OŚWIECENIE
Kartezjusz tak naprawdę był filozofem XVII w., ale dopiero w oświeceniu jego poglądy zyskały tak wielką rangę, że zostały uznane za podstawę ideową nowej epoki. Wszyscy filozofowie epoki rozumu wywodzą się w pewnym stopniu od Kartezjusza. Choć Kartezjusz jest o wiele starszy od swoich oświeceniowych kontynuatorów, to właśnie jego uznaje się za ojca racjonalizmu. Francuz – Wolter. Na tle osiemnastowiecznej filozofii wybitna, wyraźna indywidualność i osobowość, twórca wolterianizmu. Ciekawą koncepcję prezentuje angielski
Pierwszym ośrodkiem, mecenatem sztuki i architektury będzie dwór króla Stanisława Augusta, a najściślej z nim związany okaże się nurt klasyczny, ale nie tylko. W malarstwie ważne są portrety – np. portrety królewskie pędzla Bacciarellego, również pewne alegorie: np. Portret Stanisława Augusta z klepsydrą. Dzięki portretom znamy oblicza wszystkich ważnych ludzi oświecenia: Krasickiego, Bogusławskiego, Naruszewicza itd. Malowano też sceny historyczne – warto zapamiętać próbę Franciszka Smuglewicza, który chciał namalować cykl – Ilustracji do Historii narodu polskiego
Zacząć należy od rozprawy przypisywanej Stanisławowi Leszczyńskiemu, pt. Głos wolny, wolność ubezpieczający. Utwór był rozprawą nawołującą do reform społecznych i politycznych (np. zamiany pańszczyzny na czynsz). Działania następne to: publicystyka Stanisława Konarskiego i jego Collegium Nobilium, założenie Szkoły Rycerskiej, rozwój prasy (Monitor, Gazeta Narodowa i Obca), działalność Kuźnicy Kołłątajowskiej, obiady czwartkowe, powstanie Teatru Narodowego, powstanie Komisji Edukacji Narodowej i Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych piśmiennictwo Stanisława Staszica: Uwagi nad życiem Jana Zamoyskiego i Przestrogi dla Polski
Stanisław Konarski Działał we wczesnej fazie oświecenia, jeszcze w czasach saskich i możemy nazwać go pierwszym oświeceniowym reformatorem szkolnictwa. Był pijarem, wiele studiował za granicą, pragnął zreformować polskie prawo i oświatę. Wiele zrobił w tym kierunku: w dziedzinie praw opracował Volumina legum (zbiór praw polskich), w dziedzinie oświaty – zakłada nowoczesną szkołę Collegium Nobilium – wzór szkół rycerskich. Szkoła siedemnastowieczna: wykładowy język – łacina scholastyka i religia jako przedmioty wiodące upośledzenie nauk ścisłych pamięciowy model przyswajania wiedzy
Można by stwierdzić, że były to gatunki użytkowe, takie, w których łatwo było pouczać publiczność, ukazać i ośmieszyć wady społeczne, postulować reformy – zwłaszcza w klasycznym nurcie literatury. Modna była w tej epoce satyra – dowodem twórczość Adama Naruszewicza i Ignacego Krasickiego, który rozpropagował także bajki. Nośna ideowo jest komedia polityczna (Julian Ursyn Niemcewicz Powrót posła) i komedia obyczajowa (Franciszek Zabłocki Fircyk w zalotach). Ignacy Krasicki wskrzesił poemat heroikomiczny (Monachomachia) i napisał pierwszą powieść nowożytną – (Mikołaja
Choć głównym ośrodkiem kulturalnym była Warszawa i dwór królewski, choć najważniejszym i najbardziej doniosłym prądem był klasycyzm – epoka oświecenia była dość różnorodna. Mówi się o jej trójstylowości (klasycyzm, sentymentalizm i rokoko), oprócz dominujących postaw racjonalnych, spotkamy i mistyków, i libertynów… Oświecenie polskie można zobrazować następująco: Klasycyzm Warszawa, dwór królewski, król Stanisław August Poniatowski Reformatorzy publicyści: Stanisław Staszic Hugo Kołłątaj Franciszek Salezy Jezierski Pisarze: Adam Naruszewicz Ignacy Krasicki Julian Ursyn Niemcewicz Teatr: Franciszek Zabłocki Wojciech Bogusławski
Rodzaje i budowa satyr Satyra jest to utwór literacki, który ośmiesza lub piętnuje wady ludzi, obyczaje, charaktery, postawy światopoglądowe i orientacje polityczne, sposoby zachowań i mówienia itp. Satyra nie musi ukazywać sposobu napraw, podawać „lekarstwa” – jest ona po to, by negować, ośmieszać i pouczać. Zwykło się mówić, że satyra przedstawia rzeczywistość w krzywym zwierciadle, zdeformowaną przez komiczne wyolbrzymienie lub pomniejszenie. W szerokim zakresie wykorzystuje chwyty karykatury i groteski. Za kolebkę satyry uznaje się literaturę rzymską.
