Człowiek jest zdumiewający, ale arcydziełem nie jest – zawyrokował Joseph Conrad, angielski pisarz, polskiego pochodzenia. Miał rację. Gdzież nam, zwykłym ludziom, do arcydzieł? Są wprawdzie jednostki wybitne, ale są też potwory, świadczące o jakimś kosmicznym błędzie!
Zresztą różne zdarzają się opinie na ten temat:
- W ludziach więcej rzeczy zasługuje na podziw niż na pogardę – upiera się Albert Camus, inny wielki obrońca etyki w literaturze.
- Ludzie są słabi, występni, nędzni i zbuntowani – szydzi tropiciel zła, Fiodor Dostojewski.
- Człowiek nosi w sobie większego od siebie – woła za to optymista A. Saint-Exupéry.
- A zapewne najwięcej racji miał Feuerbach, gdy rzekł: Człowiek jest tym, czym jest.
Tematów tego typu jest sporo, duża ich część obfituje w cytaty:
- Ile racji jest w stwierdzeniu: „Literatura to najpiękniejsza postać nauki o człowieku”? (Na plan pierwszy wysuwa się literatura, ale w końcu jest to po prostu pytanie: czego nauczyłeś się o człowieku z literatury?)
- Historia jednego życia, czyli o człowieku i jego czynach. (Tu musimy pokazać złożoność natury ludzkiej na przykładzie jednego bohatera).
- Który utwór literacki pomógł ci lepiej zrozumieć człowieka i jego rozterki? (Szukamy lektury, spełniającej ów wymóg).
- „Człowiek jest wielki nie przez to, co posiada, lecz przez to, kim jest, nie przez to, co ma, lecz przez to, czym dzieli się z innymi”. Co sądzisz o tej refleksji? (Zastanów się, co o tym sądzisz i szukaj bohaterów, którzy wybrali „być” lub „mieć”, poświęcenie albo karierę.)
- „Człowieka można zniszczyć, ale nie pokonać” – nie tylko na przykładzie Santiago rozważ słuszność tego stwierdzenia. (Jest coś, co się nazywa moralnym zwycięstwem – to znaczy, że człowiek, nawet przegrywając, może wygrać, bo miał rację, a prawda była po jego stronie. Ale… jest też pyrrusowe zwycięstwo – to znaczy takie, które nie warte było swojej ceny).
- „Człowiek naprawdę ujawnia, kim jest w sposobie traktowania bliźnich” – moje refleksje, spostrzeżenia, przemyślenia. (A potoczne porzekadło mówi, że człowieczeństwo objawia się przede wszystkim w stosunku do dzieci i zwierząt. Warto wziąć je pod uwagę, bo przysłowia są mądrością narodów).
Wnioski
Czego dowiedzieliśmy się o człowieku z literatury, do jakich doszliśmy wniosków, myśląc o naturze ludzkiej, co jest dla nas człowieczeństwem? Praca o człowieku to z reguły rozprawka, autorzy tematów będą zatem oceniać nie tylko znajomość lektur i biografii bohaterów, ale świat wartości, jakie uznajemy. Napiszą potem w recenzji: dojrzałe przemyślenia, umiejętność formułowania opinii i dokonywania ocen, ukształtowane postawy życiowe… Co zrobić, by tak napisali? Pamiętać o tym, że nie da się wystawić jednoznacznej oceny całej ludzkości, a natura ludzka to bardzo skomplikowana konstrukcja. Czego w nim więcej? Nie zmierzono tego, nie zbadano, dlatego i Wam doradzam ostrożność w formułowaniu ostrych wniosków.
Najlepszy cel takiej pracy – to udowodnić ludzką złożoność. Człowiek to zbrodniarz i bohater, wynalazca i złodziej, może się zmienić i potrafi zaskoczyć sam siebie.
Człowiek może się zmienić!
Przemiana, przeistoczenie, przeobrażenie, a jeszcze ładniej: metamorfoza. To przytrafia się bardzo często bohaterom literackim.
- Przykładem najlepszym jest tu Jacek Soplica z Pana Tadeusza.
