1. Temat – przemijanie
Cicho – zegarek słyszę idący – i serce…
Czas i życie
(Na szczycie piramid)
Doskonały cytat do prac o tematyce filozoficznej, do rozważań o przemijaniu i niszczącej sile czasu. Powyższe wersy są niezwykle obrazowe, są skojarzeniem prostym, ale godnym mistrza: samotny na szczycie piramidy odczuwa ciszę taką, że słychać i cykanie zegarka, i bicie serca. Faktycznie: czas i życie – nawet w pełnej ciszy, te dwa pojęcia nie dadzą się zatrzymać. Przypomnijmy sobie słowa Mickiewicza, którego też fascynowała cisza, z tym że nie piramid, a Stepów Akermańskich:
W takiej ciszy – tak ucho natężam ciekawie
Że słyszałbym głos z Litwy – Jedźmy, nikt nie woła
Warto też zauważyć, że dźwięk zegara i serca staje się podstawą skojarzenia czasu z życiem – dźwięki zegara i serca są podobne: słabe, ale nieubłagane i słychać je w największej ciszy. Oba też oznaczają zarazem trwanie i przemijanie.
2. Temat – rozstanie
Rozłączeni – lecz jedno o drugim pamięta;
pomiędzy nami lata biały gołąb smutku
I nosi ciągłe wieści.
(Rozłączenie)
Jeden z najbardziej znanych cytatów i wierszy, o ludziach kochających się, a rozłączonych. Rozstanie w literaturze zostało zobrazowane wielokrotnie, tu u Słowackiego przyjmuje postać poetyckiego listu. I ten utwór posiada swój „odpowiednik” w poezji Mickiewicza;
Nigdy więc z tobą rozstać się nie mogę
Morzem płyniesz: lądem idziesz za mną w drogę
(Do*** na Alpach w Splügen)
W obu przypadkach działa pamięć i wyobraźnia, poeci odtwarzają świat tej drugiej osoby, nie potrafią odrzucić jej obrazu.
3. Temat – tęsknota za ojczyzną
Dzisiaj na wielkim morzu obłąkany,
Sto mil od brzegu i sto mil przed brzegiem
Widziałem lotne w powietrzu bociany
Długim szeregiem
Hymn (Smutno mi Boże)
W tym naprawdę pięknym wierszu Słowacki zawarł mnóstwo ważnych spraw, a w powyższym lirycznym cytacie koniecznie dostrzeżmy:
- tęsknotę emigranta – tułacza za ojczyzną
- umiejętne zarysowanie przestrzeni, samotności na morzu, odległości od lądu
- motyw bocianów – rdzennego symbolu Polski.
Motyw emigracji i tęsknoty jest w naszej literaturze rzeczą tak oczywistą, jak te bociany w polskim krajobrazie. Najsilniej obrazują niedolę tułacza trzy utwory polskiej literatury:
- Hymn (Smutno mi Boże) Słowackiego,
- Moja piosnka II Norwida
- Latarnik Henryka Sienkiewicza.
Z Norwida kojarzy się słynny dwuwers:
Do kraju tego gdzie krzywdą jest dużą
Popsować gniazdo na gruszy bocianie
Tęskno mi Panie
(Moja piosnka II)
A miłośnicy Zbigniewa Herberta odtworzą w pamięci słowa Tukidydesa z wiersza Dlaczego klasycy:
zapłacił za to rodzinnemu miastu
dozgonnym wygnaniem
exulowie * wszystkich czasów
wiedzą jaka to cena
* „Exulowie” – to właśnie wygnańcy.
