Gdy w Europie święcili tryumfy Stendhal i Balzak, w Polsce nie powstała jeszcze ani jedna licząca się powieść realistyczna. Kwitł romantyzm – przede wszystkim epoka poezji i dramatu. Oświeceniowe eksperymenty powieściowe Ignacego Krasickiego i Jana Potockiego poszły w niepamięć.
Kiedy do głosu doszli pozytywiści, na mapie literatury polskiej na nowo pojawiła się proza. Początkowo były to – dość kulawe w porównaniu z osiągnięciami europejskimi – przedsięwzięcia w dziedzinie realizmu tendencyjnego. Później jednak, wraz z Lalką Prusa i Nad Niemnem Orzeszkowej, powieść polska weszła dumnie do kręgu największych dokonań światowego dojrzałego realizmu. Odtąd już nigdy w naszej literaturze nie malało znaczenie prozy.
Powieść
To utwór długi, wielowątkowy, mający jednego lub kilku bohaterów pierwszoplanowych i na ogół wielu drugoplanowych i epizodycznych.
Nowela
To krótki utwór jednowątkowy, w którym występuje jeden, wyraźnie zarysowany bohater główny.
Powieści według czasu powstania
- 1876 r.: Józef Ignacy Kraszewski, Stara baśń;
- lata 1884–1886: Henryk Sienkiewicz, Potop;
- 1886 r.: Bolesław Prus, Placówka;
- 1887 r.: Eliza Orzeszkowa, Nad Niemnem;
- lata 1887–1889: Bolesław Prus, Lalka;
- 1896 r.: Bolesław Prus, Faraon;
- 1896 r.: Henryk Sienkiewicz, Quo vadis.
Mowa ezopowa
Ezop, półlegendarny antyczny bajarz, opanował ponoć do mistrzostwa sztukę aluzji i niedomówienia. Od jego nazwiska ukuto więc nazwę szczególnego sposobu pisania, który stosowano, by uniknąć ingerencji cenzury. W dziewiętnastowiecznej Polsce każdy publikowany tekst podlegał bowiem kontroli władz zaborczych. W związku z tym wszelkie wzmianki o sprawach dla zaborców niewygodnych musiały być w literaturze podawane w formie niezrozumiałej dla cenzora, lecz czytelnej dla adresatów tekstu – czyli pełnej aluzji i wypowiedzi „szyfrowanych”.
Zapamiętaj!
Narracja
W powieści realistycznej mamy do czynienia z narracją auktorialną. Narrator taki, określany też jako wszechwiedzący, nie uczestniczy w świecie przedstawionym. Na ogół pozwala sobie na wyprzedzanie lub cofanie akcji, a także prezentuje własne wypowiedzi, interpretacje, oceny, zwykle pokrywające się z poglądami autora.
W miarę rozwoju powieści jako gatunku pisarze coraz częściej odchodzą od takiego sposobu narracji. W dobie dojrzałego realizmu wykształca się także jej nowy typ – określany mianem narracji personalnej. Nie ma w niej już wszystkowiedzącego, rozgadanego „opowiadacza”. To, co do tej pory należało do niego, autor ukazuje za pośrednictwem wypowiedzi i zachowań poszczególnych bohaterów.
Najbardziej nowatorski eksperyment tego okresu należy do Bolesława Prusa: to dwugłos narracji w Lalce. Powieściową rzeczywistość poznajemy i dzięki narratorowi wszechwiedzącemu, i dzięki jednemu z bohaterów, Ignacemu Rzeckiemu, który prowadzi pamiętnik, wyodrębniony tu jako Pamiętnik starego subiekta.
Trzy nurty prozatorskie pozytywizmu
Realizm tendencyjny – powieści i nowele z tezą
Cel: udowodnić słuszność tezy i rozpropagować ją!
