REALIZM / POZYTYWIZM
Pozytywizm polski trwał między rokiem 1864 a 1890. Rok 1864 – to data ostatecznego zakończenia i upadku powstania styczniowego. Jest to także data uwłaszczenia chłopów na terenie zaboru rosyjskiego. Oba wydarzenia pociągnęły za sobą narodziny zupełny innej epoki. Po pierwsze klęska kolejnego zrywu niepodległościowego wywołała zniechęcenie wobec romantycznych metod walki, sprowokowała młode pokolenie do poszukiwań nowych, innych sposobów protestu przeciw zaborcom. Po drugie na społeczeństwo spadły represje po powstaniu, powstał nowy
Realizm – to pojęcie ogólne. Funkcjonuje jako nazwa epoki literackiej (II połowa XIX w. – inaczej pozytywizm). Termin stosuje się także do określenia metody twórczej w malarstwie, literaturze, słowem w sztuce europejskiej. Można zatem mianem realizmu określić sposób tworzenia w literaturze i sztuce, który realnie, wiernie odzwierciedla życie codzienne człowieka w jego środowisku. Realizm jest metodą „fotograficzną” – niczego nie odkształca i nie pomija szczegółów. Uwaga! Tendencja ta zapanowała między prądem romantyzmu a naturalizmem końca wieku. Narodziny
W sposób krańcowo różny. Przede wszystkim gdzie indziej poszukiwali tych wartości. Romantyk penetrował sferę ducha, pozytywista – sferę materii. Romantyk doznawał olśnienia drogą objawienia, pozytywista – dzięki doświadczeniu Romantyk chciał walczyć, pozytywista – pracować. I wreszcie: romantyk tworzył poezję natchnioną, strofy płynęły z głębi jego wrażliwej duszy, a pozytywista skrobał swoją mozolną prozę, tak by spełniała użyteczne cele. Znajdują się na różnych biegunach, choć w gruncie rzeczy chodzi im o to samo: o prawdę, poszukiwanie pojęć
Proza pozytywizmu stworzyła cały szereg postaci kobiecych. Różnych: pięknych i dobrych oraz złośliwych i denerwujących. Aż trudno wybrać „Miss Pozytywizmu”. Zacznijmy od Lalki Bolesława Prusa. Izabela Łęcka. Wcale nie budzi powszechnego zainteresowania. Jest piękna, owszem, ale nudna. Jej wielkie mniemanie o sobie zniechęca czytelnika. Jej uroda wydaje się klasyczna, posągowa – ale sztywna, właśnie lalkowata, zbyt dostojna. Brakuje jej wdzięku, ruchu, energii. Być może, że to bogini – ale nie interesująca kobieta. Aż
W myśl hasła pracy u podstaw, programu oświecania i pomocy biedocie, bohater chłopski stał się przedmiotem literackich przedstawień w pozytywizmie. Piewczynią nędzy ludu i niedoli chłopa była Maria Konopnicka. Jej „obrazki” przedstawiały sylwetki nędznych, głodnych, wyrzuconych ze swoich chat ludzi, umierające z chorób i niedostatków dzieci (Wolny najmita, Jaś nie doczekał). Siłę cierpienia , a zarazem współczucia poetki i otaczającego świata przyrody zawierają jej liryki ludowe (Po rosie, Na fujarce, A jak poszedł król na wojnę…). W tych lirykach, stylizowanych
Portret arystokracji znajdujemy w Lalce Bolesława Prusa. Jest to zbiorowisko rozmaitych osobowości: Łęccy (Izabela i jej ojciec), Krzeszowscy (baron i baronowa), Ochocki, hrabina Zasławska, Kazio Starski, Hrabia – zalotnik Izabeli… Jest to obraz barwny: piękni, delikatni, subtelni ludzie w szykownych strojach i powozach z herbami, znający kilka języków, wykształceni, mający odpowiednie maniery. Słowem, bardzo malownicza warstwa. Przyjrzyjmy im się bliżej. Snobizm i egoizm panny Izabeli poraża. Jej papa – człowiek nawet miły, ale właściwie bezmyślny bankrut, który
Utylitarna – znaczy użyteczna. Czego można oczekiwać od literatury? Oczywiście – żeby, jako dziedzina praktyczna, przyniosła czytelnikom korzyści w następujących formach: pouczała, oświecała w kwestiach moralnych, prawdy o człowieku i historii, propagowała program obowiązujący w danej epoce, przedstawiała wzorce godne naśladowania. Jak to odbywa się w epoce pozytywizmu? Pouczenie moralne znajdujemy na przykład w noweli Bolesława Prusa pt. Powracająca fala. Przestroga pisarza brzmi: uważaj, zło wyrządzone komuś może powrócić, jak fala odbita od brzegu! Sprawdza się to