4. Temat – sztuka
Sztuka! rzecz to wielka,
Narodów całych często zbawicielka
Przechowująca na dnie… duszę duszy…
(Samuel Zborowski)
Dyskusja o sztuce ciągnie się przez wieki. Romantycy są szczególnie wrażliwi na punkcie artysty, sztuki, poezji – odziedziczą to po nich twórcy młodopolscy, którzy z Przybyszewskim na czele głosić będą słynne hasło: „sztuka dla sztuki”. Cytat Słowackiego eksponuje inny aspekt, modny w romantyzmie – mianowicie wpływ sztuki na dzieje narodu. I o tym nie milczał Adam Mickiewicz, kiedy pisał w Konradzie Wallenrodzie:
Płomień rozgryzie malowane dzieje
skarby mieczowi spustoszą złodzieje
Pieśń ujdzie cało…
Sam Słowacki podejmuje temat wielokrotnie: a to w Kordianie, gdzie w Prologu dyskutuje rolę poezji i pragnie widzieć w niej urnę narodową, a to w wierszu Testament mój, gdzie podkreśla moc „siły fatalnej”, czy też w Beniowskim, gdzie ujawnia:
Chodzi mi o to, aby język giętki
powiedział wszystko co pomyśli głowa,
a czasem był jak piorun jasny, prędki
a czasem cichy – jako pieśń stepowa.
5. Temat – Polska, Polacy
Polsko! Lecz ciebie błyskotkami łudzą;
Pawiem narodów byłaś i papugą
A teraz jesteś służebnicą cudzą!
(Grób Agamemnona)
Te mocne słowa ze słynnego wiersza wieszcza usłyszysz zapewne wiele razy. Zwłaszcza to porównanie do pawia (duma, pycha, próżność) i papugi (wieczne naśladownictwo) – jest trafne i uderza w dumę narodową. W dodatku Słowacki zakończy: „Bo nie masz władzy przekląć – Niewolnico!”. Wieszcz ma prawo do słów goryczy i przekleństwa. W dyskusji o Polsce i Polakach, o narodzie głos Słowackiego jest ważny, bowiem przy szacunku dla patriotyzmu i szlachetności Polaków, daje poeta także charakterystykę bolesną, pełną ironii i bardzo prawdziwą:
Jak ciężko Lachy , odpędzić od strawy
I od napoju…
(Balladyna)
Bo jestem z kraju smutnego Ilotów
Z kraju – gdzie rozpacz nie sypie kurhanów,
Z kraju – gdzie zawsze po dniach nieszczęśliwych
Zostaje smutne pół – rycerzy – żywych
(Grób Agamemnona)
Lecz u Polaków tak! – Ciągną jak słomki
Za oczkiem jakiejś Marysi lub Wandy
(Beniowski)
Szli krzycząc: „Polska! Polska!” – wtem jednego razu
Chcąc krzyczeć zapomnieli na ustach wyrazu
Pewni jednak, że Pan Bóg do synów się przyzna
Szli dalej krzycząc: Boże! ojczyzna! ojczyzna!
Wtem Bóg z Mojżeszowego pokazał się krzaka
Spojrzał na te krzyczące i zapytał: Jaka?
(Przypowieści i epigramaty)
Ostatni obrazek podkreśla naszą narodową wadę – bo nie chodzi tu bynajmniej o braki pamięci. Dopóki w ogóle walczymy o ojczyznę – zwarci w szeregach, zdolni jesteśmy do największych poświęceń. Gdy ojczyzna już jest – i trzeba zdecydować – jaka ma być, zaczynają się polskie kłopoty, waśnie i problemy. Zwraca na to uwagę Żeromski w Przedwiośniu, pisze o tym nieraz Bryll w swoich wierszach. Kłótliwość, niezgoda narodowa, brak programu…
Ale trzeba też pamiętać, że i Słowacki potrafi pisać nie tylko z ironią, ale i z rozpaczą i miłością o kraju.
O! nieszczęśliwa! o! uciemiężona
Ojczyzno moja – raz jeszcze ku tobie
Otworzę moje krzyżowe ramiona (…)
(O! nieszczęśliwa!)
6. Temat – bohater romantyczny
Jam jest posąg człowieka na posągu świata
(Kordian)
Credo bohatera romantycznego wypowiedziane w trakcie monologu na Mont Blanc. Warto zapamiętać: to najbardziej obrazowe ujęcie romantycznego indywidualizmu w polskiej literaturze. Warto skojarzyć – z Wielką Improwizacją z Dziadów Mickiewicza. Tam Konrad także wznosi się siłą wyobraźni ponad tłumy, mówi o sobie: „Ja – Mistrz”. Tu: „posąg człowieka na posągu świata”. Posąg ma w sobie wiele wzniosłości, powagi i siły. Posągi stawia się bohaterom i otacza czcią. Ale też – wykonuje się je z twardej materii, są pozbawione uczuć, dalekie od codzienności, obce. I taki był bohater romantyczny: posągowy, niemal nieludzki, choć szaleńczo odważny.
