Dwór szlachecki, lipa z Czarnolasu, odkrycie Kopernika. Jeszcze sława Akademii Krakowskiej. Te hasła nie mogą budzić żadnych wątpliwości. Kojarzysz je z polskim renesansem i w dodatku radośnie uświadamiasz sobie, że znalazłeś się w czasach potęgi państwa polskiego. Nieczęsto tak bywało w historii. A tu proszę: pięć minut dla Rzeczypospolitej!
Co jest ważne?
- Jan Kochanowski i filozofia epikurejska, stoicka, horacjanizm. Kochanowski łączy myśl antyku z ideą chrześcijańską. To jest ważne – bo obraz Boga zajmuje poczesne miejsce w tej twórczości.
- Temat patriotyzmu – rodzi się właściwie w renesansie. I choć Odprawa posłów greckich nie jest w kanonie lektur obowiązkowych, lepiej zwrócić na nią uwagę – raz, przez temat nawiązujący do wojny trojańskiej, dwa, ze względu na paraboliczność, trzy – jest to pierwszy dramat polski o tematyce patriotycznej, definiujący powinności władców.
- Po raz pierwszy pojawia się w literaturze bohater dziecięcy – Urszulka. Treny to dzieło na miarę europejską – filozoficzne i rozliczeniowe. Kochanowski weryfikuje własny system filozoficzny, przy czym opiewa małą dziewczynkę, czego do tej pory nie czyniono.
- Rodzi się ważny polski mit – dom polski, dwór szlachecki, wzór poczciwego ziemianina. Powróci wielokrotnie, a wraz z nim różne, nie tylko sielankowe ujęcia wsi polskiej. I pochwała natury.
Epoka Jagiellonów!
Złoty wiek kultury polskiej – to renesans. Nazwano go tak nie bez powodu.
- Za Jagiellonów dobrze działo się w Polsce – w polityce, gospodarce i kulturze. Rzeczypospolita obejmowała rozległe tereny. Panująca dynastia koligaciła się ze znakomitymi rodami panującymi w Europie.
- Król Zygmunt Stary ożenił się z Boną Sforzą, która przywiozła z Włoch nowinki nie tylko ze świata sztuki i obyczaju ale i kulinarne. Stała się propagatorką przemian renesansowych w zakresie kultury, obyczajowości, polityki.
- Przybywają do Polski prekursorzy nowej epoki:
- Kallimach (Filippo Buonaccorsi),
- Konrad Celtis.
- Wzrasta poczucie tożsamości narodowej – szlachta postrzega Rzeczpospolitą jak ojczyznę. Temat patriotyzmu – rodzi się właściwie w renesansie.
- Następuje intensywny rozwój demokracji szlacheckiej (szereg przywilejów).
- Ukształtował się polski typ kultury szlacheckiej. Rodzi się idea sarmatyzmu – pochodzenia szlachty polskiej od starożytnego rodu wojowników.
- Polska stała się spichlerzem Europy – zboża produkowaliśmy dużo i był na nie zbyt. Bogaciła się szlachta, która zyskuje coraz więcej przywilejów. Panował pokój, ludzie zaczęli podróżować, kształcić się w kraju i za granicą.
- Założono pierwsze w Europie Środkowej towarzystwo literackie: Nadwiślańskie Bractwo Literackie. Założycielem był Konrad Celtis, członkami profesorowie Akademii Krakowskiej, dworzanie i studenci. Działało w latach 1488-1491.
- Rozkwitała literatura – najpierw polsko-łacińska, potem pisana w języku polskim, przekładano też na polski literaturę europejską.
- Powstają pierwsze wielkie dzieła literatury polskiej pióra Mikołaja Reja i Jana Kochanowskiego, pierwsze głosy pisarzy politycznych – zaczątek publicystyki.
- Akademia Krakowska stała się ważnym ośrodkiem myśli i kultury – sławnym na świecie, przyciągającym wybitne postacie Europy.
- Rozrastały się siedziby magnackie i szlacheckie dwory na wsiach. Polska stała się krajem tolerancji i przystanią dla innowierców z zagranicy.
- Rozkwita literatura: najpierw polsko-łacińska, potem pisana w języku polskim, przekłada się na polski literaturę europejską.
- Renesans to czas geniuszy. Najważniejszy – Mikołaj Kopernik i jego wkład do światowej nauki – czyli odkrycie systemu heliocentrycznego.
Miejsca
- Kraków – Zamek Królewski na Wawelu. W dobie renesansu rozbudowany przez Zygmunta Starego stał się przykładem polskiej architektury renesansowej, zwłaszcza krużganki i czworoboczna forma z dziedzińcem.
- Akademia Krakowska. Stolica Rzeczypospolitej ze względu na obecność dworu królewskiego.
- Miasta – rozwijają się: Częstochowa, Sandomierz, Kazimierz, Gniezno – tu grób św. Wojciecha, Poznań, Kalisz, Gdańsk. Obok katedr, kościołów rosną mieszczańskie zabudowania – ratusze, rynki, na których tętni handel.