Przykład: Janko Muzykant Henryka Sienkiewicza
W realizmie tendencyjnym – autorskim pomyśle pozytywistów warszawskich – utwór, cała jego treść i styl, służy ilustracji określonej tezy społecznej. W myśl utylitarystycznych zasad pozytywistów literatura ma służyć społeczeństwu, zwłaszcza idei pracy organicznej. Pisarz wykrywa wady systemu społecznego, aby następnie przerysować je nieco w swoim utworze i w ten sposób wskazać, co w społeczeństwie należy zmienić. Liczy się dla niego nie wartość artystyczna dzieła, lecz jego społeczna przydatność. Powstało wiele utworów tendencyjnych, zarówno nowel, jak i powieści. Jedna z ulubionych tez pozytywistów dotyczyła ciężkiej sytuacji dzieci z najniższych warstw społecznych. Pojawia się w A… B… C… Orzeszkowej, Naszej szkapie Konopnickiej, Antku Prusa, utworach Z pamiętnika poznańskiego nauczyciela i Janko Muzykant Sienkiewicza.
W noweli Janko Muzykant tytułowy bohater to młodociany wiejski geniusz muzyczny, który zakrada się do dworskiego kredensu, by przynajmniej dotknąć skrzypiec. Przyłapany, zostaje tak zbity, że po trzech dniach umiera. Wniosek: to przecież genialnemu Jankowi, a nie pozbawionym zdolności dzieciom z dworu, „należą się” te skrzypce. To on, a nie one, powinien mieć możliwość rozwoju. Niestety, w istniejącej sytuacji społecznej Janko nie ma szans na edukację.
Kilka słów prawdy
Z perspektywy czasu widzimy, że idea realizmu tendencyjnego nie zdała egzaminu. Dzisiejszym czytelnikom nowelki z tezą wydają się zabawne, a najczęściej po prostu nudne. Schematyczne, przerysowane postacie i ich makabryczne na ogół losy zamiast wzruszać – wywołują uśmieszek politowania. W tym wypadku życie okazało się chyba bardziej złożone niż literatura…
Dojrzały realizm
Cel: stworzyć portret świata!
Przykład: Lalka Bolesława Prusa
W drugiej połowie lat osiemdziesiątych XIX stulecia polskie powieści zaczynają nadążać za europejskimi zdobyczami techniki realistycznej. Pisarze odchodzą od pisania utworów z tezą i biorą się do tworzenia wielkich epickich portretów rzeczywistości. Przedstawiają świat zgodnie z wzorcami wypracowanymi przez Balzaka, a przy tym korzystają z dokonań artystów i psychologów, którzy tworzyli później niż autor Komedii ludzkiej. Nie chodzi już o udowodnienie jakiejś teorii społecznej. Celem pisarza staje się stworzenie dzieła niezależnego od idei – będącego swoistym portretem świata, odzwierciedlającym całe jego bogactwo i zróżnicowanie.
Najwybitniejszym przykładem literatury dojrzałego realizmu w Polsce jest Lalka Bolesława Prusa. Kunsztowna i logiczna konstrukcja utworu opiera się na niezwykle skomplikowanym pod względem psychologicznym wątku miłosnym. Nie ma w nim jasnych odpowiedzi. To, co najważniejsze, pozostaje niedopowiedziane. Oprócz tego jednak mamy całe bogactwo innych wątków – przewijających się przez świat problemów ideowych tamtego okresu i panoramę ówczesnego społeczeństwa, wszelkie jego kręgi i warstwy. Niemal każdy bohater jawi się jako oddzielna, niezależna, charakterystyczna postać. W Lalce nie ma uproszczeń i papierowych wyborów. Ludzkie motywacje są złożone i często zaskakujące – zupełnie jak w życiu. Wraz z postacią Rzeckiego, pisarz wprowadza drugiego narratora (pierwszym jest wszechwiedzący), a poza tym w powieści odnaleźć można elementy narracji personalnej. Wszystko to stawia Prusa w gronie największych nowatorów Europy okresu realizmu.
Powieści historyczne
Pisane ku pokrzepieniu serc!
Przykład: Potop Henryka Sienkiewicza
Powieści historyczne Sienkiewicza przyniosły mu popularność, jakiej nie miał żaden twórca w historii literatury polskiej, wielką sławę, a także olbrzymie dochody od razu po publikacji.
Na pytania o cel pisania powieści historycznych Sienkiewicz odpowiadał, że robi to ku krzepieniu serc. Czasem dodawał jeszcze, że pragnie przedstawić swoim czytelnikom historie i obyczaje dawnych czasów, że pracę swoją poprzedził gruntownymi studiami o kulturze portretowanych epok. Rzeczywiście, w jego dziełach widać sporą dbałość o historyczny szczegół. Głównie jednak w sferze obyczajowej i scenograficznej. Jeśli natomiast idzie o tak zwaną prawdę historyczną, pisarz pozwala sobie na spore manipulacje. Akcja Potopu rozgrywa się w czasie najazdu szwedzkiego – wielkiej, cudem tylko odpartej inwazji, która wraz z powstaniami kozackimi i wielkim kryzysem politycznym w zasadzie dobiła polską obronność i gospodarkę. Bohaterowie tej powieści to najprawdziwsi Sarmaci, wręcz warchoły, jak młody Kmicic. A przecież Sarmata to typ szlachcica, któremu oświecenie przypisywało – całkiem słusznie – sporą część winy za upadek Polski.
Tymczasem Sienkiewicz przedstawia odparcie potopu jako niemal ostateczny happy end, szlacheckich rozrabiaków jako bohaterów, barwnych i sympatycznych rycerzy, całą winę za wywołanie potopu przypisując dwóm zdrajcom, a nie wieloletniemu paraliżowi polskiego ustroju. W efekcie o jednym z najbardziej ponurych okresów w historii Polski opowiada kolorową bajkę, w której wszystko jest jasne i zmierza ku szczęśliwemu zakończeniu. Jak się okazało, czytelnicy tylko na to czekali. Rzucali się na kolejne tomy Trylogii jak na świeże bułeczki.
Techniki pisarskie pozytywistów
Dwugłos narracyjny w Lalce
W rozważaniach na temat Lalki często podkreśla się wyrafinowany jak na owe czasy zabieg konstrukcyjny, jakim było wprowadzenie do utworu podwójnej narracji. Mamy do czynienia z dwoma narratorami.
Pierwszy z nich to, typowy dla dojrzałego realizmu, dyskretny narrator auktorialny. To ten główny narrator powieści. Jego rola jest tu jednak ograniczona. Nie jest całkowitym „władcą” opowieści, jak choćby narrator w Ojcu Goriot. Nie uprzedza faktów, nie ocenia wydarzeń. Prawie zawsze pozostawia ocenę czytelnikowi. Jego zadaniem nie jest bowiem ocena, lecz opis. Jest chłodny i bezstronny – przygląda się wydarzeniom z odległej, spokojnej perspektywy. Najczęściej oddaje głos samym postaciom – przez swoje wypowiedzi i zachowania w znacznej mierze przejmują one na siebie ciężar narracji.
Zupełnie inną strukturę narracji mają rozdziały stylizowane na pamiętnik Rzeckiego. W nich narratorem jest sam stary subiekt. On nie jest już tak bezstronny. Daje wyraz swym emocjom, prezentuje swoje poglądy społeczne i polityczne. Wypowiada się na temat poszczególnych wydarzeń i osób – zachowuje się jak klasyczny narrator wszechwiedzący z utworów wczesnego realizmu. Wiadomo jednak, że przez wypowiedzi narracyjne Rzeckiego prezentowany jest punkt widzenia tylko tej jednej postaci – a nie autora. Stary subiekt żyje w tej powieści własnym, oddzielnym życiem.
Kompozycja otwarta Lalki
Lalka to powieść, która się nie kończy. Niektórzy badacze posuwają się też do twierdzenia, że wcale się nie zaczyna! Sporo w tej tezie świadomej przesady. Chodzi jednak o to, że wydarzenia podstawowe dla akcji utworu stopniowo wyłaniają się z przeszłości, są kontynuacją wspomnień. Z kolei zakończenie Lalki jest otwarte w bardziej oczywisty sposób – nie wiemy mianowicie, co się stało z głównym bohaterem. To właśnie kompozycja otwarta – bez jasno zarysowanego początku i końca. Cóż, w życiu też tak jest – „kompozycję zamkniętą” ma przecież tak naprawdę dopiero kompletna biografia człowieka, zaczynająca się od narodzin, a kończąca się śmiercią.
Milieu w Nad Niemnem
W utworze Orzeszkowej mamy do czynienia ze stosowaną przez europejskich realistów techniką milieu – z francuskiego: techniką środka – czyli z charakterystyką postaci za pomocą opisu ich otoczenia. Kilka przykładów.
- Opis domu Jana, poszczególnych izb: proste meble, bezpretensjonalne dekoracje, obrazki świętych, przytulność, ład i porządek – od razu wiemy, że młody Bohatyrowicz jest człowiekiem pracowitym, pobożnym, schludnym i gościnnym.
- Opis koni należących do Jana, silnych, wytrzymałych zwierząt o błyszczącej sierści – pozwala wyciągnąć wniosek, że Jan lubi zwierzęta, dba o nie, nie traktuje ich tylko jako narzędzi pracy, lecz jak żywe istoty.
- Opis czarnej sukni Justyny – skromnej, bezpretensjonalnej, właściwie bez ozdób, ale zdradzającej dobry smak i nawet pewną znajomość mody; opis silnych i opalonych dłoni dziewczyny – wiadomo, że nie była ona niewolnicą mody, ale dbała o wygląd zewnętrzny. Nie chciała, aby jej uroda przesłaniała zalety ducha.
Możliwe pytanie:
Czemu służy dwugłos narracji w Lalce?
Odpowiedź:
- Dzięki temu zabiegowi kompozycja powieści staje się ciekawsza.
- Pozwala on autorowi dystansować się od romantycznego punktu widzenia Rzeckiego w kwestiach politycznych i społecznych. Co jednak nie znaczy, że Prus jednoznacznie odcina się od światopoglądu romantycznego!
- Pojawienie się dwu punktów widzenia wpływa dodatnio na przedstawianie skomplikowanych problemów emocjonalnych i światopoglądowych głównego bohatera. Czasami sam Wokulski zostaje obarczony ciężarem narracji – wówczas mamy do czynienia nawet z „trójgłosem” narracyjnym: rozważania, refleksje i niepokoje Wokulskiego zostają zestawione z bezstronnym, obiektywnym opisem sytuacji, która je wywołała, a także z wypowiedziami zaangażowanego emocjonalnie Rzeckiego.
- Możemy go także interpretować jako symboliczną wypowiedź Prusa w kwestii techniki powieściowej. Z jednej strony staroświecki, momentami zabawny staruszek Rzecki – tradycyjny narrator wczesnego realizmu. Z drugiej – nowoczesny, obiektywny narrator późnego realizmu, zmierzający w stronę narracji personalnej i polifonizmu.
Wielogatunkowość i stylizacja w Potopie
Wielogatunkowość
W całej Trylogii, a także w innych powieściach historycznych, Sienkiewicz bezpretensjonalnie połączył:
- tradycję homerycką i eposu rycerskiego: rozbudowane, patetyczne opisy bitew, wysławianie bohaterskich czynów, kult rycerskości i waleczności;
- tradycję romantycznej powieści rycerskiej;
- elementy romansu (historie miłosne, zwłaszcza perypetie Kmicica i Oleńki);
- cechy powieści przygodowej;
- elementy baśni: wiele nieprawdopodobnych przygód, szczęśliwe zakończenie.
Stylizacja
Język zastosowany przez Sienkiewicza w Potopie stanowi przykład stylizacji archaicznej. Nie jest to język, jakiego używano w wieku XVII, ale ma wszystkie najważniejsze i charakterystyczne cechy siedemnastowiecznego. Cechują go:
- makaronizmy – wyrażenia łacińskie wtrącane w tok wypowiedzi polskojęzycznej;
- szyk przestawny – taki jak w zdaniu łacińskim, w którym orzeczenie stało na końcu;
- znamienne porzekadła i powiedzenia;
- kwiecisty styl, ozdobniki;
- niekiedy dosadność, rubaszność.
Najwyraźniej wszystkie te cechy widać u gawędziarza i krasomówcy pana Zagłoby.
Zobacz:
Przedstaw najważniejsze tematy prozy realistycznej. Podaj przykłady.
