Posts From Zbyszek
APOSTROFA – uroczysty, bezpośredni zwrot do adresata wypowiedzi lirycznej (często adresat ten nie jest postacią rzeczywistą, może być personifikowanym zjawiskiem, bóstwem, krajem, abstrakcyjnym pojęciem). Apostrofa zazwyczaj rozpoczyna utwór liryczny, w którym poeta kieruje słowa do konkretnej postaci. W przypadku pieśni Horacego nie mamy bezpośredniego (w wołaczu) wezwania do Apollona, jednak adresat jest dokładnie przez poetę wskazany, a słowa kierowane do niego właśnie. Można więc mówić o istnieniu apostrofy. Rodzajem apostrofy
ARCHAIZACJA – jest to rodzaj stylizacji, używanej zwłaszcza w powieści historycznej. Polega na takim ukształtowaniu tekstu, by odtwarzał on mowę dawnych epok. Z archaizacją mamy do czynienia np. w Trylogii Henryka Sienkiewicza. Dziś wyrazy te już nieco zmieniły znaczenie albo się troszkę zestarzały – są to archaizmy. „Stare” były też w czasach Sienkiewicza, który celowo używał ich w Trylogii. Jego powieści historyczne nie są pisane w całości językiem z opisywanych czasów. Sienkiewicz wybiera tylko
ARCHAIZM – wyraz dawny, dziś już nie używany, pochodzący z minionej epoki historycznej. Może to być np. archaizm leksykalny, czyli dawne słowo: kmieć, waćpanna. Inny to archaizm rzeczowy (dany przedmiot już wyszedł z użytku) np. socha. Archaizm składniowy to dawna budowa zdania, fleksyjny to dawna odmiana. np. czas typu: chciał był zobaczyć.
ARCHETYP – twórcą teorii archetypów jest Gustaw Karol Jung, uczeń Zygmunta Freuda (patrz → psychoanaliza). Archetyp jest to praobraz, głęboko utajone pojęcie, pierwotne wyobrażenie właściwe wszystkim ludziom. Osiągnięciem Junga było bowiem twierdzenie o istnieniu wspólnej, zbiorowej podświadomości, czyli, że człowiek oprócz indywidualnej, „prywatnej” warstwy podświadomości, posiada jeszcze sferę „wspólną” – podświadomość grupową. Archetypy – obrazy odziedziczone po dawnych przodkach, należą właśnie do tej sfery i nie ujawniają się nigdy. Za
ARIANIE – inaczej bracia polscy. Nurt religijny, który rozwinął się w Polsce, w dobie odrodzenia, w wyniku reformacji. Był to nurt radykalny, który oprócz założeń religijnych głosił także hasła społeczne – np. potępienie poddaństwa chłopów, potrzebę wyrzekania się majątków, przeciwstawiali się wojnom. Program arian spotkał się z oburzeniem szlachty polskiej, zwłaszcza ze względu na swoje postulaty społeczne. W 1658 r. uchwałą sejmową zostali zmuszeni do zmiany wyznania lub opuszczenia kraju. Pozostawili
ARIOSTYZM – technika literacka, której autorem jest włoski poeta renesansu Ariosto. Tworzył on bogate i urozmaicone fabuły, pełne → fantastyki, → ironii, → groteski., popisując się niezwykłą swobodą w posługiwaniu się tymi elementami. Znanym dziełem Ariosta jest Orland szalony. W epokach późniejszych tradycję tę kontynuowali twórcy barokowi, w dobie oświecenia Ignacy Krasicki (Monachomachia) a w romantyzmie Juliusz Słowacki w poemacie dygresyjnym pt. Beniowski.
Asceza – jest to umartwianie się, wyrzekanie się wszelkich ziemskich przyjemności, surowy, pustelniczy tryb życia. W epoce średniowiecza rozpowszechniły się tzw. żywoty świętych, gatunek, który przedstawiał życie i czyny danego świętego. Cechą bohaterów tych utworów była właśnie asceza. Przykładem może być św. Aleksy, który znosił wiele upokorzeń, wyrzekł się majątku i rodziny, pędził tułaczy tryb życia. Typ ascety i ascetycznego trybu życia zgodny był z ideałami tej epoki, dlatego asceta
ASOCJACJA – łańcuch skojarzeń (associatio = połączenie, związek). Jeśli dany obraz powoduje uświadomienie sobie innego, a ów inny powoduje skojarzenie następnego, mamy do czynienia z asocjacją. Znajomość tego terminu bardzo przydaje się do zrozumienia techniki nowych tendencji w połowie XX w., np. konstrukcji powieści Marcela Prousta W poszukiwaniu straconego czasu, w której porządek wydarzeń i przeżyć układa się właśnie według wspomnień i skojarzeń, a nie według następstwa czasu.
ATEIZM – pogląd, według którego Bóg nie istnieje. Innymi słowy, ateiści to ludzie, którzy nie wierzą w Boga ani w życie pozagrobowe. Postawa ateistyczna zaznaczyła się w epoce oświecenia, głosił ateizm Paul Holbach.
