Motyw literacki – dziecko
Materiał – według bohaterów dziecięcych
Bohaterowie idealni
- Pierwszy piękny literacki portret dziecka w polskiej literaturze, zapewne wyidealizowany, kreśli zbolały ojciec, Jan Kochanowski, w Trenach.
Urszulka, zmarła przedwcześnie malutka córeczka poety, zostaje w nich przedstawiona jako dziewczynka radosna, dobra, czuła, serdeczna i utalentowana:
Tyś za wszytki mówiła, za wszytki śpiewała,
Wszytkiś w domu kąciki zawżdy pobiegała.
Nie dopuściłaś nigdy matce się frasować
Ani ojcu myśleniem zbytnim głowy psować.
(Tren VIII)
Najważniejsze pozostaje to, iż Kochanowski nadał szczególną rangę postaci dziewczynki: cykl Trenów – poświęcanych zwykle dostojnym i czcigodnym zasłużonym osobom, na przykład możnym i władcom – zadedykował kruchej i niewinnej istotce. Na tym właśnie między innymi polega nowatorstwo Trenów Kochanowskiego!
- Niewinną bohaterkę, wzór małej córeczki, spotykamy w dramacie Henryka Ibsena Dzika kaczka – Jadwinia, ślepnąca czternastolatka, jest wzorem dobrego dziecka, kochającego tatę (który, jak się potem okaże, nie jest jej biologicznym ojcem), mamę i… dziką kaczkę – zranionego, niezdolnego do lotu ptaka, hodowanego na strychu. Jadwinia Ekdal, posłuszna i rozkochana w książkach, niezmiernie przywiązana do rodziców i dziadka, grzeczna dla obcych, popełni samobójstwo, gdy poczuje się odrzucona i niekochana przez ojca.
- Niewinne, szczere, roześmiane, pełne energii i radości życia są bohaterki książek Kornela Makuszyńskiego: Ewa z Szaleństw panny Ewy, Basia z Awantury o Basię. Takie są też Ania z Zielonego Wzgórza i Pollyanna. Wrażliwe, nad wyraz uczynne, optymistycznie nastawione do otoczenia, gotowe zmieniać świat i uszczęśliwiać ludzi. Często: sieroty lub półsieroty poszukujące rodziny i miłości.
- Wielce szlachetną postać dziecka spotykamy w powieści Henryka Sienkiewicza W pustyni i w puszczy – to Staś Tarkowski, odważny, opiekuńczy i odpowiedzialny, choć jak każdy chłopiec w jego wieku lubi się przechwalać, w godzinie próby okazuje się świetnym, nieustraszonym opiekunem małej Nel, w dodatku wzorowym chrześcijaninem i patriotą. Z kolei Nel to uosobienie niewinności i dziewczęcego wdzięku.
- Król Maciuś Pierwszy Janusza Korczaka sugeruje, że dzieci to niewinne istoty (grzeszące jedynie lekkomyślnością), a całe zło, konflikty, wojny wywołują dorośli. Gdyby nie przestawali być dziećmi, świat wyglądałby inaczej – zdaje się sugerować literatura. Bohater Blaszanego bębenka – Oskar – nie chce dorosnąć. Prozy i szarości dorosłego życia chce też uniknąć żyjący w świecie wyobraźni Piotruś Pan – bohater powieści napisanych przez Jamesa Matthew Barriego.
Dzieci okrutne
William Golding we Władcy much ukazał chłopięcą społeczność, której członkowie w walce o władzę i wpływy nie cofają się przed niczym, nawet zadawaniem śmierci… Zwłaszcza kilkunastoletni Jack Merridew, kierownik szkolnego chóru, odznacza się apodyktycznością i okrucieństwem. Ma tyrańskie zapędy i… jest żądny krwi. Bezskutecznie stara się przejąć władzę, a gdy plan zawodzi, odchodzi od grupy i przewodzi dzikim – to oni aranżują zbiorowe szaleństwo, podczas którego ginie jeden z chłopców – Simon, uznany za niebezpiecznego Zwierza. Jack napada również na przywódcę Ralfa i nakazuje go ścigać, na szczęście w tym momencie do akcji wkraczają dorośli (marynarze) – w przeciwnym wypadku i Ralf poniósłby śmierć. Bezludna wyspa dzieci jest więc piekłem, nie arkadią.
