W Europie nową epokę po romantyzmie zwie się, ze względu na nurt dominujący w literaturze i sztuce, realizmem, a za umowną datę jej początku uznaje się rok 1850. Pamiętajmy jednak, że Stendhal, ojciec powieści realistycznej, uważany równocześnie za twórcę romantycznego, żył i tworzył w pierwszej połowie XIX wieku. Balzak, pisarz odpowiedzialny za ukształtowanie się realizmu w prozie, zmarł w roku 1850. Reprezentant tego kierunku w Anglii, Dickens, umiera w roku 1870. Podwaliny pod realizm zostały zatem położone. Mniej więcej za trzydzieści lat realizm przerodzi się w naturalizm, poezję zdominują moderniści i zakwitnie symbolizm. Zanim to jednak nastąpi – wiwat realizm!
Honoriusz Balzak (1799-1850)
Do zapamiętania o Balzaku:
- Pisarz, który wyprzedził epokę, bez niego nie da się mówić o rozwoju dziewiętnastowiecznej powieści. Gatunek ten uznawał za swoiste narzędzie nauki.
- Wierzył, że człowieka kształtuje środowisko. Szczegółowo więc opisywał otoczenie i przestrzeń, w których umieszczał swoich bohaterów.
- Ważny w jego twórczości jest motyw kariery młodego bohatera, z reguły prowincjusza, i wtajemniczania go w zło świata; przykład takiego bohatera to Rastignac z Ojca Goriot. Motyw pieniądza jako siły rządzącej światem, konfrontacja ideałów z rzeczywistością, cena ambicji – to tematy powracające w prozie Balzaka.
- Tworzy on też postać typową dla powieści realistycznej – silną, stojącą na styku dwu różnych światów, aktywną – jak Vautrin, wódz paryskiego podziemia. „Życie jest jak kuchnia – aby zrobić w niej cokolwiek, trzeba pobrudzić ręce” – mówi Vautrin. Jest coś uniwersalnego w tej prozaicznej metaforze.
- Balzak był dość barwną i znaną w Europie postacią. Wciąż miał kłopoty finansowe. Pisał w białej szacie, nocą, i to on rozpropagował modę na wspieranie pracy twórczej hektolitrami kawy. Podobno niesamowicie się objadał. Miał zaledwie 160 cm wzrostu, był gruby, ale nie narzekał na brak powodzenia u kobiet, i to dam z wyższych sfer. Wśród jego kochanek poczesne miejsce zajmuje Polka – baronowa Ewelina Hańska, z którą wiele lat korespondował i którą pod koniec życia poślubił.
- Sam Balzak był dość barwną postacią. Wciąż miał kłopoty finansowe. Pisał w białej szacie, nocą, i to on rozpropagował modę na wspieranie pracy twórczej hektolitrami kawy. Podobno niesamowicie się objadał. Miał zaledwie 160 cm wzrostu, był gruby, ale nie narzekał na brak powodzenia u kobiet, i to dam z wyższych sfer. Wśród jego kochanek poczesne miejsce zajmuje Polka – baronowa Ewelina Hańska, z którą wiele lat korespondował i którą pod koniec życia poślubił.
Wybrane dzieła Balzaka:
- cykl powieściowy Komedia ludzka, którego najważniejsze powieści to:
Fizjologia małżeństwa, Jaszczur, Eugenia Grandet, Ojciec Goriot, Kobieta trzydziestoletnia, Stracone złudzenia, Kuzynka Bietka, Kuzyn Pons, Ostatnie wcielenia Vautrina, Firma Nucingen.
Wielkie dzieło Balzaka to:
Cykl powieściowy Komedia ludzka.
Tytuł Komedia ludzka jest aluzją literacką do wielkiego dzieła Dantego – renesansowej Boskiej komedii. Dante utrwalił w literaturze niezwykłą wizję wędrówki człowieka po zaświatach: kręgach piekielnych, piętrach czyśćca i niebie. Balzak pokazał tę wędrówkę w przestrzeni ziemskiej, pokazał społeczeństwo dziewiętnastowieczne, uwarunkowane realiami epoki. Stworzył bardzo bogatą panoramę – z kart jego powieści poznajemy wszystkie warstwy społeczne ówczesnej Francji, również margines społeczny, podziemny świat przestępczy, mieszczaństwo i arystokrację.
