Tag "nauka o języku"
Treść i zakres znaczeniowy wyrazu Wyraz zastępuje jakiś obiekt, jakąś rzecz ze świata rzeczywistego, na tym polega jego funkcja znaczeniowa. Utrwalając w pamięci treść i zakres danego słowa, nabywamy wiedzę, jaki obiekt jest zastępowany. Treść wyrazu – wszystkie istotne cechy tego, co wyraz nazywa. Zakres znaczeniowy wyrazu – ogół przedmiotów nazywanych danym słowem. Zapamiętaj! Związek między treścią i zakresem: im bogatsza treść, tym węższy zakres wyrazu; im szerszy zakres, tym treść uboższa. Przykład: dąb
Wyrazy można klasyfikować ze względu na różne kryteria (społeczne, chronologiczne itp.). Jednym z nich jest podział ze względu na pochodzenie – wyróżniamy wyrazy rodzime i zapożyczenia. Warto też wspomnieć, że na polszczyznę oddziaływały języki wszystkich krajów, z którymi mieliśmy jakiekolwiek kontakty (handlowe, polityczne – zwłaszcza dynastyczne!, gospodarcze). Najsilniej zaznaczyły się wpływy łaciny (chrześcijaństwo!) oraz języków najbliższych sąsiadów: niemieckiego, czeskiego i rosyjskiego. W sposób pośredni (tzn. przez jeszcze jakiś inny język) dotarły pożyczki z języków krajów bardzo
Wyrazy podzielne słowotwórczo (powyżej nie podkreślone) to inaczej formacje słowotwórcze lub derywaty. Można w nich wskazać temat słowotwórczy oraz formant. Wyrazy podzielne słowotwórczo są wyrazami pochodnymi. Pochodzą od innych wyrazów – tworzymy je od wyrazów prostych albo… od innych wyrazów podzielnych słowotwórczo, czyli od innych wyrazów pochodnych. Oto ich analiza słowotwórcza: podział na temat słowotwórczy i formant (definicje przy następnych odpowiedziach) oraz parafraza słowotwórcza, czyli wyrażenie równoznaczne z analizowaną formacją, zawierające wyraz, od
Wyraz pochodny składa się z podstawy słowotwórczej (tematu słowotwórczego), czyli tej część wyrazu podstawowego, która weszła do wyrazu pochodnego oraz formantu. Wygląda to tak: piłka → piłkarz: piłk- + -arz ↑ ↑ ↑ ↑ wyraz wyraz podstawa formant podstawowy pochodny słowotwórcza Analiza: odbiorca: odbior–ca (ktoś, kto odbiera). Uwaga na oboczności fonetyczne – wyraz podstawowy ma w bezokoliczniku
Formant słowotwórczy jest tym członem wyrazu pochodnego, który różni ten wyraz pochodny od wyrazu podstawowego. Warto przy tym pamiętać, że formant – jako element słowotwórczy – nie zmienia się (nie licząc oboczności natury fonetycznej) w trakcie odmiany wyrazów. Tym różni się on od końcówek fleksyjnych, z którymi wcale często bywa mylony. Oddzielenie tematu słowotwórczego od formantu okazuje się praktycznym sprawdzianem znajomości całego słowotwórstwa. W złożeniach są dwa tematy słowotwórcze. W wielu formacjach wyodrębniamy dwa
Wyraz podstawowy to wyraz wyjściowy; ten, od którego tworzymy daną formację słowotwórczą. Chociaż w ćwiczeniu chodzi tylko o podanie takiej pary słowotwórczej, rozszerzymy je o całą analizę: zaprawa: zapraw(a)–ø (to, co zaprawia – trening). Uwaga! W nawiasie odnotowano końcówkę fleksyjną, charakterystyczną tylko dla mianownika l.poj. Nie wolno utożsamiać jej z formantem. kierownictwo: kierownic–two (grupa kierowników); zabawka: zabaw–ka (to, co zabawia); nadbrzeże: nadbrzeż(e)–ø (to, co jest nad brzegiem). Zobacz: 3. Z jakich członów składa się
Znaczenie wyrazu pochodnego tkwi nie tylko w jego temacie słowotwórczym. W wyrazie lampka formant -ka oznacza, że lampa jest mała. Znaczenie danego formantu może być charakterystyczne tylko dla niego, ale nie musi. ogryzek: ogryz–ek (REZULTAT tego, że ktoś ogryzł coś ); łamliwy: łam–liwy (łatwo dający się łamać – SKŁONNOŚĆ); przepiękny: prze–piękny (bardziej niż piękny – UINTENSYWNIENIE cechy); głupawy: głup–awy (mniej niż głupi – OSŁABIENIE cechy); brązowozłoty: brązow–o–złoty (złoty o odcieniu brązowym – ODCIEŃ
myśliciel: myśl–iciel (ktoś, kto myśli); mądrala: mądr–ala (ktoś, kto pozornie jest mądry) ustawodawstwo: ustawodaw–stwo (władza ustawodawcza) Uwaga! Złożeniem jest przymiotnik ustawodawczy (ustaw–o–daw–czy), który pochodzi od dwóch wyrazów podstawowych: ustawa oraz dawać. podręczny: podręcz–ny (taki, który jest pod ręką). Zobacz: Analiza słowotwórcza wyrazów
Odpowiedź otrzymamy dzięki analizie słowotwórczej: skrawacz: skraw–acz (ktoś, kto skrawa) – rzeczownik odczasownikowy; śmiałek: śmiał–ek (ktoś, kto jest śmiały) – rzeczownik odprzymiotnikowy; podręcznik: pod ręcz–nik (książka, która powinna być pod ręką) – rzeczownik utworzony od wyrażenia przyimkowego. Uwaga na oboczność fonetyczną k:cz; śrubokręt: śrub–o–kręt (narzędzie, którym wkręca się śruby) – złożenie: rzeczownik utworzony od dwóch wyrazów podstawowych: od rzeczownika śruba i czasownika wkręcać. Uwaga na dosyć nieregularną budowę tego złożenia –
11. Od jakich części mowy tworzymy przymiotniki? Dokonaj analizy wyrazów: przemiły, ostrzegawczy, drewniany, przydrożny, prawoskrętny, swojski, przenośny. Oto analiza powyższych przymiotników. Wyraz podstawowy podkreślono: przemiły: prze-miły (bardziej niż miły) – przymiotnik odprzymiotnikowy; ostrzegawczy: ostrzeg-awczy (ten, który ostrzega) – przymiotnik odczasownikowy; (Uwaga na oboczność fonetyczną g : ż) drewniany: drewń-any (zrobiony z drewna) – przymiotnik odrzeczownikowy; (Uwaga na zapis fonetyczny zmiękczenia głoski n.) przydrożny: przy droż-ny (ten, który jest przy drodze) – przymiotnik
Z przykładami czasownikowymi postąpimy podobnie. Warto pamiętać, że niektóre czasowniki nie dadzą się automatycznie sparafrazować. uwiecznić: u-wieczń(ić) (uczynić coś wiecznym) – czasownik odprzymiotnikowy; (Uwaga na pierwszy nawias – objęto nim końcówkę fleksyjną czasownika!) zdziwaczeć: z-dziwacz(eć) (stać się dziwakiem) – czasownik odrzeczownikowy; przeciągnąć: prze-ciągnąć (pochodzi od ciągnąć) – czasownik odczasownikowy; starzeć się: starz(eć)-się (stawać się starym) – czasownik odprzymiotnikowy, tym razem o bardzo rzadkim formancie (-się), nazywanym postfiksem – bardzo trudny przykład;
Temat słowotwórczy to ta część wyrazu pochodnego, która jest wspólna jemu oraz wyrazowi podstawowemu. Innymi słowy: jest to ta część wyrazu podstawowego, która weszła do formacji słowotwórczej. Uwaga! Przy oddzielaniu tematu słowotwórczego od formantu trzeba pamiętać o obocznościach fonetycznych, obejmujących przede wszystkim spółgłoski. Wymiany głosek nie wpływają na przesunięcie tej granicy słowotwórczej, a zatem temat słowotwórczy wyrazu pochodnego może się trochę różnić od odpowiedniej cząstki wyrazu podstawowego. Można tu porównać przykłady drewniany,
16. Opisz budowę następujących wyrazów złożonych: wodogłowie, wodomierz, białoskrzydła, długopis. Tym razem mamy same złożenia, w dodatku bardzo typowe, gdyż występuje w nich najczęstszy interfiks -o-. Złożenia poznajemy właśnie po interfiksie, czyli po formancie spajającym oba tematy słowotwórcze. wodogłowie: wod-o-głow’(e)-Ø Uwaga: złożenie pochodzi od dwóch rzeczowników: woda oraz głowa; w nawiasie podano koncówkę fleksyjną, następnie zaznaczono formant paradygmatyczny: rzeczownik głowa ma rodzaj żeński, natomiast wyraz pochodny (złożenie wodogłowie) jest rodzaju nijakiego. Nastąpiła więc
17. Jak rozumiesz terminy złożenie, zrost? W złożeniach dwa tematy słowotwórcze nie są połączone ze sobą bezpośrednio. Spaja je interfiks (najczęściej -o-, -i-, -y-). Poza tym mogą pojawić się inne elementy słowotwórcze: przyrostek lub formant paradygmatyczny. Ze względu na podobieństwo łatwo można pomylić złożenia z wyrazami złożonymi. Tymczasem złożenie jest terminem węższym. W złożeniach pierwszy człon może być: rzeczownikiem: lat-o-rośl, desk-o-rolka, bałw-o-chwalczy, przymiotnik: wielk-o-miejski, mał-o-rolny, nisk-o-podłogowy, zaimek: sam-o-sąd, sob-o-wtór, liczebnik: drug-o-rzędny, ośmi-o-letni.