Powyższy cytat ze Słowackiego często bywa ozdobą prac:
- o bohaterze romantycznym,
- o samotności w walce,
- w ogóle o pojęciu bohaterstwa.
7. „Polska Winkelriedem narodów”
To hasło z Kordiana wyraża ideę mesjanizmu narodowego w ujęciu Słowackiego. Pamiętajmy: Mickiewicz głosi w Dziadach mesjanizm mistyczny: „Polska – Chrystusem Narodów”. Słowacki odwołuje się do bohatera legendarnego, historycznego: szwajcarskiego Winkelrieda – dlatego jest to mesjanizm historyczny. Istota przesłania jest jednakże ta sama: Polska ma skupić na sobie uwagę mocarstw Europy, by inne społeczeństwa mogły wywalczyć swoją wolność.
8. Temat – dojrzewanie
Boże! zdejm z mego serca jaskółczy niepokój,
Daj życiu duszę i cel duszy wyprorokuj…
(Kordian)
Do historii przeszedł ten „jaskółczy niepokój” Kordiana – podobno typowy dla młodych ludzi na rozstaju dróg, niepewnych, jaki cel w życiu obrać. Któż nie widział jaskółek zrywających się w popłochu do lotu? Lęk, łopot skrzydeł – to przypisuje Kordian swojemu sercu, gdy na wieść o śmierci młodego przyjaciela rozważa, co zrobić ze swoim życiem. Jaskółczy niepokój stał się obrazem stanu młodzieńczej duszy, siłą wypędzającą człowieka w świat, w dalekie podróże.
9. Temat – patriotyzm
Lecz zaklinam – niech żywi nie tracą nadziei
I przed narodem niosą oświaty kaganiec,
A kiedy trzeba na śmierć idą po kolei
Jak kamienie przez Boga rzucane na szaniec!
(Testament mój)
„Kamienie na szaniec” posłużyły Aleksandrowi Kamińskiemu jako tytuł powieści o bohaterskiej młodzieży walczącej z okupantem hitlerowskim w latach czterdziestych naszego wieku. Nie mógł tego przewidzieć Juliusz Słowacki, ale o to mu chyba chodziło: by spadkobiercy romantycznych ideałów potrafili zginąć za ojczyznę.
Metafora jest niezwykle wzniosła: szaniec Boga musi składać się z najwartościowszych dusz – ale też jest bardzo bolesna – wymaga najwyższego poświęcenia – idą na śmierć w szeregu, porównani do kamieni, pozbawieni jednostkowego bohaterstwa – dopiero ich wspólne dzieło przyniesie zwycięstwo.
Witold Gombrowicz w Ferdydurke wkłada w profesorskie usta tezę:
Słowacki wielkim poetą był.
Zdanie po wsze czasy symbolizuje szkolny schematyzm i posągową sztuczność propagowanych (wbijanych do głów) ideologii. Słowacki był wieszczem – bo wieszczył – grzmi nauczyciel, z czym nie chce i nie może pogodzić się szczery uczeń.
Ernest Bryll w wierszu: Lekcja polskiego – Słowacki – pisze:
Zbyt wielu szło pod wodę, tych z pierwszych okrętów (…)
A ona – ojczyzna nasza, także przez cieślę sklecona
niezdarna w swych granicach jak niezwrotny korab
Czeka tych co potrafią zabić – nie mdlejących
w progach sypialni carskiej.
Aluzja do Kordiana także jest polemiką z romantycznymi ideałami głoszonymi przez naszych wieszczów.
Zobacz:
Hymn (Smutno mi, Boże) Juliusza Słowackiego – dlaczego to ważny wiersz?
Jakie istotne tematy poruszył Juliusz Słowacki w Grobie Agamemnona?
Jakie tematy poruszone w Kordianie Słowackiego uznasz za najważniejsze?
Kreacja bohatera romantycznego w twórczości Juliusza Słowackiego.
Dokonaj periodyzacji (podziału na okresy) życia i twórczości Juliusza Słowackiego