Także dzieci bywają okrutnikami w kontrowersyjnej powieści Jerzego Kosińskiego Malowany ptak. Kilkuletniego chłopca, który wydaje im się inny ze względu na swe pochodzenie i wygląd (Cygan, może Żyd), prześladują nie tylko dorośli, także rówieśnicy, na przykład w schronisku dla sierot…
Tomasz z Doliny Issy Miłosza, dorastający w polskim dworze na Litwie u swoich dziadków – rodziców matki, Surkontów, zostanie przedstawiony jako nieraz okrutny wobec babki Dilbinowej. Będzie czerpał przyjemność ze straszenia jej, a gdy Dilbinowa znajdzie się na łożu śmierci, mimo pewnego do niej przywiązania będzie dumny, że jako najbliższy krewny występuje w centrum wydarzeń, w roli dorosłego. Jako dziecko zetknie się też Tomaszek z urokami i zbrodniczym charakterem polowania. Będzie płakał nad zabitą wiewiórką, ale będzie też czerpał przyjemność ze strzelania.
Krzywda małego bohatera
To bardzo wdzięczny temat dla tekstów kultury. Jak już powiedzieliśmy, w obiegowej opinii dziecko = niewinność, tak więc krzywda dziecka szczególnie porusza, wzrusza, oburza, wywołuje chęć protestu, a może nawet zemsty.
Stąd też posłużenie się łzami dziecka może uczynić z artysty człowieka grającego na uczuciach i sumieniach ludzkich. Takie „strojenie” ludzkich uczuć i sumień może z kolei prowadzić do wyrabiania w odbiorcach poglądów i opinii na pewne kwestie, na przykład społeczne.
Wiedzieli o tym pozytywiści, jakże często portretując krzywdę dziecka. Obrazki Marii Konopnickiej pełne są chorób, śmierci i cierpień niewinnych, ubogich dzieci:
Drobny, wychudły, z oczyma jasnemi,
W których łzy wielkie i srebrne wzbierały
I gasły w rzęsach spuszczonych ku ziemi,
Blady jak nędza, a tak jeszcze mały,
Że mógł rozpłakać się i wołać: matko!
Gdyby miał matkę
(….)
…….a tak drżący,
Jak ptak wyjęty z gniazda i już mrący,
Wiejski sierota stał w sądzie przed kratką.
(…)
Przy winowajcy nie było nikogo…
I któż by bronił dziecięcia nędzarzy?
Chyba te wielkie dwie łzy, co po twarzy
Leciały jakąś pełną iskier drogą…
Przypomnijmy też Naszą szkapę tej samej autorki – chłopcy, bohaterowie noweli, wychowują się w nieludzko ubogich warunkach, tracą niedożywioną, schorowaną matkę, nikt się nimi praktycznie nie zajmuje. Wskutek ciemnoty i niedouczenia wiejskiej gromady umiera siostra tytułowego bohatera noweli Prusa Antek, Rozalka. Z kolei on nie ma możliwości rozwijania swego plastycznego talentu. Bardzo podobna postać, Janko Muzykant z noweli Sienkiewicza, zostaje pobity do nieprzytomności i umiera, bo… tak surowo ukarano utalentowanego muzycznie biednego chłopca posądzonego o kradzież (nie trafił na tak wyrozumiałego sędziego jak bohater obrazka Przed sądem).
Wreszcie bohaterka noweli Elizy Orzeszkowej Dobra pani staje się zabawką w rękach rozkapryszonej damy – bawi, dopóki jest rozkoszną, słodką, małą dziewczynką, potem nie ma dla niej przyszłości i miejsca w domu pani…
Krzywda dzieci z nowel pozytywistycznych eksponowana jest w celu uwydatnienia pewnych zjawisk społecznych: nieprawdopodobnego zacofania wsi, potwornej biedy robotników w mieście i ubogich chłopów oraz bezrolnych na wsi.