Wad tych wymienia i potępia poeta wcale nie tak mało. W tytułach kilku tylko „podręcznikowych” satyr ukryta jest gorycz: Świat zepsuty, Pijaństwo, Żona modna. Co oznacza pijaństwo, wie każdy. Prócz tego z rozmowy bohaterów satyry wyziera: kłótliwość, bezmyślność, czcze gadulstwo zamiast jakiegokolwiek działania na rzecz kraju. Ogromnie pesymistyczną wymowę ma satyra pt. Świat zepsuty. Głosi upadek cnoty, prawa i prawdy w społeczeństwie Polaków współczesnych Krasickiemu. Oto szerzą się same matactwa i łgarstwa, herezje, upadek obyczajów, chciwość
Co się dzieje w świecie bajek Krasickiego? Różnice i podobieństwa pomiędzy bajkami La Fontaine’a i Krasickiego. Cechy bajek Krasickiego Świat przedstawiony jest miniaturą rzeczywistego. Dzieje się tak za sprawą skrótu, redukcji opisu, kondensacji znaczeń. Osoby, zdarzenia zestawiane są kontrastowo (wilk – owca, szczur – kot itd.). Postacie i sceny bywają alegoryczne, tzn. są jasnymi dla wszystkich, powszechnie odczytywanymi symbolami np.: lis = chytrość, klatka = niewola, paw = pycha itd. Występują
Klasycyzm – prąd najważniejszy, najbardziej nośny znaczeniowo i zgodny z filozoficzną ideologią epoki. Klasycyzm polskiego oświecenia tworzy literaturę zaangażowaną w sprawy kraju, przypisuje poezji cele utylitarne (użytkowe), wraca do ideałów starożytnych. Modne gatunki tego nurtu to: bajka, satyra, komedia, poemat heroikomiczny. Modne są też klasyczne ideały, takie jak: jasność, harmonia, prostota, kunszt języka. W tym nurcie narodzą się też: powieść nowożytna i takie formy publicystyczne jak: esej czy felieton. Reprezentanci:
Trzeba nadmienić, że powieść, o której mowa, pojawiła się w r. 1761 i zyskała sobie szaloną popularność, była rozchwytywana i drogo płacono za jej wypożyczenie. Jej autor – Jan Jakub Rousseau to twórca sentymentalizmu, a treść utworu dotyczy wdzięcznego tematu miłości. Zauważmy analogię do starej, średniowiecznej historii Heloizy i Abelarda – słynnego romansu uczennicy i nauczyciela… Tu jednak mamy do czynienia z nową Heloizą, i choć także parę zakochanych stanowi
Rokoko Filozoficzne uzasadnienie prąd ten znalazł w epikureizmie, nastawionym na brak zmartwień, na przyjemność, a jego zaleceniami estetycznymi stały się: wdzięk, smak i wyrafinowane piękno. Rokoko przejęło elementy klasycyzmu (motywy mitologiczne) i sentymentalizmu (uczuciowość, nastrojowość), ale traktowało je bardzo powierzchownie – jako ozdobę. Prąd zaznaczył się w poezji dworskiej, doprowadzając do rozwoju drobnych form: anakreontyku, epigramatu, krótkich wierszy lirycznych. Liczyły się w nich: dowcip (kalambury!), szokująca pointa (zakończenie), lotność skojarzeń. Ojczyzną kierunku jest Francja. Najwybitniejszym twórcą
Pogląd ludzi „epoki rozumu” w sprawie ich barokowych poprzedników był jednoznaczny. Ciemnotą i zacofaniem określili siedemnastowieczne społeczeństwo, a potępili zwłaszcza mit sarmaty i szereg szlacheckich obyczajów, które zresztą nadal stawały na drodze reform politycznych i kulturalnych. Nic więc dziwnego, że literatura ówczesna za ulubiony przedmiot szyderstw i krytyki obrała sobie arsenał wad i przywar szlacheckich. Celował w tym Ignacy Krasicki. W Satyrach ukazywał, nawet przerysowane, wady szlachty, tak by uderzały w odbiorcę. Np. piętnował pijaństwo (Pijaństwo), rozrzutność, pychę i samowolę. Ignacy
