Człowiek – to bez wątpienia najważniejszy i podstawowy temat literatury. Ilu pisarzy, tyle obrazów ludzkich. Czy można dopatrzyć się między nimi podobieństw? Oczywiście. Przypomnijmy sobie, jak zmieniła się wizja człowieka i jego stosunek do świata na przestrzeni epok. Ta wiedza przyda się na egzaminie gimnazjalnym.
Jaki jest człowiek
Mocny, dobry, wielki
Dowody:
- Akty poświęcenia się człowieka dla drugiego człowieka.
- Zwycięstwo człowieka nad sobą samym, pokonanie własnej słabości.
- Walka i zwycięstwo ludzi nad żywiołem, zarazą, złem.
- Współczesne akcje humanitarne i charytatywne na rzecz ludzi chorych, ubogich i pokrzywdzonych, społeczeństw dotkniętych wojną.
Zły, słaby, okrutny, mały
Dowody:
- Wielkie zbrodnie historii (obozy koncentracyjne, inkwizycja, użycie bomb masowego rażenia).
- Brak tolerancji dla odmienności (przykład: antysemityzm).
Przegląd epok literackich
Antyk
Według starożytnych ludzkość powstała dzięki Prometeuszowi. Jego „przepis” na człowieka? Ulepić go z gliny pomieszanej ze łzami (ciało) i dodać kilka iskier z niebiańskiego rydwanu Słońca (dusza). „Przepis” prosty, ale nie do końca skuteczny. Tak stworzony człowiek był słaby i bezbronny wobec potężnej przyrody. Prometeusz zakradł się więc ponownie do niebiańskiego spichlerza po ogień i ofiarował go ludziom. Srogo został za to ukarany…
Ludzie są słabi, ale i greccy bogowie to niekoniecznie mocarze. Zdecydowanie bardziej przypominają ludzi niż Boga chrześcijańskiego. Kochają, nienawidzą, kłamią, zdradzają, są silni, ale bywają też kalekami. Każdy bóg ma ulubione zajęcia, wady i zalety, swoje sfery wpływów i swojego „zwierzchnika”. Jak my wszyscy!
Uwaga!
Mity są wciąż aktualne! Jak to rozumieć? Poznajemy mity nie dlatego, żeby w nie wierzyć, ale dlatego, że mówią one wiele o nas samych. O niezmiennych od wieków i wspólnych dla wszystkich ludzi postawach, zachowaniach i uczuciach (miłość i nienawiść, wierność i zdrada, skromność i pycha, siła i słabość, wolność i zmaganie się z przeznaczeniem losu). Przykłady literackie: Antygona Sofoklesa, Iliada czy Odyseja Homera.
Biblia
Według Księgi Rodzaju (Genesis) Bóg stworzył świat w sześć dni, a dopiero siódmego dnia stworzył człowieka. Samotnemu Adamowi ofiarował towarzyszkę – Ewę. Życie ludzi miało być przyjemne i beztroskie, ale Adam i Ewa, nieposłuszni Bogu, popełnili grzech pierworodny. Za karę zostali wygnani z raju i ściągnęli na siebie i swoich potomków (czyli nas wszystkich!) ból i cierpienie.
Biblia opowiada o ludziach, ale przede wszystkim o relacjach człowieka z Bogiem. W Starym Testamencie Bóg daje ludziom przykazania (dekalog), pomaga im (np. w czasie wędrówki Narodu Wybranego), wystawia człowieka na próbę (Hiob, Abraham), ale też często surowo karze, gdy ludzie są mu nieposłuszni (potop, zniszczenie Sodomy i Gomory).
A Nowy Testament? Bóg nie jest już w nim surowy i mściwy, ale dobry i przebaczający. Każdy człowiek, bez względu na swoje grzechy, ma możliwość nawrócenia się (jawnogrzesznica Maria Magdalena, apostoł Paweł, syn marnotrawny, złoczyńca, który zawisł na krzyżu obok Chrystusa).
Średniowiecze
To długa epoka wielkich wojen, powszechnej biedy i straszliwych chorób (wielkie zarazy). Ludzie żyli krótko, medycyna nie była rozwinięta, nikt też nie zastanawiał się nad prawami człowieka. Czy średniowieczny człowiek mógł więc być z siebie dumny? Nie! Był słaby, żył w ciągłym niepokoju i strachu o jutro. Całe swoje życie podporządkowywał wszechmocnemu Bogu. Dla jego chwały wznosił kościoły i pisał wiersze. Artysta średniowieczny nie czuł się kimś wyjątkowym, dlatego tworzył dzieła anonimowo. Zdawał sobie sprawę, że jest kruchy, bezbronny wobec sił przyrody – i wobec śmierci. Przypominało o tym znane średniowieczne hasło: memento mori, czyli pamiętaj o śmierci. Co oznaczało? Życie na ziemi to tylko okres próby. Właściwym celem jest życie wieczne, na które trzeba zasłużyć. Jak więc żyć? Dla ludzi średniowiecza wzorem był asceta – ktoś, kto wyrzeka się wszystkich ziemskich przyjemności, umartwia się i poświęca służeniu innym ludziom. Tak jak Aleksy, bohater Legendy o świętym Aleksym. Był też inny ideał– prawy rycerz, dumny, silny, odważny, oddany swojemu panu, gotowy poświęcić życie dla ojczyzny i wiary. Takie portrety rycerzy znaleźć można w Pieśni o Rolandzie i legendach o rycerzach Okrągłego Stołu.
Człowiek jest słaby i mały – Bóg to jedyne oparcie!
Renesans
Koniec ze średniowieczną niepewnością i strachem. Człowiek jest wybrańcem Boga, najważniejszą istotą spośród wszelkich innych na ziemi i w niebie. Ma swoją godność, jest zdolny do wielkich osiągnięć, należy mu się szacunek i uznanie. Cechą człowieka jest wielka ciekawość świata, która pcha ludzi do odkrywania tego, co nieznane. Dowód? Poznawanie nowych lądów i nieznanych dotąd cywilizacji (wyprawy Krzysztofa Kolumba, Ferdynanda Magellana, Vasco da Gamy), wielkie odkrycia geograficzne i naukowe (rewolucyjna teoria Mikołaja Kopernika, wynalazek druku Jana Gutenberga).
W Polsce tworzy Jan Kochanowski. W pieśniach i fraszkach pisze przede wszystkim o sobie, swoim domu i ludziach mu bliskich. Dla Kochanowskiego świat jest pełen spokoju, harmonii, wszystko ma w nim swój sens. Człowiek zachwyca się pięknem świata stworzonego przez Boga (Czego chcesz od nas, Panie?), czuje się w nim dobrze i bezpiecznie. Nawet w Trenach, po załamaniu się tej radosnej wizji, poeta znajduje w końcu spokój i ukojenie w Bogu.
Zapamiętaj pojęcia!
- Antropocentryzm – człowiek to centrum świata, dlatego wszystko, co go dotyczy, warte jest uwagi.
- Humanizm – to najważniejszy prąd renesansu. Obrazuje go słynne zdanie starożytnego komediopisarza Terencjusza: „Człowiekiem jestem i nic, co ludzkie, nie jest mi obce”. Nie ma więc takiej dziedziny życia człowieka, która jest nieważna, którą można by pominąć.
- Człowiek renesansu – to niezwykła osobowość, wszechstronnie uzdolniony i wykształcony, mający rozmaite zainteresowania, pasje i zajęcia. Przykład: Leonardo da Vinci (malarz, pisarz, architekt, wynalazca i myśliciel).
Człowiek – najdoskonalsze dzieło Boga!
Barok
To epoka chaosu, wyniszczających wojen (wojna trzydziestoletnia), religijnych i naukowych rewolucji. Dla ludzi baroku świat nie jest już harmonijny i spokojny, ale niezrozumiały i obcy. Człowieka dręczy niepokój, niepewność i brak wiary w swoje możliwości. Odbija się to wyraźnie w sztuce. Malarze interesują się tym, co brzydkie i dziwaczne, pokazują wykrzywione ludzkie twarze, zapisują na płótnie swoje fantastyczne wizje. W poezji ideałem staje się to, co trudne, skomplikowane, czasem dziwaczne. Właśnie dlatego niełatwo czyta się dziś barokowe wiersze, pełne wymyślnych środków stylistycznych i paradoksów, czyli myśli kłócących się z powszechnym wyobrażeniem. A człowiek?
Bohaterowie dramatów wielkiego dramaturga Williama Szekspira niczego nie są pewni, prowadzą ze sobą wewnętrzną walkę (Hamlet), która często kończy się obłąkaniem (Ofelia). Ich życiem kierują wielkie namiętności i ambicje, za każdą cenę dążą do realizacji swoich celów (Makbet i Lady Makbet). Świat jest dziwaczny, okrutny, zbyt skomplikowany, aby go zrozumieć. A może jest tylko snem, złudzeniem, spektaklem, historią opowiedzianą przez szaleńca?
Człowiek – kruchy i tajemniczy!
Oświecenie
Wiek rozsądku. Według filozofów oświecenia dla naszego umysłu nie ma żadnych ograniczeń. Wszystko można zbadać i wyjaśnić. A jeśli czegoś zbadać nie można, to znaczy, że… nie istnieje. Człowiek znów jest górą! To on może dokonywać nowych odkryć, porządkować to, co chaotyczne. Nie wierzycie? Najlepszym przykładem jest Robinson Crusoe z powieści Daniela Defoe – zaradny, pomysłowy, pracowity, ambitny… Taki właśnie był wtedy ideał człowieka.
Oświecenie to czas wielkiego postępu cywilizacji i nauki (odkrycia Newtona, dokonania francuskich encyklopedystów, w Polsce rozwój oświaty i szkolnictwa), czyli początek nowoczesności.
Sztuka oświeceniowa jest uporządkowana, harmonijna, jasna, zrozumiała. Tak jak zbudowany i pielęgnowany z matematyczną precyzją ogród w Wersalu pod Paryżem… I ma służyć ludziom, czyli spełniać funkcję utylitarną. Pisarze chcą więc „wychowywać” ludzi, pokazywać im, co dobre, a co złe – tak jak czynił to Wolter w swoich powiastkach filozoficznych (treść powiastki jest tylko pretekstem do wysnucia morału dla czytelnika), a w polskiej literaturze Ignacy Krasicki w bajkach i satyrach.
Przykłady w polskiej literaturze – warto pamiętać o Bajkach Krasickiego (pod postaciami zwierząt ukrywają się ludzkie typy): niby żartobliwe, ale pokazują człowieka w nie najlepszym świetle…
Siła człowieka tkwi w rozumie!
Romantyzm
Romantycy nie chcą się podporządkować żadnym regułom, cenią ponad wszystko nieskrępowaną wolność. Jaki to ma skutek dla sztuki? Im bardziej dzieło jest oryginalne, nowatorskie, inne niż to, co stworzyli poprzednicy – tym lepiej. Dlatego właśnie w Dziadach Mickiewicza jest tak wiele niejasności, tajemnic, dziwacznych postaci z pogranicza świata żywych i umarłych. Poeta romantyczny pisze w natchnieniu, korzysta z własnej wyobraźni – i wyobraźni wymaga również lektura jego utworów. Bo romantyk nie jest zwykłym człowiekiem – uważa się za kogoś wyjątkowego i wybitnego, chociaż swój los uważa za niełatwy i naznaczony cierpieniem (Testament mój Słowackiego).
A bohater romantyczny? Jest pełen sprzeczności: silny i wątpiący, zdecydowany i wrażliwy. Potrzebuje ludzi, ale czuje się samotny i niezrozumiany w świecie, który go otacza. Potrafi kochać do szaleństwa, bohatersko walczyć (Ordon, Sowiński), ale bywa też owładnięty żądzą władzy i bogactwa (Balladyna Słowackiego). Jak to pogodzić? Według romantyków człowiek to istota, której nie można jednoznacznie określić i poznać. Jest tajemnicą, która fascynuje, a czasem też przeraża.
Zapamiętaj pojęcie!
Indywidualizm – każdy człowiek to odrębna, niepowtarzalna jednostka. Indywidualistami są więc romantyczni poeci, ale też ich bohaterowie.
W tej epoce króluje „ja”!
Pozytywizm
Koniec z romantycznym kultem jednostki! Jednostka jest ważna tylko wtedy, kiedy służy innym (wraca oświeceniowa zasada utylitaryzmu). Druga połowa XIX wieku to czas wielkich odkryć, wynalazków, postępu technicznego, rozwoju transportu i medycyny. To wszystko zasługa człowieka, który znów uwierzył w nieograniczone możliwości swojego rozumu i w to, że jednostka może mieć wpływ na życie całej ludzkości.
To właśnie główne zadanie pozytywistów: nie myśleć tylko o sobie! Obowiązuje hasło pracy u podstaw, czyli walki o poprawę losu najbiedniejszych warstw społeczeństwa. W utworach pokazywano zacofanie i nędzę mieszkańców wsi, tragiczną sytuację dzieci, często wybitnie uzdolnionych (nowele Prusa, Sienkiewicza, utwory Konopnickiej). To też są ludzie! – podkreślali pozytywiści. I nie można obok nich przejść obojętnie. Bardzo ważna jest tolerancja wobec innych, zwłaszcza jeśli w jakimś sensie różnią się od nas (Mendel Gdański). Ale tolerancja to za mało. Trzeba wyciągnąć do drugiego człowieka rękę i pomóc mu – jak główny bohater Katarynki Prusa.
Uwaga!
Pod koniec XIX wieku gwałtownie rozwijają się miasta, w których mieszka coraz więcej ludzi, powstają wielkie fabryki zatrudniające tysiące robotników i… rodzi się społeczeństwo masowe. Co to oznacza? Człowiek przestaje się liczyć jako jednostka, staje się elementem tłumu. I tak… zostało do dziś!
Człowiek ma służyć innym!
Przełom wieków XIX i XX
Pozytywiści chcieli służyć społeczeństwu, artyści z przełomu wieków – przeciwnie. Nie chcieli mieć nic wspólnego z tzw. filistrami, czyli zwykłymi mieszczuchami bez żadnych ambicji. Artysta to człowiek buntowniczy, przekonany o swojej wyższości nad bezbarwnym tłumem. Nie chciał żyć tak jak wszyscy, lubił się wyróżniać (huczne zabawy, różnorakie używki, dziwaczne zachowania). Był pewien, że jemu wolno, ponieważ ma do spełnienia misję, której nikt inny nie zrozumie – stąd brało się osamotnienie i wyobcowanie artysty.
W życiu artystów, ale też zwykłych ludzi koniec wieku i początek nowego stulecia wywoływał nastroje dekadenckie. Co to oznacza? Dekadentyzm to przekonanie, że świat chyli się ku upadkowi, życie nie ma sensu, więc jedyne, co można zrobić, to biernie czekać na nadchodzący koniec (wiersze Tetmajera).
Na przełomie wieków XIX i XX światu objawił się rewolucyjny filozof niemiecki, Fryderyk Nietzsche. Co mówił o człowieku? Wśród ludzi istnieją jednostki wybitne (tzw. nadludzie), które mogą, a nawet powinny podporządkowywać sobie słabszych. Nietzsche gardził wszelką słabością – człowiek miał dla niego wartość tylko wtedy, kiedy był silny i pewny siebie.
Zapamiętaj!
Nirwana – to upragniony stan „nieistnienia” i wyłączenia się z życia.
Niepokój człowieka wobec końca wieku!
Wiek XX
W dwudziestoleciu międzywojennym
Dla Polski to czas szczególny – po ponad stu dwudziestu latach niewoli odzyskaliśmy wreszcie niepodległość. Powszechną radość i optymistyczne nastawienie do życia widać również w wierszach z tamtego okresu (np. utwór Do krytyków Tuwima opowiada o… jeździe tramwajem). Szybko jednak radość zaczęła ustępować niepokojom. Konflikty polityczne, coraz trudniejsza sytuacja gospodarcza, rodzący się faszyzm – to wszystko nie nastrajało pozytywnie. Spełnieniem czarnych wizji okazał się wybuch II wojny światowej w 1939 roku.
W czasie wojny
Miliony więzionych i zabitych, ogrom zniszczeń, wzajemna nienawiść, nieludzki strach i głód – to piekło człowiek sam stworzył drugiemu człowiekowi. Mimo że wojna to również czas bohaterstwa i postaw godnych podziwu, był to koniec złudzeń dotyczących człowieka i świata. Jak pisał w wielu swoich wierszach Tadeusz Różewicz, po takim doświadczeniu nie można już normalnie żyć.
Przykłady w literaturze polskiej: Kamienie na szaniec Kamińskiego, wiersze Baczyńskiego, Alarm Słonimskiego, Bagnet na broń Broniewskiego, Pamiętnik z powstania warszawskiego Białoszewskiego, Niemcy Kruczkowskiego.
Po wojnie
To okres gwałtownego rozwoju nauki, techniki i cywilizacji. Człowiek posiadł nową wiedzę i umiejętności, zdobył kosmos, rozwinął medycynę, poznał świat w taki sposób, jak nigdy wcześniej. A jednak zamiast optymizmu działalność człowieka budzi coraz większe wątpliwości i pytania. Rozwój cywilizacji i próba podporządkowania sobie natury pociąga za sobą niszczenie środowiska, nowe lekarstwa wywołują być może nowe choroby, a rozwój gospodarczy powoduje coraz większe nierówności społeczne. Niektóre odkrycia i możliwości człowieka mogą niepokoić, np. klonowanie, użycie broni masowego rażenia.
Większość ludzi żyje dziś w dużych miastach, określanych też jako miejskie dżungle. Jesteśmy dla siebie całkowicie obcy i anonimowi. Żyjemy w tłumie, bezładnej masie, gdzie indywidualna jednostka przestaje się liczyć – ważne jest to, czego oczekuje i potrzebuje większość. W dobie bardzo rozwiniętej techniki człowiek przestaje być potrzebny, bo zastępują go maszyny.
Człowiek – co można o nim powiedzieć?
Etapy życia
- Dzieciństwo – powinno być radosne, beztroskie, pozbawione cierpień.
- Młodość – kojarzona z buntem, uczuciowością, odwagą, śmiałymi marzeniami i planami.
- Wiek dojrzały – kojarzony ze statecznością, karierą, zdobywaniem pozycji w społeczeństwie.
- Starość – kojarzona z szacunkiem, autorytetem, rozwagą, ale także ze smutkiem i z cierpieniem.
Uczucia
Te najsilniejsze to:
- miłość,
- wiara,
- nadzieja,
- nienawiść,
- strach,
- cierpienie,
- bunt.
Każdemu z tych uczuć poświęcono wiele dzieł sztuki oraz rozpraw filozoficznych i psychologicznych.
Cel życia
Może być ambitny lub całkiem przyziemny. Ważne, aby był, bo człowiek niemający żadnego celu czuje się źle. Ma wrażenie, że jest niepotrzebny, że jego życie nie ma sensu. Co może być celem?
- rodzina,
- kariera,
- rozwój naukowy,
- gromadzenie pieniędzy, bogactwo,
- bycie kimś popularnym, sława w przypadku artysty.
Cechy charakteru
Można je wymieniać bez końca. Wiadomo, że nie ma na świecie dwojga ludzi o identycznym charakterze. Różnimy się między sobą, ponieważ kształtują nas rozmaite doświadczenia życiowe i otoczenie, w jakim przebywamy. Nasze cechy charakteru mają zasadniczy wpływ na to, jak jesteśmy odbierani przez innych ludzi.
- współczucie,
- dobroć,
- złośliwość,
- ambicja,
- odwaga,
- tchórzostwo,
- opanowanie.
Zdolności
Każdy człowiek ma jakieś zdolności, jest w czymś dobry. Niektórzy dbają o swój talent, rozwijają go i potrafią odpowiednio go wykorzystać w życiu. Mamy różne zdolności.
- przywódcze,
- strategiczne,
- plastyczne,
- muzyczne,
- literackie,
- aktorskie.
Rola w społeczeństwie
Wszyscy żyjemy w społeczeństwie, mamy wyznaczoną jakąś rolę, zadanie do wykonania. Jednak wiele też zależy od nas samych, bo przecież w społeczeństwie wolnym (w ustroju demokratycznym) to obywatel decyduje, kim chce być i jak ma wyglądać jego życie. Oczywiście, ten wybór jest wolny o tyle, o ile nie krzywdzi innych obywateli.
Jaką rolę można mieć w społeczeństwie?
- przywódcy,
- pracownika,
- autorytetu moralnego,
- artysty,
- buntownika – opozycjonisty,
- prześmiewcy.
Człowiek – jaki jest? Różne koncepcje
Człowiek jest marnym prochem, zabawką w ręku Boga, trzciną na wietrze.
Pisali o tym:
- Jan Kochanowski we fraszce O żywocie ludzkim.
- Poeci barokowi (Daniel Naborowski w Krótkości żywota, Wacław Potocki w Człowieku) – człowiek jest mgnieniem, chwilą, nic nie znaczy. Potocki „plugastwo” ludzkiego ciała przedstawia bardzo dosadnie.
- Kazimierz Przerwa-Tetmajer w Końcu wieku XIX – pokazuje człowieka jako bierną, pasywną istotę, której życie jest pasmem cierpień. Skazany na zagładę, wieczną walkę ze złem „głowę zwiesił niemy”. Czyli poddał się.
- Wisława Szymborska, np. w wierszach Zdumienie, Sto pociech. W jej poezji nie ma mrocznego pesymizmu, raczej sceptycyzm i ironia. „Sto pociech, niebożę” – tak określa człowieka. Jako dzieciaka, któremu „zachciało się prawdy”.
- Szekspir w Makbecie:
Życie jest cieniem ruchomym jedynie
Nędznym aktorem, który przez godzinę
Pyszni i miota się po scenie (…)
jest bajką opowiedzianą przez głupca,
pełnego furii i wrzasków, które nic nie znaczą.
- Szekspir w Jak Wam się podoba:
Świat jest teatrem, aktorami ludzie,
którzy kolejno wchodzą i znikają.
- Bolesław Prus w Lalce
Fragment o marionetkach znajduje się w Waszym podręczniku. Stary subiekt Rzecki przygląda się zabawkom na swojej sklepowej wystawie. Snuje refleksję o podobieństwie ludzkiego losu i nakręconych kukiełek. „Wszystko marionetki! Zdaje się, że robią, co chcą, a robią tylko, co im każe sprężyna, taka ślepa jak one”.
Człowiek jest potężny, wielki, jest panem stworzenia.
Pisali o tym:
- Jan Kochanowski w Pieśniach (np. Kto mi dał skrzydła).
- Zbigniew Herbert w wierszach o panu Cogito (np. Przesłanie Pana Cogito – nakaz przyjęcia postawy wyprostowanej, przejęcia dziedzictwa dawnych przodków i dążenia do najważniejszych wartości: „idź wyprostowany wśród tych co na kolanach (…) i nie przebaczaj”.
- Czesław Miłosz w Zaklęciu: wiara w potęgę ludzkiego rozumu i dorobek kulturowy pokoleń (tradycję):
Piękny jest ludzki rozum i niezwyciężony.
Ani krata, ni drut, ni oddanie książek na przemiał,
Ani wyrok banicji nie mogą nic przeciw niemu.
Ważne pojęcia na temat człowieka
- Humanizm – ruch filozoficzny i kulturalny powstały w XV wieku we Włoszech zmierzający do odrodzenia znajomości kultury klasycznej (czyli antycznej). Naczelne hasło humanizmu brzmiało:
„Człowiekiem jestem i nic, co ludzkie, nie jest mi obce”.
Humanizm koncentruje uwagę na sprawach ludzkich, godności człowieka, jego wolności, propaguje rozwój fizyczny, psychiczny i intelektualny oraz harmonijne współżycie w społeczeństwie, podkreśla możliwości ludzkiego rozumu oraz wartość wiedzy o świecie i możliwość jej zdobycia i rozwoju.
- Humanitaryzm – postawa pełna wyrozumiałości i życzliwości, nacechowana szacunkiem dla człowieka i pragnieniem oszczędzenia mu cierpień.
- Antropocentryzm – pogląd filozoficzny i religijny, zakładający, że „człowiek jest miarą wszechrzeczy”. Termin ten oznacza styl filozofowania polegający na przyjmowaniu ludzkiej perspektywy – tzn. analizowaniu wszystkich zjawisk z punktu widzenia odbioru ich przez człowieka i odrzucaniu rozumowań wychodzących poza ludzką percepcję jako poznawczo nieuprawnionych lub pozbawionych praktycznego znaczenia.
Człowiek: ważne poglądy filozofów
Giordano Bruno (XVII wiek)
Człowiek nie jest ani królem stworzenia ani sługą bożym, jest cząstką wszechświata, należy do niego: „wszystkie rzeczy znajdują się we wszechświecie; a wszechświat we wszystkich rzeczach, my w nim, a on w nas”.
Blaise Pascal (XVIII wiek)
Człowiek jest jedynie kruchą trzciną na wietrze, co gorsza: trzciną myślącą, a zatem jest świadom swojej słabości i swojej niewiedzy o wszechświecie: „Kto mnie tu postawił? Na czyj rozkaz i z czyjej woli przeznaczono mi to miejsce i ten czas?”
Jean Paul Sartre (XX wiek, przedstawiciel egzystencjalizmu)
Człowiek to istota samotna we wszechświecie, wolna, lecz cierpiąca. „Człowiek to byt, który aspiruje do bycia Bogiem (…)”.
Jaki jest człowiek? Dobry czy zły?
Bardzo trudno odpowiedzieć na to pytanie, bo są przecież ludzie, o których bez dwóch zdań powiemy: „Dobrzy”, ale są też zbrodniarze, zwyrodnialcy, krzywdziciele. Ludzie na przestrzeni dziejów dawali dowody na to, że są zbrodniarzami, potworami, ale też bohaterami, istotami szlachetnymi, niemal świętymi. Znajdziemy w historii i w literaturze takie poglądy, że największą zbrodnią jest odebrać komuś życie, a największym czynem – oddać swoje życie, by uratować drugiego człowieka. Przykładów na to jest w historii ludzkości bardzo wiele.
Jaki jest więc człowiek?
Co dowodzi tezy, że ludzkość jest moralna, że człowiek jest dobry?
- Akty poświęcenia człowieka dla dobra drugiego człowieka.
- Zwycięstwo człowieka nad sobą samym, pokonanie własnej słabości.
- Walka i zwycięstwo ludzi nad żywiołem, zarazą, złem.
- Współczesne akcje humanitarne i charytatywne na rzecz ludzi chorych i pokrzywdzonych, społeczeństw dotkniętych wojną czy kataklizmami (działalność Jerzego Owsiaka, Janiny Ochojskiej, Anny Dymnej).
Co dowodzi tezy, że ludzie są nieludzcy, a ludzkość jest niemoralna i skłonna do zbrodni?
- Działalność inkwizycji.
- Wielkie wojny i ludobójstwo.
- Prześladowania na tle rasowym.
- Obozy koncentracyjne.