Niedolę ubogich warstw społecznych, w tym też dzieci pokazywali nadal pisarze dwudziestolecia, choćby w Granicy Zofia Nałkowska czy Maria Dąbrowska w Nocach i dniach.
Swoistej poetyki wymagało pokazanie krzywdy dziecka w czasach pogardy, podczas wojny. Różewicz sportretował to cierpienie w typowej dla swej poezji ascetycznej, ale jakże sugestywnej formie w wierszu Warkoczyk:
Kiedy już wszystkie kobiety
z transportu ogolono
czterech robotników miotłami
zrobionymi z lipy zamiatało
i gromadziło włosy
(…)
W wielkich skrzyniach
kłębią się suche włosy
uduszonych
i szary warkoczyk
mysi ogonek ze wstążeczką
za który pociągają w szkole
niegrzeczni chłopcy.
Śmierć i cierpienie niewinnych dzieci rodzi bunt i sprzeciw, a nawet stawia pod znakiem zapytania miłosierdzie Stwórcy i sensowność porządku świata. To właśnie śmierć niewinnego dziecka załamuje ojca Paneloux z Dżumy Alberta Camusa…
Dziecko w roli dorosłego
Krzysztof Kamil Baczyński pokazał w swej Elegii o… (chłopcu polskim) dziecko żołnierza. I ten motyw miał już swoje tradycje. Adam Mickiewicz przedstawił obrazy młodziutkich spiskowców w III cz. Dziadów, a także w wierszu Do matki Polki:
Wcześnie mu ręce okręcaj łańcuchem,
Do taczkowego każ zaprzęgać woza,
By przed katowskim nie zbladnął obuchem
Ani się spłonił na widok powroza.
O dzieciach, które musiały dojrzeć przedwcześnie, bo zmusiła je do tego wojna, okupacja, holokaust, traktują teksty Hanny Krall czy Henryka Grynberga, wreszcie wiersz Ballady i romanse Władysława Broniewskiego, opowiadający o Ryfce rozstrzelanej przez Niemców.
Czasem przekleństwem dziecka jest… talent, który zmusza go do przedwczesnego dojrzewania. Genialni malcy bywają niejednokrotnie samotni, smutni, nieszczęśliwi, wyobcowani z grona rówieśników, skazani na rozczarowania, niekiedy chorobę czy przedwczesną śmierć. Przywołajmy koniecznie Orcia z Nie-Boskiej komedii! Syn Hrabiego Henryka, opuszczony w dniu chrztu przez ojca, zgodnie z wypowiedzianym w trakcie tej uroczystości życzeniem matki zostaje obdarzony poetyckim darem. Młodziutki poeta, osierocony przez matkę i przebywający pod opieką ojca, choć doznaje niezwykłych wizji, przepowiada przyszłość i układa poematy, nie jest szczęśliwy – ślepnie, a w czasie szturmu na twierdzę ginie od kuli atakujących rewolucjonistów.
Kraina powrotów – dlaczego?
Pomimo to, co powiedzieliśmy o dzieciństwie: całym jego złu (dzieci nie bywają tylko dobre i niewinne), wszystkich upokorzeniach, które z sobą niesie (dziecko często jest bezradne, nie ma takiej władzy i wiedzy jak dorosły, często się boi) – stanowi ono swoistą idylliczną krainę, do której często się powraca. Zarówno w życiu, jak i w tekstach kultury.