Zasadniczą cechą powieści historycznej jest czas akcji przedstawianych wydarzeń – musi być to epoka, która jest już dla pisarza historią, zamkniętym okresem dziejów. Druga sprawa to zasada, że prawda historyczna funkcjonuje jako tło powieści, teren, na którym obserwujemy fikcyjne dzieje najczęściej wymyślonych postaci. Jak powieść historyczna rozwijała się w Polsce? Przed romantyzmem Czasy stanisławowskie – to doba pierwszej powieści nowożytnej i pierwszych prób tworzenia powieści historycznej. Przykładem mogą być: Franciszek Salezy
Wystarczy przytoczyć nowelę (nawet oryginalną i rozbudowaną), jak np. Szkice węglem i pierwszą z brzegu powieść – niech będzie Nad Niemnem Elizy Orzeszkowej. Od razu widać różnice: Długość utworów – trzytomowa powieść i kilkudziesięciostronicowa nowela to kontrast objętości – różnica pierwsza. Liczba osób (bohaterów) W powieści Orzeszkowej Nad Niemnem jest ich bardzo dużo, można posegregować persony wg ważności: pierwszoplanowe, drugoplanowe postacie, tła, przedstawiciele różnych warstw – cały przekrój społeczeństwa nadniemeńskiego. Często widzimy ich razem –
Młode pokolenie końca lat 60., które widziało na własne oczy klęskę powstania styczniowego, wystosowało protest wobec ideologii romantycznej. Młodzi byli już zniecierpliwieni irracjonalnymi koncepcjami, zrywami, które kończyły się śmiercią młodzieży, konfiskatą dóbr, zsyłkami lub emigracją. Zachęceni racjonalną filozofią Zachodu, porażeni wizją ziemskiej nędzy, niesprawiedliwości społecznej, zaczęli głosić przyziemne, niezbyt „cudowne”, lecz praktyczne ideały. Do romantyzmu i postawy uduchowionego romantyka, wieszcza odnosili się niechętnie, stosując nieraz ośmieszenie, pogardę lub kpinę. W Nad Niemnem
W pozytywizmie dominuje proza. Chyba nigdy przedtem w polskiej literaturze proza nie była tak ważna i nie miała tak wybitnych osiągnięć. Podstawowym gatunkiem literackim została oczywiście powieść. Najpierw modna była powieść tendencyjna (np. Marta, Pan Graba Elizy Orzeszkowej), potem powieść realistyczna (np. Nad Niemnem). Powieść tendencyjna była skomponowana tak, by udowadniać założoną z góry tezę – np. konieczność kształcenia warstw niższych. Powieść realistyczna spełniała już inne założenia – ukazywała prawdę o ówczesnym świecie i o człowieku
Nazwiska do zapamiętania: Jan Matejko; Henryk Siemiradzki (Pochodnie Nerona); Józef Chełmoński (Babie lato); Wojciech Gerson (Krajobraz z Podhala); Józef Szermentowski; Aleksander Gierymski (Trumna chłopska); Maksymilian Gierymski; Aleksander Kotsis (Matula umarli); Henryk Rodakowski (portrety). W sztuce polskiej II połowy XIX wieku, tak jak w Europie zaistniał nurt malarstwa realistycznego i wyodrębniło się też malarstwo historyczne. Niekwestionowanym mistrzem dzieł o tematyce historycznej pozostaje Jan Matejko, warto jednakże wspomnieć Henryka Siemiradzkiego, który malował tematy z historii
Typowym „obrazkiem” jest wiersz pt. Wolny najmita. Widzimy mężczyznę, jak idzie polną ścieżyną – blady, obszarpany, chudy. Nie zawsze był „wolny” – wyrzucono go z jego chaty, gdyż po ciężkim, nieurodzajnym roku nie mógł spłacić podatku. Opuszczał swoje nędzne domostwo sam, bo rodzina wymarła mu z głodu. Okrutną okazała się ustawa nakazująca wnoszenia opłat do kasy bez względu na plon. Co będzie dalej z wolnym najmitą? Jest wolny – może umrzeć (bo cóż
