Tło epoki
Wszyscy wymienieni twórcy: Jan Andrzej Morsztyn, Daniel Naborowski i Wacław Potocki, żyli w baroku. Ta epoka całkowicie odeszła od renesansowej harmonii, ładu i humanistycznej wiary w człowieka.
Ogromną potęgą stał się Kościół katolicki. Powstał zakon jezuitów. Pod jego kontrolą szybko znalazły się nie tylko sprawy religijne, ale i niemal cała nauka, która w tej atmosferze (inkwizycja!) szybko zaczęła upadać. Ulubionymi tematami literackimi stały się relacja Bóg – człowiek, zagubienie człowieka w świecie, ambiwalencje (przeciwieństwa) jego natury, niepokój, przemijanie i czas. Aby wyrazić te uczucia, epoka wypracowała nowe, charakterystyczne dla niej środki artystyczne.
Daniel Naborowski
Wykształcony, poeta doctus (uczony).
- Żył w latach 1573-1640. Studiował w Szwajcarii, Francji i Włoszech (medycynę i prawo). Mechaniki i astronomii uczył się u samego Galileusza.
- Po powrocie do Polski związał się z dworem Radziwiłłów. Tam zainteresował się dyplomacją, która stała się jego profesją. Odbył wiele podróży dyplomatycznych po Europie. Był kalwinistą.
- Zmarł w Wilnie w wieku 67 lat.
Przegląd najważniejszych wierszy
Wiersz jest refleksją o przemijaniu pokoleń, konieczności śmierci i nieuniknionym upływie czasu. Naborowski mówi o sprawach ostatecznych z pełną swobodą i bez dramatyzmu.
Spokojnie podaje fakty:
- każdy z nas umrze („nieboszczyka imienia nabędziesz”),
- nie da się cofnąć czasu („Słońce więcej nie wschodzi to, które raz minie),
- należy oswoić się z myślą o umieraniu („wielom była kolebka grobem, wielom matka ich mogiła”).
Jego dystans bierze się stąd, że jest człowiekiem doświadczonym i pełnym życiowej mądrości. Na uwagę zasługuje błyskotliwe, dynamiczne, apelujące do naszych wszystkich zmysłów (barok wysoko to cenił!) określenie życia: „dźwięk, cień, dym, wiatr, błysk, głos, punkt”.
Utwór kojarzy się z fraszką Jana Kochanowskiego O żywocie ludzkim. Podobnie jak poeta renesansowy, Naborowski nazywa fraszką (rzeczą nieważną) wszystko, co ludzie uznają za istotne i wartościowe. W kilku wersach wymienia bogactwa, zaszczyty, a nawet długowieczność jako rzeczy i sprawy przemijające. Jedyną wartością, która według Naborowskiego opiera się przemijaniu, jest „sama cnota i sława, która z cnoty płynie”. Pogląd ten spotykaliśmy u Kochanowskiego (Pieśni), ale tutaj przybrał on barokowy kształt paradoksu:
Tą (cnotą), kto żyje, ma dosyć, choć nie ma niczego.
Jan Andrzej Morsztyn
Poeta i dyplomata. Reprezentował nurt baroku dworskiego.
- Urodził się w roku 1621 w okolicach Krakowa (prawdopodobnie – w majątku Wiśnicz).
- Jako dworzanin włączył się w prace przy wytyczaniu granicy polsko-moskiewskiej (po wojnach z Moskwą) – prawie rok spędził na Ukrainie.
- Został sekretarzem Jana Kazimierza, wreszcie – podskarbim koronnym (odpowiednik dzisiejszego ministra skarbu).
- Uczestniczył w misjach dyplomatycznych: do księcia Siedmiogrodu Rakoczego, do Szwecji, Berlina, Wiednia i Paryża.
- Po elekcji Jana III Sobieskiego został skazany na wygnanie z Polski (za rzekome szpiegostwo na rzecz Francji). Schronił się właśnie we Francji (wcześniej przyjął obywatelstwo francuskie). Umarł w Paryżu, dożywszy 72 lat.
Przegląd najważniejszych wierszy
Sonet oparty na koncepcie – porównaniu sytuacji zmarłego i zakochanego. Dwie pierwsze zwrotki stanowią część opisową. W szeregu anafor ukazują podobieństwa między nimi
Leżysz zabity i jam też zabity,
Ty – strzałą śmierci, ja – strzałą miłości”
Dwie następne to część refleksyjna. Akcentuje ona różnice
„Ty jednak milczysz, a mój język kwili,
Ty nic nie czujesz, ja cierpię ból srodze
Wiersz zawiera zaskakujący wniosek końcowy (w formie zgrabnej puenty): lepiej być trupem niż nieszczęśliwie zakochanym.
Też sonet. Wyraża starą prawdę, że miłości nie da się pojąć rozumem, a rozum nie chroni przed zakochaniem. Ale poeta nie mówi tego wprost. Konstruuje obrazy w całości złożone z antytez i paradoksów – np. „Jak żyję, serca już nie mając?”. Przed nami kłębią się wizje ognia i wody (łzy i żar serca) oraz przychodzenia i odchodzenia od dziewczyny. Są one tak płynne, że cały wiersz pozostawia po sobie wrażenie ciągłego ruchu, czym przypomina barokowe, fantastycznie powykręcane figury.
Najważniejsze dzieła
Zbiory wierszy:
- Kanikuła albo psia gwiazda (1647),
- Lutnia (1661).