W młodości porywczy hulaka, pyszałek, narwaniec. A potem? Roztropny patriota, skromny emisariusz i kochający ojciec. Przemiana do tego stopnia pozytywna, że bez mrugnięcia okiem wybaczamy mu grzechy młodości, z zabójstwem włącznie.
- Inny przykład – Andrzej Kmicic z Potopu Sienkiewicza.
Początek znajomości z czytelnikami i Oleńką miał nieszczególny – pijaństwo i bijatyki, wymordowanie wsi, spalenie domostw, do tego jeszcze piętno zdrady. „Człowiek – to marna istota” – powiemy na przykładzie wczesnego Kmicica.
Ale w finale widzimy bohatera, patriotę, odważnego do granic wyobraźni, skromnego, pokornego i zrehabilitowanego. „Jędruś, jam twoich ran całować niegodna” – zakrzyknęła nawet Oleńka, a cała szlachta przyklasnęła szlachetnemu rycerzowi.
Oto dowody, że człowiek może się zmienić. A dzieje się to najczęściej w trakcie dojrzewania i zdobywania coraz to nowych doświadczeń życiowych.
Przykłady dodatkowe?
- Marcin Borowicz z Syzyfowych prac Stefana Żeromskiego i Mały Książę Saint-Exupéry’ego. Świetnym przykładem jest też Martin Eden, tytułowy bohater powieści Londona, przeistaczający się z analfabety w wielkiego pisarza. To także dowód na to, jak wielkie są możliwości człowieka, jak może pokonać samego siebie i niedogodności losu, by coś osiągnąć. Niestety Martin Eden, kiedy już osiągnął sławę, poznał swój talent i osiągnął zamierzone cele – nie chciał żyć dalej, ale to już inna historia, i opowieść o tym, jak człowiek jest… nieprzewidywalny.
Człowiek zaskakuje sam siebie
Naprawdę trudno składać deklaracje spod znaku: ja w takiej sytuacji… Człowiek tak naprawdę nie zna siebie i swoich reakcji w trudnych chwilach próby. Wisława Szymborska napisała słowa: tyle wiemy o sobie, ile nas sprawdzono. Jeśli nie mieliśmy okazji wykazać się bohaterstwem lub tchórzostwem, lepiej nic światu nie obiecywać, ostrożnie potępiać tchórzy, a z czcią wielbić bohaterów.
Pewien młody oficer marynarki, pierwszy oficer na pokładzie statku Patna roił sobie marzenia o własnym bohaterstwie. Wyobrażał sobie, jak ratuje kobiety i dzieci, jak walczy z żywiołem morskim. Kiedy naprawdę doszło do katastrofy i Patna zaczęła tonąć – był pierwszym, który skoczył do łodzi ratunkowej, w jakimś niezrozumiałym odruchu ratowania własnego życia, instynktu ucieczki z rejonu zagrożenia. Myślał, że wszyscy pasażerowie utonęli i nie mógł sobie wybaczyć swego czynu. Nie wybaczył mu też sąd ani autor powieści, bowiem całe zdarzenie jest punktem wyjścia jednej z najważniejszych powieści Josepha Conrada Lord Jim. Jim nie jest jedynym przykładem nieprzewidywalności własnych czynów.
Człowiek to brzmi dumnie!
Człowiek jest zdolny do poświęceń. Stać go na heroiczne czyny na rzecz całej ludzkości czy też innego człowieka, choćby jednego i zupełnie zwykłego. Literatura i historia dostarczają wielu dowodów na ludzką szlachetność. Historyczne zawieruchy organizują ludziom największe sprawdziany człowieczeństwa.
Przykłady:
- Poświęcenie ojca Maksymiliana Kolbego, który w obozie koncentracyjnym oddał swoje życie za innego więźnia wyznaczonego na śmierć.
- Życie i bohaterska decyzja Janusza Korczaka – wielkiego pedagoga, opiekuna dzieci i pisarza „dziecięcych lektur”. Poszedł na śmierć razem ze swoimi wychowankami, do końca dodawał im otuchy, nie chciał pozostawić dzieci w tej strasznej, ostatniej chwili. Zginął razem z nimi. Oto postacie potwierdzające, iż człowiek to brzmi dumnie, że zdolny jest do wielkich czynów.