„Contra spem spero” znaczy wierzę wbrew nadziei. To swoiste wyznanie wiary. To romantyczne wyznanie wiary. Bo czy realista mógłby wierzyć wbrew nadziei? To jakby odżyło romantyczne hasło „mierz siły na zamiary” Mickiewicza. Czego dotyczy ta bezrozumna, szaleńcza wiara poetki? Temat jest wyraźnie patriotyczny – wiara w wyzwolenie ojczyzny. Konopnicka wyznaje, że wierzy: w niezgasłe gwiazdy, w dnia hasło (światło), we wskrzeszenie popiołów i kości, w gwiazdę ludów… Są to przenośnie i brzmią nieco
Maria Konopnicka to dziwna osobowość. Niektórzy czytelnicy z ironią mówią o twórczości „zapłakanej Marysi”. Inni uznają ją za czołową poetkę pozytywizmu – piewczynię ludu, spadkobierczynię Lenartowicza i romantyków. Komu przyszłoby do głowy, że po wielu latach ziemiańskiego życia matka ośmiorga dzieci porzuci męża i dom i rzuci się w wir samodzielnego życia i tworzenia? Albo że z jej powodu (kobiety wówczas ponadpięćdziesięcioletniej) popełni samobójstwo młody mężczyzna? Tworzyła nie tylko wiersze. Poezję Konopnickiej można ująć w następujące zagadnienia: I Sfera
Akurat te wiersze w sposób przejrzysty prezentują poglądy Asnyka, stosunek poety do przeszłości i nadzieje na przyszłość. Daremne żale… – to utwór skierowany do „starych”, do odchodzącego pokolenia – rzeczników idei i poezji romantyzmu. Asnyk kieruje ku nim poetyckie wyjaśnienie prostych reguł historii, nawołuje do uznania tych praw, zrozumienia i wejścia w naturalny bieg istnienia. „Daremne żale, próżny trud” to słowa określające żal ludzi za przeszłością i kurczowe trzymanie się starych ideałów. Czym jest przeszłość? Oto
Asnyka fascynowały zagadnienia, takie jak: przemijalność, przyszłość, bieg czasu, postęp. Poeta doszedł do wniosku, że: podstawowym prawem istnienia świata jest przemijalność, ciągły postęp, ciągłe ustępowanie starszych pokoleń następnym – jest dążeniem ku doskonałości i harmonii; celem tych dążeń jest także urzeczywistnienie dobra, poznanie prawdy; Asnyk widział świat w „podwójnym” ujęciu: młodość – starość, nowość – tradycja, przyszłość – przeszłość. Takie sfery wciąż ścierają się na ziemi człowieka. Nic dziwnego, złego ani nienaturalnego
Poezję Asnyka można dla łatwiejszego zapamiętania ująć w cztery „motywy” problemowe: Motyw powstania styczniowego – pojawia się we wczesnej poezji poety, przede wszystkim w poemacie pt. Sen grobów. W tych utworach brzmią rozpacz i pesymizm, czasem nawet bluźnierstwo wobec ojczyzny, jest sąd nad ideologią romantyczną. Po klęsce proponuje poeta uzbroić się w siłę wytrwania, przeczekać noc niewoli – oto, co pozostaje wykrwawionemu narodowi. Motyw refleksyjno-filozoficzny – bardzo ważny w poezji Asnyka, realizowany zwłaszcza w cyklu sonetów Nad
Pozytywizm to czasy niepoetyckie. Proza wzięła górę, bo też proza najlepiej nadawała się do realizacji pozytywistycznego programu. Przy tym poezja kojarzyła się nieodzownie z romantyzmem, a wystarczy poczytać artykuły Świętochowskiego, by dostrzec, że postromantyczni poeci nie byli najwyżej oceniani. Twórczość poetycka pozytywizmu to głównie dzieło dwóch osób, dwojga poetów, którzy pozostali w świadomości potomnych jako natchnieni reprezentanci niepoetyckich czasów pozytywizmu. Są to: Maria Konopnicka, Adam Asnyk (pseudonim El…y). Ich wiersze dotarły do współczesnych
Najbardziej klasyczne nowele to na przykład Katarynka, Kamizelka, Janko Muzykant. Są jednowątkowe, akcja w nich rozwija się chronologicznie, od wprowadzenia przez rozwój akcji do punktu kulminacyjnego i rozwiązania. W nowelach Prusa kluczowy element odgrywający rolę w kolejnych etapach akcji wniesiony został do tytułu. W Janku Muzykancie Sienkiewicza pewną innowacją jest głos narratora wypowiadającego się z pozycji mieszkańca wsi, człowieka z ludu – a nie obiektywnego, zdystansowanego przekaźnika. W Szkicach węglem komplikacje kompozycyjne idą jeszcze dalej: ironia, groteska, absurd,