Dlaczego? Chętnie wracamy do wspomnień, do czasu utraconego, przypominamy sobie tych, którzy odeszli (to przecież jedyna forma zatrzymania czasu, wskrzeszenia ludzi, wydarzeń, miejsc). Bohaterowie bywają często alter ego (drugim ja) pisarzy, na przykład Tomaszek z Doliny Issy uchodzi za swoiste alter ego Miłosza. Miło jest zapewne wspominać siebie młodego i pięknego, a przede wszystkim siebie z czasów, kiedy jeszcze wiele dróg stało przed nami otworem, kiedy było tyle możliwości (choćby pozornych)…
Wreszcie pisząc o dzieciństwie, niekoniecznie własnym, pisarze otwierają szerokie pole dla wyobraźni. Imaginacja dziecka jest szczególnie bogata, pozwala uczynić książkę niemalże baśniową, magiczną.
Jak już zaznaczaliśmy dojrzewanie jest kopalnią tematów dla rozmaitych utworów, bo to czas pierwszych wtajemniczeń i jakże intensywnych doznań – zmysłowych, miłosnych, religijnych…
Pisanie o dzieciństwie pozwala też myśleć o naszych korzeniach – o tym, kim byliśmy i jesteśmy, jak rodzi się w nas człowieczeństwo i pierwsze pasje.
Dodać należy, że powroty do krain dzieciństwa mają w polskiej literaturze i filmie wymiar szczególny. Są podróżami sentymentalnymi nie tylko w czasie – to niejednokrotnie powroty do krain, które już nie istnieją, odmieniała je wojna, wcielenie do innych krajów, kolektywizacja rolnictwa. Kresy istnieją już tylko w Kronice wypadków miłosnych Konwickiego, Dolinie Issy Miłosza, Zasypie wszystko, zawieje Odojewskiego.
Litwa emigranta Mickiewicza już tylko w Panu Tadeuszu.
Dzieciństwo – czas marzeń kształtujących człowieka
To niewątpliwie dzieciństwo właśnie. Giuseppe Tornatore nakręcił film Cinema Paradiso o małym chłopcu z Sycylii, którego dziecięca fascynacja kinem doprowadziła do zawodu reżysera. Bardzo podobny w swej wymowie, choć przecież inny w klimacie jest opowiadający niemal o tym samym film Jana Jakuba Kolskiego Historia kina w Popielawach.
To również w dzieciństwie rodzi się pasja Antka i Janka Muzykanta (ten ostatni przypłaci ją życiem).
Dziecięce lata można też traktować jako czas narodzin erotyzmu – obraz sukienki koleżanki powróci jeszcze wiele lat później w myślach bohatera narratora Weisera Dawidka Pawła Huellego, Piotruś z Widnokręgu zapamięta na zawsze urocze sąsiadki panny Ponckie i odnajdzie w Sandomierzu obiekt swych dziecięcych marzeń – żonę burmistrza. A wizyty w salonie fryzjerskim wpłyną na przyszłe życie erotyczne bohatera Męża fryzjerki.
Dziecięca kraina wyobraźni
Rządzi się swoimi prawami i o nich właśnie między innymi opowiadają przepełnione magią opowiadania Brunona Schulza z tomu Sklepy cynamonowe. Wyobraźnia małego chłopca przemienia świat: bohater odnajduje tajemne podobieństwo między ojcem a kondorem, dostrzega niebywałą erotyczną siłę Adeli i jej dziwny układ z ojcem, wreszcie jego fantazja odmienia nie tylko dom, ale i ulice miasteczka, w którym, o dziwo, nocą można się zgubić, choć jest takie maleńkie. Wyrzucony przez Adelę zbiór nieważnych papierów (może to stare gazety, a może książka rachunkowa?) urasta do rangi Księgi. A bezradny, chory ojciec na urynale przypomina Boga Ojca!
Może nie tak silna, ale również bogata jest wyobraźnia bohatera-narratora Opowiadań na czas przeprowadzki czy Weisera Dawidka Pawła Huellego. Chłopiec potrafi we współczesnym sobie Gdańsku i okolicach odnaleźć metafizyczne ślady, a nawet symptomy nadciągającej apokalipsy.
Siłę dziecięcej wyobraźni, swoistą dziecięcą logikę wykorzystuje do ochronienia dziecka od wojennego koszmaru bohater wzruszającego i niewiarygodnego filmu Życie jest piękne Roberta Benigniego. Kochający swego małego synka ojciec-Żyd chroni dziecko od przerażającej rzeczywistości obozu koncentracyjnego, wmawiając mu, że całe to piekło to jedynie etap w… grze o czołg. I, o dziwo, rzeczywistość przyznaje nieżyjącemu już wtedy ojcu rację… Rosjanie wyzwalający obóz wjeżdżają właśnie takim czołgiem ku radości dziecka!
Dzieciństwo i szkoła jako metafora
Gombrowicz wysyła swego dorosłego bohatera do szkoły, by ośmieszyć skostniałe formy. Zdarza się jednak, zwłaszcza w poezji, że twórcy ukazują szkołę jako metaforę życia, a dorosłych jako bezradne dzieci. Jaki to ma cel?
Zabieg taki ma na ogół zaakcentować bezradność człowieka wobec historii. Wobec Boga, dziejowych burz, wojen i niezrozumiałych procesów społecznych jesteśmy tylko słabymi, małymi, niewiele rozumiejącymi dziećmi – zdają się mówić poeci.
Trudna lekcja. Nie mogłem od razu.
Lecz nauczę się… po pewnym czasie…
Proszę! Zostaw mnie na drugie życie
Jak na drugi rok w tej samej klasie.
Julian Tuwim, (Nauka)
Lipska chętnie posługuje się metaforą lekcji i egzaminu:
Był już taki egzamin z historii
kiedy naraz wszyscy uczniowie oblali.
I został po nich uroczysty cmentarz.
(Pewność)
Najważniejsze utwory
Proza
• Zygmunt Krasiński – Nie-Boska komedia
• Henryk Sienkiewicz – W pustyni i w puszczy, Janko Muzykant
• Bolesław Prus – Antek, Anielka, Lalka
• William Golding – Władca much
• Henryk Ibsen – Dzika kaczka
• Czesław Miłosz – Dolina Issy
• Jerzy Kosiński – Malowany ptak
• Günter Grass – Blaszany bębenek
• Antoine Saint-Exupéry – Mały Książę
Poezja
• Jan Kochanowski – Treny
• Bolesław Leśmian – Urszula Kochanowska
• Krzysztof Kamil Baczyński – Elegia o… (chłopcu polskim)
• Władysław Broniewski – cykl wierszy Anka
• Tadeusz Różewicz – Warkoczyk
• Ewa Lipska – Dom dziecka
Cytaty
Nieszczęsne ochędóstwo, żałosne ubiory
Mojej namilszej cory!
Po co me smutne oczy za sobą ciągniecie,
Żalu mi przydajecie?
(Jan Kochanowski, Tren VII)
Nie do takiej łożnice, moja dziewko droga,
Miała cię mać uboga
Doprowadzić! Nie takąć dać obiecowała
Wyprawę, jakąć dała!
(Jan Kochanowski, Tren VII)
Orszulo moja wdzięczna, gdzieś mi się podziała?
W którą stronę, w którąś się krainę udała?
(Jan Kochanowski, Tren X)
Polały się łzy me czyste, rzęsiste,
Na me dzieciństwo sielskie, anielskie.
(Adam Mickiewicz, Polały się łzy…)
Kraj lat dziecinnych! On zawsze zostanie
Święty i czysty, jak pierwsze kochanie.
(Adam Mickiewicz, Pan Tadeusz)
Kazano w kraju niewinnej dziecinie
Modlić się za mnie co dzień… a ja przecie
Wiem, że mój okręt nie do kraju płynie,
Płynąc po świecie…
Więc, że modlitwa dziecka nic nie może,
Smutno mi, Boże!
(Juliusz Słowacki, Hymn)
Niechaj mię Zośka o wiersze nie prosi,
Bo kiedy Zośka do ojczyzny wróci,
To każdy kwiatek powie wiersze Zosi,
Każda jej gwiazdka piosenkę zanuci.
Juliusz Słowacki, (W pamiętniku Zofii Bobrówny)
Zobacz: