EMPIRYZM – znaczący i charakterystyczny dla epoki oświecenia pogląd, głoszący, że świat należy badać poprzez doświadczenie. Nic, czego nie można zbadać doświadczalnie, według empirystów nie jest prawdą, a każdą tezę należy potwierdzić praktycznie.
EPIFORA – powtórzenie wyrazu na końcu każdego wersu w danym utworze (odwrotnie niż → anafora, tam obserwowaliśmy powtórzenia na początku wersów).
EPIKUREIZM – kierunek filozoficzny, stworzony w starożytności przez Epikura (341-270 p.n.e.). Na pytanie: jak żyć, co jest szczęściem i dobrem, Epikur twierdził, że „dobrem jest przyjemność a brak bólu”. Epikurejczycy głosili wiarę we własne zmysły, odrzucenie lęku przed śmiercią i bogami, życie dniem codziennym i jego urokami. Później epikureizm zaczęto utożsamiać tylko z postulatem korzystania z dóbr i uciech życia, z używaniem wygód i przyjemności, aż do – hedonizmu. Odbicie
EPISTOLOGRAFIA – twórczość „listowa” (epistole = list). Możemy rozumieć ten termin jako sztukę pisania listów, zbiór listów danego twórcy, a także jako dzieło literackie – np. powieść w listach (epistolograficzna). Przykładem takiej powieści „złożonej z listów” mogą być Cierpienia młodego Wertera J.W. Goethego.
EPITET – jeden z tropów poetyckich, przekształcających wypowiedź w utwór poetycki. Jest to określenie rzeczownika, najczęściej przymiotnik, choć może to być także rzeczownik lub imiesłów. Przykłady: dorodny owoc, lodowaty podmuch, pełzający potwór itd.
EPIZOD – w powieści lub innym utworze, w którym rozgrywa się akcja, epizodem nazwiemy samodzielne wydarzenie, które nie ma wpływu na bieg wydarzeń ani na losy bohatera. Np. w Ludziach bezdomnych Stefana Żeromskiego takim epizodem może być wyprawa Wiktorowej Judymowej do Szwajcarii lub zabawny incydent z Dyziem.
Etos – pochodzi od greckiego słowa ethos – czyli „zwyczaj”. Najczęściej można spotkać ten termin w tematach prac pisemnych: np. „Etos rycerski w literaturze średniowiecznej” lub „Etos humanisty w oparciu o biografie twórców renesansowych”. Wyraz ten oznacza całość, zbiór norm i praw, które przyjmowała i uznawała za słuszne dana społeczność, czy dana grupa ludzi np. rycerstwo, humaniści. Prawa te ustalały określone zachowanie. Dlatego temat „Etos rycerski” wymaga opisania owych norm
EUFEMIZM – słowo lub wyrażenie zastępujące słowo lub wyrażenie dosadne, wulgarne. Eufemizm występuje wtedy, gdy zamiast wyrażenia wulgarnego, ordynarnego lub dosadnego używamy „przyzwoitego” zastępstwa. Będzie więc eufemizmem: „dama lekkich obyczajów” zamiast „prostytutka”, „koloryzuje” zamiast „kłamie”, „łże”.
EUFONIA – inaczej zwana instrumentacją głoskową. Jest to fonetyczny (można zapamiętać „w warstwie dźwięków”) środek stylistyczny, stosowany w poezji, a czasami w powiedzonkach i przysłowiach. Polega na celowym zestawieniu głosek tak, aby dały dźwiękowy efekt np.:”chrząszcz brzmi w trzcinie w Szczebrzeszynie” lub „deszcz dzwoni, deszcz dzwoni jesienny”.
EVERYMAN – czyli Człowiek-Każdy. Jest to specyficzny, bardzo interesujący typ bohatera literackiego. Wywodzi się aż ze średniowiecznego moralitetu, lecz z chęcią został przypomniany i wchłonięty, a także eksponowany przez literaturę współczesną. Everyman to bohater, który jest reprezentantem każdego człowieka, człowieka w sensie ogólnym, a nie jednostkowym. Dlatego nie są istotne jego prywatne dane: imię, nazwisko, biografia. Jego losy reprezentują losy ludzkości. I tak everyman Kafki nazywa się Józef K. (Proces),
EWANGELIE – cztery księgi Nowego Testamentu, według św. Mateusza, św. Marka, św. Łukasza i św. Jana (zwanych ewangelistami), głoszące naukę Chrystusa i opisujące jego życie.