Są i inne – literackie: Stasia Bozowska z Siłaczki, doktor Judym z Ludzi bezdomnych Żeromskiego. To społecznicy, którzy poświęcili swoje życie, by pomagać innym. To również heroiczny gest, choć może nie tak tragiczny jak decyzje ojca Kolbego czy Korczaka.
I jeszcze inni szlachetni bohaterowie, broniący honoru ludzkości. Jurand, który wybacza swoje krzywdy (Krzyżacy), młodzież walcząca z okupantem podczas II wojny światowej (Kamienie na szaniec, Ziele na kraterze), ludzie ukrywający Żydów przed Niemcami, zresztą nawet sami Niemcy – choćby Ruth ze sztuki Leona Kruczkowskiego Niemcy. Wojna dostarczyła wielu ludziom możliwości obrony imienia człowieka. Ale przecież to „ludzie ludziom zgotowali ten los”, obok bohaterów jak złe cienie postępują złoczyńcy i zbrodniarze.
Człowiek jest zbrodniarzem
Wywołuje wojny, skazuje na śmierć, zabija. Wszczyna rewolucje. Zazdrości, zabiera, niszczy. Jest chciwy, egoistyczny. Ekstremalne warunki (wojna, obóz, strach) w jednych ludziach wywołują niepojęte pokłady siły i heroizmu, natomiast w innych nienawiść i podłe instynkty. To ludzie byli donosicielami, to ludzie wymyślili obozy i piece krematoryjne, a i wcześniej potrafili wykazywać się „pomysłowością” w dziedzinie okrucieństwa. Znacie literackich zbrodniarzy Makbeta Williama Szekspira, Balladynę Juliusza Słowackiego.
Może słyszałeś o powieści William Goldinga Władca much. To historia młodych chłopców z bardzo dobrych rodzin, którzy wskutek katastrofy znaleźli się na bezludnej wyspie. Odcięci od świata stworzyli więc własną cywilizację, niestety w oparciu o przemoc, prawo siły i okrucieństwo. „Człowiek rodzi zło jak pszczoła miód” – stwierdził Golding.
Szereg zbrodniarzy wojennych pokazuje film i literatura II wojny – też ich znacie, a czasem nawet ich motywację, ich głębokie przekonanie, że czynią dobrze, np. z Niemców Kruczkowskiego. Niestety czeka Was w przyszłości wiele lektur, które będą obnażać zło tkwiące w człowieku, co chwila eksplodujące zdradą, przemocą, zbrodnią. Albert Camus nazwał je dżumą. Pisarze literatury łagrów i obozów pokażą, jak kwitnie w takich wytworach totalitaryzm. Umberto Eco w Imieniu róży zaprezentuje uosobienie zła – inkwizytora Bernarda Gui. Bardzo to smutne i negatywne dla ludzkości, ale też są to prawdy o człowieku. Zbyt wieleśmy widzieli zbrodni, byśmy się dobra wyrzec mogli – napisze Czesław Miłosz, a w innym wierszu Do polityka zapyta: Kto ty jesteś człowieku? Zbrodniarz czy bohater?
Przypomnijmy sobie przesłanie Tadeusza Różewicza:
Kochani ludożercy
nie patrzcie wilkiem
na człowieka
(…)
Kochani ludożercy
nie zjadajmy się Dobrze
bo nie zmartwychwstaniemy
Naprawdę
Uatrakcyjnij pracę cytatem:
Człowiek jest miarą wszechrzeczy.
Protagoras
Człowiek ma w życiu dwa wyjścia: kształtować rzeczywistość lub poddać się jej.
Brodski
Błądzić jest rzeczą ludzką.
Seneka Młodszy
Studiowanie literatury nie jest niczym innym jak studiowaniem ludzi.
George Sand
Zobacz:
Człowiek w poszukiwaniu najważniejszych wartości (dobro, zło)