AUGUSTYNIZM – system filozoficzny, stworzony w średniowieczu przez św. Augustyna. W centrum świata, jako najdoskonalszy byt, dobro, piękno, prawdę, źródło wiedzy i wiary, filozof ten umieszcza Boga. Według św. Augustyna człowiek jest Bogu całkowicie podporządkowany, dobra ziemskie i cielesne są nicością, natomiast życie człowieka jest dramatem. Dramat istoty ludzkiej polega na tym, że człowiek został umieszczony pomiędzy niebem a ziemią, między aniołami a zwierzętami. Człowiek tęskni za ideałem Boga, lecz
AWANGARDA – samo słowo „awangarda” oznacza grupę ludzi, którzy są pierwsi w danej dziedzinie, wnoszą nowe pomysły, są pionierami nowych ideałów. Pochodzi z terminologii wojskowej, w której awangarda znaczy tyle co straż przednia – a więc ci,co torują drogę, czoło nowego nurtu, postępu itp. Awangardą nazywamy kierunek w sztuce europejskiej XX wieku, który reprezentuje sprzeciw wobec tradycji i starych kanonów. W literaturze kierunkiem awangardowym był futuryzm czy też awangarda poetycka
BALLADA – jest to gatunek literacki, charakterystyczny dla epoki romantyzmu. Czytając np. Lilije lub Romantyczność Adama Mickiewicza widzimy, że jest to utwór wierszowany, zawiera dramatyczną fabułę, momenty zagadkowe i tajemnicze, opowiada o niezwykłych, często fantastycznych wydarzeniach. Jest to gatunek pokrewny (→ sielance), wywodzi się z literatury ludowej. Wydane w roku 1922 Ballady i romanse Adama Mickiewicza uznawane są za manifest programowy polskiego romantyzmu. Często wątpliwości budzi przynależność ballady do rodzaju
BEHAWIORYZM – wśród nowych tendencji w psychologii XX wieku, w latach 1915-1930, szczególnie rozwijał się behawioryzm. Nazwa pochodzi od angielskiego behaviour i oznacza zachowanie, postępowanie. Twórcą tego kierunku był John Watson. Chciał on badać człowieka i zdobywać o nim informacje tylko poprzez obserwację jego zachowania i postępowania, niejako oglądając człowieka „z zewnątrz”. W myśl behawioryzmu tylko takie wnioski są obiektywne. Psychologia introspekcyjna, czyli badająca wnętrze, psychikę ludzką „od środka” jest
BERGSONIZM – termin pochodzi od nazwiska Henri Bergsona. Na przełomie XIX i XX w. zdobył sobie dużą popularność kierunek ukształtowany pod wpływem myśli tego filozofa, zwany właśnie bergsonizmem. Jest to filozofia życia, wolności, energii, aktywności człowieka. Łatwo zapamiętać ją, wyjaśniając sobie dwa założenia: intuicjonizm – Bergson głosił, że tylko za pomocą intuicji można pojąć świat, bez doświadczeń, bez racjonalnego rozumu, élan vital – czyli koncepcja głosząca, że w człowieku tkwią
BEZCZAS HISTORYCZNY – termin taki pojawia się np. przy analizie Chłopów Stanisława Reymonta i, innymi słowy, oznacza brak dokładnego, wyraźnego określenia czasu akcji. Można powiedzieć także, że jest to brak konkretyzacji czasowej – określenia konkretnej daty wydarzeń. Chwyt taki pozwala autorowi stworzyć wrażenie ponadczasowości, uniwersalnego, a nie historycznego wymiaru dzieła. Podobna sytuacja występuje w Nie-Boskiej komedii Zygmunta Krasińskiego, gdzie autor przedstawia rewolucję abstrakcyjną, bez określenia jej daty. Innym przykładem braku
BOHATER ROMANTYCZNY – jest to specyficzny typ bohatera, modnego w literaturze epoki romantycznej, charakterystycznego zwłaszcza dla dramatu romantycznego. Schemat bohatera romantycznego jest bardzo ważny w polskiej literaturze, dlatego poświęca mu się szczególnie dużo miejsca na lekcjach języka polskiego. Przykładem typowego bohatera romantycznego jest Gustaw-Konrad z Dziadów Adama Mickiewicza, Kordian Juliusza Słowackiego, Hrabia Henryk z Nie-Boskiej komedii Zygmunta Krasińskiego. Bohatera romantycznego cechuje typowa biografia: jako młody, nierozumiany przez nikogo, wyobcowany poeta
BYRONIZM – termin pochodzi od nazwiska słynnego, oryginalnego twórcy angielskiego romantyzmu lorda George Byrona. Otoczony aurą skandalu, legendą niezwykłości i tajemniczości Byron stworzył w swojej literaturze podobny typ bohatera: wyobcowanego, odepchniętego przez świat. Stąd byronizm – to postawa człowieka, który dumnie odwraca się od świata, pospolitości, ludzi przeciętnych, od banalnego, codziennego życia, który poszukuje innego, obcego świata, zgodnego z jego osobowością.
CARPE DIEM – dosłownie oznacza „chwytaj dzień” i funkcjonuje jako hasło odzwierciedlające sposób myślenia epikurejczyków (epikureizm). Carpe diem to nakaz: ciesz się dniem dzisiejszym, chwytaj aktualną chwilę, nie myśl o przyszłości. Rozpowszechnił te słowa Horacy w swoich Pieśniach (1,11,8), a nawiązywali do nich także późniejsi poeci np. Jan Kochanowski.
CHANSONS DE GESTE – są to „pieśni o czynach”. Bardzo modny w średniowieczu gatunek poezji narracyjnej opiewającej bohaterskie dokonania władców, rycerzy i przygody legendarnych bohaterów. . Ukształtował się już przed XI w. we Francji – utwory wykonywali tzw. truwerzy (wędrowni bardowie). Jego arcydziełem jest Pieśń o Rolandzie. Poematy owe barwnie opisują czyny rycerzy . Często układają się w całe cykle: bretoński cykl O królu Arturze i rycerzach Okrągłego Stołu, hiszpańska Pieśń o Cydzie, niemiecka Pieśń
CHŁOPOMANIA – patrz → ludomania