Ten świat łączy władza pieniądza; w tym świecie możliwe są wielkie kariery i upadki, spotkać można typy szlachetne i szubrawców.
Balzak ukazał procesy zachodzące w społeczeństwie: zawiść, konkurencję w drodze do zwycięstw i fortuny, ambicje, cynizm, rzadko spotykane cnoty i dobre uczucia, takie jak miłość i poświęcenie. Ukazał wieś i miasto, pokazał swoją epokę, ale przede wszystkim sportretował człowieka – i to nie tylko dziewiętnastowiecznego, lecz uniwersalnego. Nie zanikły negatywne cechy ludzkie, takie jak dążenie do zrobienia kariery za wszelką cenę, żądza pozycji, pieniędzy, władzy. Komedia ludzka trwa, choć po ulicach mkną limuzyny, nie dyliżans.
Stendhal, właściwie: Henri Beyle (1783-1842)
- Jego życie i twórczość także przypada jeszcze na czasy romantyzmu. Trzeba go zaliczyć do ojców powieści. Znajdujemy w jego powieściach romantyczne przygody i eksplozje gwałtownych uczuć. Zarazem jednak Stendhal przeprowadza wnikliwą analizę psychologiczną swoich postaci, rejestruje fakty, dba o autentyzm, prawdopodobieństwo świata przedstawionego.
- Stendhalowski prowincjusz, bez skrupułów wspinający się po drabinie kariery społecznej, to Julian Sorel, bohater powieści Czerwone i czarne, który spadnie na łeb na szyję, gdy podda się prawdziwemu uczuciu. Być może, dlatego, że sam pisarz adorował kobiety nieosiągalne, a jego doświadczenia z damami podejrzanej konduity wpędziły go w tak zwaną brzydką chorobę. Stendhal nigdy się nie ożenił.
Jest autorem kilku nośnych maksym:
- „Powieść to zwierciadło przechadzające się po gościńcu”,
- „Wolę być kameleonem niż wołem”,
- „Szczęście to miłość plus praca”. Tę ostatnią wykuto na jego grobie.
Wybrane dzieła Stendhala:
- Czerwone i czarne,
- Pustelnia parmeńska,
- wydane pośmiertnie Kroniki włoskie,
- Lamiel,
- Życie Henryka Brulard.
Powieść to zwierciadło przechadzające się po gościńcu, czyli co wiesz o Stendhalu?
Gustaw Flaubert (1821-1880)
- Realista, który nie uważał się za realistę. Sądził, że realizmowi brak piękna i uczucia, ale głosił podobny program. Mówił o zdystansowaniu, bezosobowości i beznamiętności narratora, postulował wielką dbałość o prawdę, podejmowanie tematów z życia codziennego. Pisanie powieści poprzedzał obserwacjami i doświadczeniami, gromadził wielką dokumentację. Poświęcał swemu zajęciu wiele czasu i energii.
- Pisał o idealnej miłości, o środowisku drobnomieszczańskim, podejmował też tematy historyczne, a fabułę opierał na faktach.
- Najsłynniejsza powieść Flauberta, Pani Bovary, powstała na podstawie autentycznego wydarzenia: samobójstwa żony niejakiego Delamare, prowincjonalnego lekarza. Opowieść ta wykracza jednak poza ów sensacyjny fakt. Emma Bovary przejawia prawdziwy głód uczucia, swoją postawą przedstawia życiową szamotaninę kobiety żyjącej w rzeczywistości w wyobraźni, gwałtownie poszukującej sensu życia. Flaubert obserwuje ją i mówi „pani Bovary to ja!”. Ukuty od nazwiska tytułowej postaci termin „bowaryzm”, który wszedł do języka teorii literatury, oznacza tworzenie fikcyjnej wizji własnej osoby, wchodzenie w role innych, na przykład bohaterki romansu czy żyjącej w luksusie wielkiej damy. Znamionuje kobietę zrozpaczoną, rozczarowaną i znudzoną zwykłym życiem, niebezpiecznie wykraczającą poza konwenans.