- Zamki – potężne rody magnackie budowały lub rozbudowywały posiadane już zamki (często przerabiano średniowieczne, dobudowując nowe, renesansowe części). Siedzibą królewską był Wawel, poza tym powstawały zamki w Golubiu, Gniewie czy Czersku.
- Szlacheckie dwory – szlachta to trzon polskiego społeczeństwa – nie mieszka ani w zamczyskach, ani w miastach, lecz w tradycyjnych, typowych dla naszej kultury dworkach szlacheckich – otoczonych modrzewiami, z gankiem, z kolumnami i pobielonymi ścianami. Dworek takowy stanie się już na zawsze symbolem ojczyzny, polskiego domu.
.
Renesans – najważniejsze w literaturze
- Poezja
- Jan Kochanowski – Pieśni, Fraszki, Treny,
- Jan Kochanowski – Figliki, Krótka rozprawa miedzy trzema osobami, Panem, Wójtem a Plebanem,
- Mikołaj Sęp-Sarzyński – Rytmy abo wiersze polskie,
- Szymon Szymonowic – Sielanki.
- Publicystyka
- Andrzej Frycz-Modrzewski – O poprawie Rzeczypospolitej,
- Piotr Skarga – Kazania sejmowe,
- Stanisław Orzechowski – Quincunx.
- Proza
- Mikołaj Rej – Żywot człowieka poczciwego.
- Dramat
- Jan Kochanowski – Odprawa posłów greckich.
Pierwszy dramat nowożytny w Polsce!!!
- Jan Kochanowski – Odprawa posłów greckich.
- Dzieło i geniusz:
- Mikołaj Kopernik – O obrotach sfer niebieskich.
Zapamiętaj!
Renesans w Polsce przypada na XVI wiek i trwa do lat trzydziestych XVII w. (1630), czyli również w czasie panowania królów: Walezego, Batorego i Zygmunta III Wazy, kiedy to epoka wojen i rozdarcia wewnętrznego zastąpi renesansowy ideał harmonii.
Ważne daty polskiego renesansu
- 1506-1548 – panowanie Zygmunta I Starego
- 1513 – pierwsza polska książka drukowana: Raj duszny Biernata z Lublina
- 1518 – ślub Zygmunta I Starego z Boną Sforzą
- 1525 – hołd pruski, sekularyzacja Krzyżaków
- 1543 – ukazuje się dzieło Mikołaja Kopernika O obrotach sfer niebieskich
- 1548-1572 – panowanie Zygmunta II Augusta
- 1569 – unia polsko-litewska, powstaje Rzeczpospolita Obojga Narodów
- 1573 – pierwsza wolna elekcja w Polsce
- 1573–1574 – panowanie Henryka Walezego (1574- wyjazd z Polski1575 – detronizacja)
- 1576-1586 – panowanie Stefana Batorego
- 1580 – wydanie Trenów Jana Kochanowskiego
- 1587-1632 – panowanie Zygmunta III Wazy
- 1595 – pożar na Wawelu; wkrótce król Zygmunt III Waza przeniesie stolicę do Warszawy.
Ważne!
Mecenat to opieka, zwłaszcza finansowa, możnych nad wybitnymi twórcami i artystami. Mecenasem nazywano opiekuna artystów i protektora malarzy, pisarzy, rzeźbiarzy. Nazwa ta sięga do antyku. Pochodzi od prawdziwego nazwiska arystokraty rzymskiego Mecenasa, który opiekował się twórcami ówczesnej literatury (np. Horacym, Wergiliuszem). W renesansie z pomocy mecenasów korzystało wielu artystów. Dzięki mecenatowi mogły rozwijać się różne dziedziny sztuki.
Działalność mecenasów:
- Jan Zamojski (ośrodek w Zamościu miał ambicje konkurowania z dworem królewskim),
- Zbigniew Oleśnicki (dofinansował Uniwersytet Krakowski),
- Andrzej Krzycki (opiekun Klemensa Janickiego),
- Piotr Myszkowski (mecenas Jana Kochanowskiego)
Ideały epoki
- Wiedza – młodzież szlachecka wyjeżdża do szkół. Po wykształcenie wyruszano do Europy. Świetność przeżywa Akademia Krakowska.
- Humanizm – zaszczepiony z Włoch, wyraźnie widoczny w twórczości pisarzy i myśli filozoficznej.
- Wskrzeszenie filozofii starożytnych – harmonia, umiar, stoicyzm, epikureizm, propagowanie idei złotego środka Horacego.
- Połączenie filozofii antycznej z systemem wartości chrześcijańskiej. Celuje w tym Kochanowski.
- Pochwała życia wiejskiego, ideału polskiego dworu, któremu patronuje dobry gospodarz. Rodzi się symbol polskości – dwór. Rodzi się też legenda Sarmaty.
- Rodzi się patriotyzm – miłość ojczyzny, poczucie bycia Polakiem.
- Tolerancja religijna – na tle Europy wstrząsanej wojnami i prześladowaniami religijnymi Polska jawi się jako kraj względnej tolerancji religijnej.
Zobacz:
Wymień czynniki, które sprzyjały rozwojowi kultury w renesansowej Polsce