Najczęściej poruszano następujące tematy: Troska o losy ojczyzny, refleksja nad jej sytuacją, propozycje reform, propaganda postulatów stronnictwa patriotycznego; poruszyli ten temat publicyści: Stanisław Staszic, Hugo Kołłątaj, w sferze krytyki obyczajów i postaw: Ignacy Krasicki, Adam Naruszewicz, w sferze popularyzowania reform: Julian Ursyn Niemcewicz, redaktorzy Monitora i Zabaw Przyjemnych i Pożytecznych. Temat obyczajowy Postawy, zachowania, przywary szlachty sarmackiej, ale również kleru i dworu królewskiego. Tu prym wiedzie Krasicki, za nim Naruszewicz, Niemcewicz, komediopisarze, jak Zabłocki, Bohomolec. Naczelnym gatunkiem
Stanisława Trembeckiego – kontrowersyjną postać epoki, uważanego za polskiego libertyna, pochlebcę swoich protektorów i człowieka niemoralnego. Ale… utalentowanego, jego twórczość była wzorem dla samego Mickiewicza. Kilka słów o Stanisławie Trembeckim Za młodu awanturnik, uwodziciel, „jeden z najognistszych pijaków” – sam tak o sobie pisze – „jeden z najpiękniejszych graczów”… Słowem hazard, kobiety, alkohol, uczty i salony paryskie. Choć nie tylko wszystko najgorsze: był człowiekiem epoki, cenił wiedzę, studiował w Paryżu i Rzymie. Po powrocie do Warszawy ściągnął tu
Rękopis znaleziony w Saragossie – utwór uważany za dzieło europejskiego rokoka, za zapowiedź romantyzmu, za powieść awanturniczą i poetycką. I rzeczywiście – zawiera moc różnych elementów, a należy do literatury europejskiej, bo napisana została po francusku. Jej autor – Jan Potocki – oryginał i człek niezwykły, także jest bogatą osobowością. Faktów jego biografii starczyłoby faktycznie dla kilku bohaterów romantycznych, zresztą już za swoich czasów uchodził za ekscentryka, potem za pisarza-legendę. Rękopis znaleziony w Saragossie to rękopis,
Ten utwór znają wszyscy Polacy, choć w wersji nieco zmienionej niż jego pierwotna postać. Pieśń Legionów Polskich we Włoszech to inaczej Mazurek Dąbrowskiego, czyli polski hymn narodowy. O genezie tego utworu bezwzględnie należy wiedzieć, że: Powstał latem roku 1797, w północnowłoskim miasteczku Reggio podczas formowania Legionów Polskich, w gorącej atmosferze rozbudzonych nadziei na odzyskanie niepodległości. Napisał go na melodię starego mazurka ludowego Józef Wybicki, przejęty widokiem wojsk polskich gotujących się do walki o wyzwolenie.
Do Justyny. Tęskność na wiosnę Adresatką tego utworu jest Marianna Borselówna, pierwsza miłość poety, uboga szlachcianka, do której Karpiński wzdychał, ale się z nią nie ożenił. Utwór jest zdaje się najbardziej znanym spośród owych wzdychań, uznawanym też za jego najpiękniejszy liryk. Czytając go, zauważ zestawienia obrazów przyrody ze stanami uczuć ludzkich – to zabieg bardzo charakterystyczny dla sentymentalizmu. Tu: bogate w plon pole – w duszy ubóstwo, tu hałaśliwy gaj – „a mój
Mianem nurtu jakobińskiego określamy tę poezję oświeceniową, która była odpowiedzią na wydarzenia we Francji, echem rewolucji francuskiej w polskiej literaturze. Dlatego ten nurt nazywa się także rewolucyjnym. Nazwa pochodzi od jakobinów – klubu rewolucyjnego o radykalnych i krwawych poglądach, zbierającego się na zebrania w paryskim klasztorze św. Jakuba. W Polsce przedstawicielem tego nurtu był Jakub Jasiński. Istota polskiego jakobinizmu związana była z ideą obrony ruchu reformatorskiego, z tym że okazała się bardzo radykalna, a wrogów reformy postrzegała w warstwach
Bardzo ważny jest fakt, że w oświeceniu odgórną decyzją króla zaistniała w 1765 r. publiczna scena Teatru Narodowego. Do tej pory, owszem, działały w Polsce teatry, ale prywatne np. scena królewska Władysława IV, teatry szkolne jezuitów i pijarów, teatry w rezydencjach magnackich (np. Radziwiłłów w Nieświeżu, Czartoryskiej w Puławach czy Lubomirskich w Łańcucie). Grały tam zaproszone trupy zagraniczne lub amatorzy, repertuar także z zagranicy lub własne utwory sceniczne magnatów. Teatr Narodowy stał się czymś zupełnie nowym – inną doktryną