EWOLUCJONIZM – teoria doby pozytywizmu, głoszona przez Herberta Spencera (ucznia Darwina). Uważał on, że powszechnym prawem wszechświata jest rozwój, że cała rzeczywistość podlega stałej, stopniowej przemianie i że rozwój ów jest postępem. Jest to przeniesienie pojęcia ewolucji z nauk przyrodniczych do społecznych, zastosowanie prawa ewolucji do teorii dotyczących prawideł historii, dobra i zła, stosunków międzyludzkich.
EXEGI MONUMENTUM – patrz → horacjanizm.
FABUŁA – inaczej akcja lub bieg wydarzeń. Fabuła jest cechą gatunków epickich, dramatu i filmu, mówimy: „film fabularny”, gdy, w odróżnieniu od dokumentalnego, posiada on bieg wydarzeń, koleje życiowe postaci, ciąg wydarzeń itp.
FANTASTYKA – cecha pewnego typu twórczości literackiej, bardzo charakterystyczna dla epoki romantyzmu. Mówimy, że wśród cech charakteryzujących literaturę romantyczną prym wiedzie fantastyka – to znaczy, że świat przedstawiony przez tę literaturę zbudowany jest z elementów nierzeczywistych, nadnaturalnych, niepojętych rozumem i nauką (→ irracjonalizm). W utworze fantastycznym realnie funkcjonują stwory nierzeczywiste: gnomy, elfy, diabły itp. Np. postacią fantastyczną jest Goplana z Balladyny Słowackiego, Świtezianka, Rybka z ballad Adama Mickiewicza.
FATALIZM – jest to wiara w przeznaczenie, w to, że wszystko, co spotyka człowieka jest „zapisane w górze już ustalone, a my wypełniamy tylko ten napisany scenariusz. Ludzi, którzy wyznają taki pogląd nazywa się fatalistami. Fatalizm funkcjonował już w dobie starożytności, a bardzo znanym utworem francuskiej literatury oświeceniowej jest Kubuś Fatalista i jego pan Denisa Diderota. Z fatalizmem wiążą się także pojęcia „fatum” – czyli los, przeznaczenie. (→ predestynacja.)
FAUSTYZM – (pragnienie wiecznej młodości, przekroczenia ludzkiej natury i protest przeciwko przemijaniu) motyw często pojawiający się w literaturze, nawiązujący do słynnego dzieła Goethego pt. Faust. Tytułowy doktor Faust, rozczarowany ograniczonością zwykłej, ziemskiej wiedzy, zawiera pakt z diabłem, który daje mu młodość i możliwość podróżowania w czasie i przestrzeni. Stąd motywem faustowskim nazwiemy dążenie człowieka do prawdziwej wiedzy, dotyczącej istnienia, przeznaczenia, Boga, wiedzy wykraczającej poza książki. Jest to również motyw „pertraktowania” z
FILISTER – w epoce Młodej Polski termin ten nabrał szczególnie negatywnego zabarwienia. Oznaczać zaczął, zwłaszcza w oczach poetów i cyganerii artystycznej, wstrętnego mieszczucha, człowieka małostkowego, ograniczonego, bez aspiracji i ambicji. Wcześniej termin miał neutralne znaczenie.
FILOZOFIA GENEZYJSKA – konieczna do interpretacji i zrozumienia poezji genezyjskiej Juliusza Słowackiego, który jest właśnie twórcą filozofa genezyjskiej, zawartej w traktacie Genezis z Ducha. Słowacki zakłada duchową istotę wszelkiego istnienia – czyli, że istotny i prawdziwy jest tylko duch, a materia – to tylko owoc działań ducha, materialna forma. Aby się doskonalić, osiągnąć nowe stopnie postępu, duch musi rozbić starą formę, złożyć z niej bolesną ofiarę – stąd odwieczny konflikt
FRANCISZKANIZM – system filozoficzny, wywodzący się od nauki głoszonej przez św. Franciszka z Asyżu (epoka średniowieczna). Główne założenia św. Franciszka to: miłość do całego świata, wszystkich istot żyjących, ptaków i roślin (słynne są jego kazania do ryb i ptaków). Głosił św. Franciszek ideę ubóstwa i wolności człowieka ubogiego. Był przeciwnikiem ascezy, którą nazwał „dręczeniem brata-ciała”. Nazywany jest też „świętym poetów i poetą świętych”. Piękny utwór literacki pt. Kwiatki św. Franciszka