Wybrane dzieła Flauberta:
- Pani Bovary,
- Szkoła uczuć,
- powieść historyczna z czasów starożytnych Salammbô.
Emil Zola (1840-1902)
- Ojciec naturalizmu, teoretyk i twórca powieści naturalistycznej. Autor długiego cyklu powieściowego, który pozwala poznać losy kolejnych pokoleń i odłamów rodziny Rougon-Macquartów dziedzicznie obciążonych obłędem. Metoda naturalizmu czyni z powieści swoisty eksperyment. Utwór to świat, w którym można badać prawidłowość zjawisk, poddawać postacie działaniom bodźców i obserwować ich reakcje – zupełnie jak w naukach przyrodniczych.
- Zola dobiera bohaterów z różnych środowisk. Przygląda się przedstawicielom marginesu społecznego, mieszkańcom wsi, zakonnikom, ludziom z wyższych sfer. Jego bohaterowie to prostytutki, praczki, księżniczki i panny sklepowe. Uznaje teorię skłonności dziedzicznej, nie pomija fizjologicznej strony życia, dlatego pewne sceny w jego utworach uznano za obsceniczne.
- Sam Zola za młodu zaznał nędzy. Mieszkał w podrzędnej dzielnicy Paryża, podobno polowania na wróble ratowały go od głodu. Nie był szczęśliwym mężem, lecz uszczęśliwiła go dużo młodsza kochanka Jeanne Rozerot, która urodziła mu dwoje dzieci. Dwa razy oblał maturę, był nadwrażliwym krótkowidzem, miał potężną nadwagę, ważył sto kilogramów przy stu siedemdziesięciu centymetrach wzrostu, i seplenił. A jednak był geniuszem pióra. Około pięćdziesiątki schudł, zakochał się i zdążył być szczęśliwy.
Wybrane dzieła Zoli:
- dwudziestotomowy cykl powieściowy Rougon-Macquartowie. Historia naturalna i społeczna rodziny za Drugiego Cesarstwa, w tym między innymi W matni, Nana, Wszystko dla pań, Germinal, Ziemia, Bestia ludzka; cykl powieściowy Trzy miasta, poświęcony Rzymowi, Paryżowi i Lourdes, oraz nieukończony cykl powieściowy Cztery ewangelie.
Fiodor Dostojewski (1821-1881)
- Pozostawił powieści bardzo ważne w literaturze światowej i trudne do jednoznacznego zaklasyfikowania. Jedyne w swoim rodzaju. Wykraczające poza realizm, ale też nie czysto naturalistyczne. Michał Bachtin, rosyjski teoretyk literatury, nazywał je polifonicznymi. Są mroczne, badają najczarniejsze pokłady ludzkiej psychiki, szpiegują, analizują naturę ludzką, zło i szaleństwo.
- Terytorium powieści Dostojewskiego często bywa świat okrucieństwa, nędzy, głodu. Bohaterów nieodmiennie prześladują wszelkie ludzkie przewinienia, zbrodnie, nierząd, nałogi. Pisarz wkracza głęboko w ludzką duszę, a przy tym chętnie wykorzystuje motywy powieści sensacyjnej.
- Postacie Dostojewskiego stały się swoistymi symbolami. Są wśród nich skomplikowany zabójca Raskolnikow ze Zbrodni i kary i tytułowy idiota Lew Myszkin, idealista niby Don Kichot, tyle że zniszczony przez otoczenie. Skąd mroczne zainteresowania rosyjskiego twórcy? Może mają źródło w jego biografii.
- Ojca Dostojewskiego zabito; podobno była to zemsta. Sam Fiodor został skazany na karę śmierci i już stał przed plutonem egzekucyjnym, gdy nadeszło ułaskawienie. Wyrok zamieniono na katorgę. Doświadczenia z Syberii zapisał we Wspomnieniach z domu umarłych, tych, które cytuje Gustaw Herling-Grudziński w swoim Innym świecie. Niski, nerwowy, popadał w ataki szaleństwa. W trakcie jednego z nich zdeformował sobie twarz, uszkodził prawe oko. Lubił hazard. Był dwukrotnie żonaty.
Wybrane dzieła Dostojewskiego:
- Wspomnienia z domu umarłych,
- Biesy,
- Zbrodnia i kara,
- Idiota,
- Bracia Karamazow,
- Łagodna.
Lew Tołstoj (1828-1910)
- Pisarz arystokrata, autor słynnej powieści historycznej pt. Wojna i pokój. Miejsce Tołstojowskie to majątek Jasna Polana. Tu się urodził, tu pisał, tu założył później szkołę dla dzieci wiejskich. Tołstoizm to postawa etyczna, na wskroś chrześcijańska, głosząca nakaz czynienia dobra, odrzucenie wszelkiej przemocy i zemsty. Model epicki pisarza najlepiej obrazuje Wojna i pokój, dzieło panoramiczne, przedstawiające bohaterów w przełomowych, wielkich chwilach narodu, w którym z upodobaniem komentuje on historię.
- Tołstoj, moralista, za młodu nie unikał życiowych uciech. Później ustatkował się, ożenił i miał aż trzynaścioro dzieci. W opowiadaniu Sonata Kreutzerowska postawił tezę, że seks jest grzechem. Pod koniec życia przeszedł przemianę: chciał rozdać majątek, przywdział szatę pustelnika, ale jego rodzina nie pochwalała tego wyboru. Porzucił więc żonę i jako ponadosiemdziesięcioletni człowiek wybrał się w świat.
Wybrane dzieła Tołstoja:
- Opowiadania sewastopolskie,
- Wojna i pokój,
- Anna Karenina,
- Zmartwychwstanie,
- Sonata Kreutzerowska.
Karol Dickens (1812-1870)
- Piewca wiktoriańskiej Anglii. Pisał typowe powieści wiktoriańskie: ukazywał ówczesne życie jako zdystansowany, obiektywny narrator.
- Potępiał zło, krzywdę dzieci, oszustwo, biedę, której zresztą sam zaznał.
- Tworzył postacie czarno-białe. Jego Scrooge z Opowieści wigilijnej – uosobienie skąpstwa, podobnie jak uroczy jegomość Pickwick, który patronuje jednej z najlepszych angielskich herbat – na dobre zadomowili się w kulturze.
- Powieści Dickensa cieszyły się w swoim czasie wielką popularnością. Dziś są nieco mniej popularne ze względu na schematyczność osób i akcji, ale wciąż oddają atmosferę Wielkiej Brytanii tamtych lat.
- Dzieła Dickensa: Oliver Twist, Klub Pickwicka, David Copperfield, Opowieść wigilijna, Świerszcz za kominem, Opowieść o dwóch miastach, Nicholas Nickleby.
Zapamiętaj!
Narodziny realizmu łączą się nierozerwalnie z literaturą francuską i pierwszą połową XIX wieku. Czasy te wydały znakomitych prozaików: Stendhala, Balzaka, Flauberta, potem naturalistów: braci Goncourt, Emila Zolę, Guy de Maupassanta. To w pierwszej połowie stulecia powstają największe powieści, kształtuje się model prozy realistycznej, a Aleksander Dumas tworzy cykl powieści historycznych. Francja przechodzi gwałtowne przemiany – od cesarstwa do republiki. Paryż staje się niekwestionowaną stolicą Europy. Stolicą kultury, mody i rozrywki. Wiek Balzaka jest wymagający: trzeba mieć dużo pieniędzy, by żyć modnie, szaleć w salonach i pokazywać się w teatrach.