- Tłumaczył Tassa i Marina. Po mistrzowsku przełożył Cyda Pierre’a Corneille’a.
Gatunek
Utwory z obydwu tomików są przykładem poezji marinistycznej. Twórcą gatunku był włoski poeta z XVII wieku, Giambattisto Marino. Według niego najważniejszym zadaniem poezji jest zdumienie i zadziwienie czytelnika. Ten cel osiągał dzięki kunsztownej formie – treść (miłość i życie dworskie) schodziła na drugi plan.
Uważał, że wiersz powinien być oparty na ciekawym i oryginalnym pomyśle (koncepcie). Zdumiewać miały stosowane przez niego zabiegi stylistyczne (długie zdania, inwersja – szyk przestawny lub świadome opuszczenie któregoś z członów zdania, pytania retoryczne, stosowanie wyliczeń) i środki poetyckie (alegorie, antytezy, anafory, hiperbole, oksymorony, paradoksy, zaskakujące puenty).
Tytuły
Kanikuła to lato, wakacje. Pora, w której częściej niż kiedy indziej wybuchają ludzkie namiętności. Psia Gwiazda zaś to widoczny wtedy na niebie Syriusz, zwany też Psem Niebieskim. W astrologii jest on uważany za patrona miłości. To uczucie jest przewodnim tematem całego tomiku.
Tytuł Lutnia nawiązuje do popularnego w baroku tomu wierszy Giambattisty Marina: La lira (Lutnia). Wiersze Morsztyna zarówno treścią, jak i formą nawiązują do eleganckiej poezji Marina.
Wacław Potocki
Najpłodniejszy poeta polskiego baroku. Arianin. Reprezentował nurt sarmacki.
Żył w latach 1621-1696. Walczył w wojnie kozackiej i w potopie szwedzkim. Na stałe osiadł w rodzinnym majątku Łużna na Podkarpaciu, ożenił się (również z arianką) i wiódł stateczne życie ziemianina. Po wydaniu uchwały sejmowej o wygnaniu arian (1658) mimo oporów wewnętrznych, przeszedł na katolicyzm. Ponieważ sprzyjał dawnym współwyznawcom, był pozywany przed sąd, stał się też ofiarą najazdów fanatycznej szlachty katolickiej.
Najważniejsze dzieła
Pozostawił ogromną spuściznę: poematy o tematyce biblijnej i antycznej, wiersze religijne, polityczne i okolicznościowe, fraszki, treny, romanse (powieści) wierszem.
Jego najważniejsze dzieła to:
- epopeja Transakcja wojny chocimskiej,
- Ogród fraszek,
- Moralia abo rzeczy do obyczajów, nauk i przestróg… (zbiory wierszy o różnej tematyce),
- Poczet herbów (utwory sławiące pochodzenie rodów szlacheckich).
Na uwagę zasługuje fakt, iż mimo panującej w jego epoce mody na makaronizmy dbał o piękno i czystość języka polskiego. W żadnym z jego utworów nie znajdziemy nawet najmniejszego wtrętu w języku obcym.
Przegląd najważniejszych wierszy
Wiersze Wacława Potockiego przesyca troska obywatelska i poczucie odpowiedzialności społecznej. Ten poeta – Sarmata dostrzega wiele sarmackich wad, które prowadzą do osłabienia kraju i utrudniają życie Polaków. Piętnował je w swoich wierszach.
Zbytki polskie
– potępienie szlacheckiej rozrzutności i nadmiernego przepychu:
O czymże Polska myśli i we dnie, i w nocy?
Żeby sześć zaprzęgano koni do karocy, (…)
Żeby na paniej perły albo dyjamenty,
A po służbach złociste świeciły się sprzęty…
Pospolite ruszenie – poeta piętnuje tu zanik cnót rycerskich. Współczesne wojsko polskie (wojna z Kozakami) zamiast rwać się do boju, jest ospałe i leniwe, dba nie o dobro kraju, lecz o swoje wygody:
Kto widział ludzi budzić w pierwospy? Oszalał
Pan rotmistrz, abo sobie gorzałki w czub nalał?
Niechże sam strzeże.
Nierządem Polska stoi – by zwrócić uwagę na szerzące się w Polsce bezprawie, poeta konstruuje sugestywny obraz zmarłego, który wstaje z grobu. Ale prędko do niego wraca, bo przeraziła go polska rzeczywistość: wyzysk biedoty przez możnych, anarchia i opieszałość w tworzeniu sprawiedliwych praw:
Nikt nie słucha, żaden się nie ogląda na nie” (na prawa).
Na poważne wiersze… – twórca zauważa u współczesnych upadek cnót moralnych, hołdowanie zmysłom oraz ucieczkę od rozrywek, które wymagają myślenia
Ciałem, nie duchem żyjesz, po tym cię znać, milejć
Ciało śmiechem, niż ducha westchnieniem posilić
.
Zapamiętaj!
Wiersze Jana Andrzeja Morsztyna doskonale nadadzą się do tematów, takich jak:
• miłość
• zabawa
• życie dworskie
Wiersze Daniela Naborowskiego wykorzystaj do tematów, takich jak:
• vanitas
• czas
• kondycja człowieka
• śmierć
• ideał urody kobiecej
• miłość
• ciało i dusza, duchowość i cielesność
Utwory Wacława Potockiego idealne będą do tematów, takich jak:
• Polska i Polacy
• sarmatyzm
• satyra
• losy państwa i narodu
• kondycja człowieka
Zobacz: