Tag "nauka o języku"
Polecenie: Wyjaśnij na czym polega zjawisko tzw. przegłosu polskiego? Pytania na maturze ustnej z tego zakresu dotyczą przeważnie prapoczątków polszczyzny oraz istoty procesów fonetycznych i fleksyjnych, które zaszły przed wiekami. Wydaje się, że jeśli jakiś proces fonetyczny wydarzył się – powiedzmy – w XI wieku, nie powinien on dotyczyć współczesnej polszczyzny. Tymczasem jego konsekwencje można znaleźć w wielu słowach używanych obecnie. Dla mówiących po polsku te skutki są jasne, choć
Polecenie: Podaj przykłady zdań podrzędnie złożonych podmiotowych i orzecznikowych. Zdaniem złożonym jest zdanie zawierające więcej niż jedno orzeczenie. Każde takie zdanie złożone jest zbudowane z dwóch zdań składowych, połączonych ze sobą (najczęściej spójnikiem). Wyróżniamy dwa typy zdań dwuorzeczeniowych: złożone współrzędnie oraz złożone podrzędnie. Zwrócić uwagę na wyrazy łączące dwa zdania składniowe. W istocie, większość spójników jest ściśle przypisana do poszczególnych typów zdań złożonych: ale to spójnik zdań współrzędnie złożonych przeciwstawnych,
Polecenie: Sporządź wykres i określ związki składniowe miedzy wyrazami… Wykres zdania Mimo nieposzlakowanej opinii Jan nie został jeszcze kierownikiem swego wydziału. Zależności między poszczególnymi częściami zdania najlepiej widać na wykresie, nazywanym potocznie „drzewkiem zależności”. Pierwszym krokiem przy sporządzaniu wykresu zdania pojedynczego powinno być zlokalizowanie podmiotu oraz orzeczenia. Te dwie najważniejsze części zdania połączymy – jako jedyne na wykresie – poziomą strzałką. Pozostałe zależności – czyli po prostu związki składniowe –
Podstawowe pojęcia Wyraz, od którego tworzymy nowy wyraz, jest nazywam wyrazem podstawowym lub podstawą słowotwórczą. Nowe wyrazy utworzone od wyrazu podstawowego to wyrazy pochodne czyli derywaty albo formacje słowotwórcze – są tworzone od dwóch wyrazów ortograficznych. Nie można wówczas odnosić określenia „wyraz podstawowy” do jednego, ważniejszego z nich, gdyż podstawą słowotwórczą są oba. Unikamy wówczas terminologicznego nieporozumienia. Temat słowotwórczy jest to ta część wyrazu podstawowego, od której został utworzony wyraz
Co to jest głoska? Głoska jest najmniejszym dźwiękowym elementem języka. Głoski różnią się między sobą pewnymi cechami. Te różnice są spowodowane odpowiednim układem narządów mowy, który zmienia się w zależności od wymawianej głoski. Wszystkie samogłoski są dźwięczne, głoski „ę” i „ą” są nosowe, pozostałe natomiast – ustne. Żeby scharakteryzować spółgłoskę, należy wymienić aż pięć jej cech. Zależą one od wzajemnego położenia i pracy takich narządów, jak wiązania głosowe, język, podniebienie
Funkcje języka rozumianego jako narzędzie komunikowania się między ludźmi: Funkcja informatywna – informuje, czyli przekazuje informacje – i to na nich skupia się uwaga odbiorcy. Oto charakterystyczne cechy tekstu o tej funkcji: brak słownictwa nacechowanego emocjonalnie i oceniającego, brak środków artystycznych, rzeczowość, precyzyjność, spójność, obecność pojęć, terminów, zdania oznajmujące (zazwyczaj złożone), wskazywanie konkretnych przykładów. Przykład: Wstałem wcześnie, bo egzamin maturalny zaczynał się o ósmej i nie mogłem się spóźnić. Przed wyjściem powtórzyłem jeszcze zagadnienia z gramatyki
Komunikacja językowa Funkcje języka (wypowiedzi, tekstu) Funkcje języka: najczęściej pojawiają się informatywna, impresywna (konatywna), ekspresywna (emotywna), poetycka (autoteliczna). Oprócz nich pojawiają się także: Funkcja metajęzykowa – polega na przekazywaniu za pomocą pewnych słów i wyrażeń informacji o samym języku – o jego budowie, działaniu i znaczeniu wchodzących w jego skład wyrazów, np. Wyraz „ktoś” jest zaimkiem. Funkcja fatyczna (od gr. fatis mowa) – polega na nawiązywaniu, podtrzymywaniu, kończeniu kontaktu. Temu
1. Co to znaczy, że polszczyzna jest językiem fleksyjnym? Językom fleksyjnym przeciwstawiamy języki pozycyjne. Polecenia oznacza zatem również, że polszczyzna nie jest językiem pozycyjnym. Ponieważ fleksja to odmiana wyrazów, można wysnuć wniosek, że języki fleksyjne to takie, w których pewne wyrazy podlegają odmianie przez poszczególne kategorie gramatyczne, takie jak przypadki, rodzaje, liczby albo osoby. Tymczasem takiego właśnie – intuicyjnego – wyjaśnienia – należałoby unikać w trakcie udzielania odpowiedzi na egzaminie. Termin jest
2. Zaklasyfikuj do odpowiednich części mowy poszczególne wyrazy w poniższych zdaniach: A.Czwórka koni zaprzężonych do rydwanu mknęła chyżo po obrzeżu cyrkowej areny. Zdanie składa się z jedenastu wyrazów. Każdy z nich powinien zostać scharakteryzowany osobno. W wypadku odmieniających się części mowy opis będzie dotyczył tej formy fleksyjnej, która wystąpiła w zdaniu – nie zaś formy podstawowej – bezokolicznika dla czasowników bądź mianownika liczby pojedynczej dla każdego przymiotnika czy rzeczownika. czwórka – liczebnik odrzeczownikowy koni
3. Za jaką część mowy uznałbyś wyraz blisko w zdaniach: Te stare sosny rosną blisko naszego domu. Nie marudź, to już całkiem blisko! Podaj przykłady innych wyrazów o takiej podwójnej kwalifikacji. W pierwszym zdaniu wyraz blisko jest przyimkiem – tworzy wyrażenie przyimkowe: blisko kogo? czego? domu. wyraz blisko odznacza się więc tu rządem dopełniaczowym i stąd taka klasyfikacja. Natomiast w zdaniu drugim taki sam wyraz jest przysłówkiem – odpowiada na pytanie tej części mowy:
4. Zaklasyfikuj do odpowiednich części mowy poszczególne wyrazy w poniższych zdaniach i określ przypadek wszystkich wyrazów, które się deklinują. A. Połowa polskich rzek ma wody, które nie nadają się do żadnego użycia. Deklinacja zatem to odmiana przez przypadki. I tak: połowa – rzeczownik odliczebnikowy, mianownik liczby pojedynczej (kto? co?) polskich – przymiotnik, dopełniacz liczby mnogiej (połowa kogo? czego?) rzek – rzeczownik, również dopełniacz liczby mnogiej (połowa kogo? czego?) wody – rzeczownik, biernik
5. Na czym polegają osobliwości w odmianie wyrazów: ręka, oko, ucho? Do odmiany tych rzeczowników wrócimy przy okazji omawiania poleceń z zakresu gramatyki historycznej języka polskiego. Wówczas trzeba będzie poświęcić uwagę niektórym końcówkom fleksyjnym, charakterystycznym dla tzw. liczby podwójnej. Dzisiaj więc – wyłącznie deklinacja tych wyrazów, z podkreśleniem nietypowych form fleksyjnych. Jeśli przyjmiemy współczesny (a nie historyczny) punkt widzenia na kwestie fleksyjne, za nietypowe uznamy te końcówki, które nie występują w wyrazach tego
6. Co jest charakterystyczne w odmianie wyrazów: książę, brat, dziecko? Odpowiedź przyniesie deklinacja: Odmiana rzeczownika: „książę”, „brat”, „dziecko” liczba pojedyncza liczba mnoga M. książę brat dziecko książęta bracia dzieci D. księcia brata dziecka książąt braci dzieci C. księciu bratu dziecku książętom braciom dzieciom B. księcia brata dziecko książęta braci dzieci N. księciem bratem dzieckiem książętami braćmi dziećmi MSC. o księciu o bracie o dziecku o książętach o braciach o dzieciach W.
7. Co jest nietypowe w odmianie rzeczowników: liceum, pieszy, mężczyzna? Zacznijmy od zestawienia: Odmiana rzeczownika: „liceum”, „pieszy”, „mężczyzna” liczba pojedyncza liczba mnoga M. liceum pieszy mężczyzna licea piesi mężczyźni D. liceum pieszego mężczyzny liceów pieszych mężczyzn C. liceum pieszemu mężczyźnie liceom pieszym mężczyznom B. liceum pieszego mężczyznę licea pieszych mężczyzn N. liceum pieszym mężczyzną liceami pieszymi mężczyznami MSC. o liceum o pieszym o mężczyźnie o liceach o pieszych o mężczyznach W. liceum! pieszy!
8. Co widzisz charakterystycznego w odmianie rzeczowników: sanie, wujostwo, uczynność? Tym razem nasze zestawienie form będzie skromniejsze: Odmiana rzeczownika: „sanie”, „wujostwo”, „uczynność” liczba pojedyncza M. sanie wujostwo uczynność D. sań/sani wujostwa uczynności C. saniom wujostwu uczynności B. sanie wujostwo uczynność N. saniami/sańmi wujostwem uczynnością MSC. o saniach o wujostwu o uczynności W. sanie! wujostwo! uczynności! Żaden z tych rzeczowników nie odmienia się przez liczby. Należącemu do grupy pluralia tantum rzeczownikowi sanie przysługuje liczba
9. Na czym polega osobliwość w odmianie wyrazów: imię, człowiek, kakao? Odmiana rzeczownika: „imię”, „człowiek” liczba pojedyncza liczba mnoga M. imię człowiek imiona ludzie D. imienia człowieka imion ludzi C. imieniu człowiekowi imionom ludziom B. imię człowieka imiona ludzi N. imieniem człowiekiem imionami ludźmi MSC. o imieniu o człowieku o imionach o ludziach W. imię! człowieku! imiona! ludzie! Teraz odmienimy tylko dwa wyrazy. Rzeczownik kakao jest nieodmienny i nie
10. Jakie imiesłowy można tworzyć od czasowników: śpiewać, grać, a jakie od czasowników: zaśpiewać, zagrać? Imiesłowy sprawiają najwięcej trudności w konstrukcjach składniowych. Czasowniki śpiewać i zagrać są niedokonane, a czasowniki zaśpiewać oraz zagrać mają aspekt dokonany. Tej opozycji dotyczy następne pytanie. Pamiętaj! Od czasowników niedokonanych można utworzyć oba typy imiesłowów przymiotnikowych: bierne i czynne (śpiewany i śpiewający, grany i grający) oraz imiesłowy przysłówkowe współczesne (śpiewając, grając). Od czasowników dokonanych można utworzyć imiesłowy przymiotnikowe bierne (zaśpiewany, zagrany) oraz
11. Czym różni się zasób form fleksyjnych czasowników dokonanych od niedokonanych? Czasowniki dokonane nie mają form czasu teraźniejszego. Skoro jakaś czynność została dokonana, skoro się skończyła, nie odbywa się w teraźniejszości, czyli w sytuacji, w której dochodzi do wypowiedzi. Możemy mówić natomiast o tej samej czynności w odniesieniu do przyszłości, tyle tylko, że wówczas stawiamy hipotezę. Mówimy, że coś zakończy się, zostanie dokonane w przyszłości, choć nie wiemy, czy tak się stanie na pewno. Czasownik dokonany
12. Opisz formy fleksyjne występujące w zdaniu: Widziano przechodniów biegnących w różne strony. Z sześciu powyższych wyrazów odmianie nie podlega jedynie przyimek w. widziano – czasownik w formie bezosobowej; przechodniów – rzeczownik rodzaju męskoosobowego, biernik liczby mnogiej (widziano kogo? co?); biegnących – czasownik w formie imiesłowu przymiotnikowego czynnego, biernik liczby mnogiej rodzaju męskoosob. (widziano kogo? co?); różne – przymiotnik rodzaju niemęskoosobowego, biernik liczby mnogiej (biegnących w kogo? w co?); strony – rzeczownik rodzaju niemęskoosobowego, biernik liczby mnogiej (biegnących w kogo? w co?) Uwaga!
Na ich obecność w języku wpływa kilka powodów: kontakty kulturalne, gospodarcze czy polityczne (np. wojny) pomiędzy narodami, które mówią odmiennymi językami, niedostateczny rozwój struktur danego języka (np. przez długi czas łacina była językiem nauki), istnienie rzeczy, które nie mają nazwy w innym języku (np. grill, igloo, ananas), przeświadczenie, że obce słowo jest bardziej odpowiednie niż rodzime; często łączy się z modą językową. Związki kulturalne i polityczne Polski z innymi krajami pozwalają wyjaśnić, jak przenikały