Mapa literacka
Francja
- Stendhal – Czerwone i czarne, Pustelnia parmeńska;
- Honoriusz Balzak – cykl powieści Komedia ludzka: Ojciec Goriot, Eugenia Grandet i inne
- Gustaw Flaubert – Pani Bovary, Szkoła uczuć
- Aleksander Dumas (ojciec) – Trzej muszkieterowie, Hrabia Monte Christo,
- Aleksander Dumas (syn) – Dama kameliowa;
Anglia
- Karol Dickens – Klub Pickwicka, Oliver Twist
- Emily Brontë – Wichrowe wzgórza
- Charlotte Brontë – Dziwne losy Jane Eyre
- William Thackeray – Targowisko próżności
Polska
- Bolesław Prus – Lalka, Emancypantki, Faraon,
- Eliza Orzeszkowa – Nad Niemnem, Marta,
- Henryk Sienkiewicz – Trylogia, Krzyżacy, Rodzina Połanieckich
Rosja
- Lew Tołstoj – Wojna i pokój, Anna Karenina,
- Fiodor Dostojewski – Zbrodnia i kara
- Antoni Czechow – Wujaszek Wania, Wiśniowy sad, Trzy siostry,
- Mikołaj Gogol – Rewizor.
Nieśmiertelne kreacje
- Rodion Raskolnikow ze Zbrodni i kary Dostojewskiego to student, morderca, którego dzieje stają się dla pisarza materiałem do analizy psychologicznych motywów i skutków zbrodni.
- Lew Myszkin, tytułowy bohater Idioty Dostojewskiego, pragnie szerzyć dobro, lecz skazany jest na klęskę, zło, samotność, obłęd.
- Pan Pickwick z Klubu Pickwicka Dickensa to postać nieco karykaturalna, nieszkodliwy dziwak, a zarazem dobroduszny naprawiacz świata. Uchyla przed czytelnikami drzwi do dziewiętnastowiecznej Anglii.
- Typ prowincjusza, karierowicza, młodzieńca, który przybywa do miasta z odległej głuszy, wkracza w wielki świat i dla kariery poświęca zasady moralne, reprezentują:
- Julian Sorel, bohater powieści Stendhala Czerwone i czarne;
- Eugeniusz Rastignac, bohater Ojca Goriot Balzaka;
- Lucjan Rubempré, bohater powieści Stracone złudzenia Balzaka.
Świetne kreacje kobiece
- Emma Bovary, tytułowa bohaterka powieści Flauberta, symbolizuje tęsknotę za życiem innym niż przeciętne, nudne, dążność do romantycznej miłości, prawdziwych uczuć i realizacji marzeń.
- Anastazja i Delfina, córki ojca Goriot z powieści Balzaka, to uosobienia próżności i chciwości;
- pani Beauseant z kolei to osoba szlachetna, ale przegrana życiowo: wiara w prawdziwą miłość, którą żywiła, okazuje się fałszywym mitem.
- Anna Karenina, tytułowa bohaterka powieści Lwa Tołstoja, to symbol niewiernej żony, literackiej kochanki, która kończy swój romans samobójstwem.
- Katarzyna Earnshaw z Wichrowych wzgórz Emily Jane Brontë to postać pełna temperamentu, spalona przez własną namiętność, właściwie kochaca dwóch mężczyzn. Pisarka szkicuje świetny portret psychologiczny swojej bohaterki.
Tematy prozy XIX wieku
- Wojna:
Wojna i pokój Lwa Tołstoja.
- Miłość:
Wojna i pokój, Anna Karenina Lwa Tołstoja,
Pani Bovary Flauberta,
Szkoła uczuć Flauberta,
Wichrowe wzgórza Emily Jane Brontë.
- Kariera oraz władza pieniądza:
Czerwone i czarne Stendhala,
Ojciec Goriot Balzaka,
Zbrodnia i kara Dostojewskiego,
Pani Bovary Flauberta.
- Miasto:
Komedia ludzka Balzaka,
Paryż, Lourdes, Rzym Zoli.
Zobacz:
62. Omów realizacje haseł i tendencji pozytywizmu w utworach epoki.
Przedstaw najważniejsze tematy prozy realistycznej. Podaj przykłady.