Wracamy więc do pojęcia kategorii słowotwórczej i do analizy słowotwórczej (z parafrazą!) rzeczowników: wąsacz: wąs-acz (ktoś, kto ma wąsy – formant oznacza nosiciela cechy – osobę, która ma jakiś związek ze znaczeniem wyrazu podstawowego); ślepota: ślep-ota (cecha człowieka ślepego – formant oznacza nazwę cechy; po jego dodaniu z przymiotnika otrzymujemy rzeczownik); cieplarnia: ciepl-arnia (miejsce, w którym jest ciepło – formant oznacza nazwę miejsca; tworzy rzeczownik, podczas gdy wyraz podstawowy jest nieodmienną częścią mowy
W tym ćwiczeniu analizujemy przymiotniki: kościsty: kość-isty (pełen kości – formant oznacza duże natężenie tego, co nazywa wyraz podstawowy); widzialny: widź-alny (taki, który daje się widzieć – formant wyraża możliwość poddania się czynności wyrażonej czasownikiem podstawowym); żelazny: żelaz-ny (zrobiony z żelaza – formant wskazuje na związek ze znaczeniem wyrazu podstawowego: w tym wypadku oznacza relację materiał – produkt); łamliwy: łam-liwy (łatwo dający się łamać – formant wyraża skłonność do poddania się czynności
Jednym z elementów autocharakterystyki jest sposób mówienia. Dlatego bohaterowie, choć czasem należą do jednego środowiska i żyją w podobnych warunkach, mówią właściwym sobie, wyróżniającym ich, językiem. Każdy używa takich zwrotów i wyrazów, które świadczą o jego nawykach językowych, poziomie umysłowym, przyzwyczajeniach, usposobieniu i temperamencie. W Panu Tadeuszu Adam Mickiewicz, dążąc do naturalności wypowiedzi i łamiąc pseudoklasyczne schematy językowe, okazał się znawcą psychiki i wnikliwym obserwatorem ludzi. Jego bezpośrednią charakterystykę postaci potwierdza analiza językowa ich wypowiedzi. Sędzia – jest
Co to jest równoważnik zdania? Podaj przykłady ilustrujące rozmaitość typów równoważników. Równoważnik zdania to wypowiedzenie nie zawierające orzeczenia, rozumianego tutaj jako czasownik najczęściej w formie osobowej. Trudno natomiast mówić o wyraźnych typach równoważników. Charakterystyczną konstrukcją jest imiesłowowy równoważnik zdania, czyli konstrukcja z imiesłowem przysłówkowym, pełniąca funkcję zdania podrzędnego okolicznikowego czasu lub sposobu. Taki równoważnik jest zawsze podrzędną częścią zdania złożonego: Pisząc te słowa, myślałem o nadchodzącym egzaminie. (= kiedy pisałem) Przeczytawszy gazetę, zaczął rozwiązywać
Schodki mogą być albo w górę, albo w dół. To zależy od kolejności zdań składowych. jeśli pierwsze będzie zdanie nadrzędne, schodki będą prowadzić na dół. Jeśli pierwsze jest zdanie podrzędne, schodki prowadzą na górę. Tak można by scharakteryzować wykres zdania podrzędnie złożonego. Zdania podrzędnie złożone Właśnie ten typ zdań ma charakterystyczny i łatwy wykres schodkowy. Znacznie ważniejsza jest jednak zależności, w jaką wchodzą ze sobą oba człony składowe zdania złożonego. Tę zależność nazywamy relacja
Ćwiczenia Zdania złożone mają dwa orzeczenia, natomiast zdania wielokrotnie złożone zawierające więcej niż dwa orzeczenia. Zdanie współrzędnie złożone przedstawiamy na wykresie jako dwie kreski (dwa zdania składowe) na jednym poziomie. Taki schemat oznacza, że oba zdania składowe są jednakowo ważne, żadne nie jest nadrzędne, a więc ważniejsze od drugiego. Relację nadrzędności – podrzędności obrazuje wykres schodkowy, gdzie w zależności od układu zdań składowych jedno z nich jest nad drugim. Polecenie 1. Dokonaj