- Okrucieństwo wobec dzieci.
Podsumujmy:
nie można ludzi oceniać jednoznacznie, Niestety, historia dowodzi, że człowieka stać na potworne zbrodnie. Ale stać go też na akty humanizmu i heroizmu. Ludzkość czyni zło, ale ludzkość też stawia mu czoło.
Cytaty
Być czy mieć? (tytuł książki Ericha Fromma)
To pytanie z początku wieku XX niektórzy zadają sobie często i dzisiaj. Inni uważają je za niepotrzebne – i tak wiadomo podobno, że dawno wygrało „mieć”…
Myślę, więc jestem. (Kartezjusz)
Co to znaczy? Istotą człowieka jest to, że posiada rozum. I to jego największa wartość.
Być albo nie być; oto jest pytanie. (Hamlet) – pytanie powtarzane do dziś…
Człowiek jest trzciną, ale trzciną myślącą. (Błażej Pascal).
Co to znaczy? Człowiek jest mały i słaby – ale myśli, więc zdaje sobie z tego sprawę. I to go wyróżnia!
Człowiek nosi w sobie większego od siebie.
Antoine Saint-Exupéry
Człowiek jest zdumiewający, ale arcydziełem nie jest.
Joseph Conrad
W ludziach więcej rzeczy zasługuje na podziw niż na pogardę.
Albert Camus
Wiele jest mocy natury, lecz nie ma większej nad człowieka!
Sofokles
Człowiek. To brzmi dumnie!
Maksym Gorki
Człowieka można zniszczyć, ale nie pokonać.
Ernest Hemingway
Człowiek jest natury pielgrzymiej.
Cyprian Kamil Norwid
Ludzie ludziom zgotowali ten los.
Zofia Nałkowska
Wiersze o człowieku
Zbigniew Herbert, Przesłanie Pana Cogito
To jeden z najbardziej znanych wierszy-testamentów. Występuje w nim stworzona przez Zbigniewa Herberta postać Europejczyka, inteligenta, spadkobiercy kultury antycznej i dawnych ideałów. Jego imię „Pan Cogito” nawiązuje do łacińskiego słowa „cogito” – myślę i kartezjańskiej tradycji (Kartezjusz powiedział „ myślę, więc jestem”).
Tytuł zawierający słowo „przesłanie” sygnalizuje, że mowa nim o zasadach i sprawach najważniejszych, które Pan Cogito pozostawia niejako w testamencie.
Utwór można uznać za przykład liryki inwokacyjnej (występuje wyraźne „ty” liryczne – formy tryby rozkazującego „idź”, „strzeż się”, „niech nie opuszcza cię”). A sam wiersz uznać można za testament poetycki.
Najbardziej znane cytaty z tego wiersza to:
Idź dokąd poszli tamci do ciemnego kresu
po złote runo nicości twoją ostatnią nagrodę
oraz
idź bo tylko tak będziesz przyjęty do grona
zimnych czaszek
do grona twoich przodków: Gilgamesza Hektora
Rolanda
obrońców królestwa bez kresu i miasta popiołów
Bądź wierny Idź.
Już z tych cytatów wyłania się określana postawa moralna. Od adresata tego wiersza wymaga się zasad na miarę Hektora i Rolanda oraz tych, którzy wyprawili się po złote runo. Wymaga się więc bohaterstwa i odwagi, wierności i honoru. Mówiącego w wierszu cechuje maksymalizm moralny, a więc bezkompromisowość i maksymalne wymagania wobec „ty” lirycznego, a zapewne i wobec siebie. Nawiązuje się tu do ideałów antycznych i średniowiecznych. Za wzór stawia się rycerzy doskonałych, „obrońców królestwa bez kresu i miasta popiołów”. Co to sugeruje? ¯e zasady moralne są trudne i uniwersalne, niezmienne w ciągu wieków.
Należy ich przestrzegać dla nich samych, by zachować człowieczeństwo i nie splamić swego imienia (jak bohaterowie). Ich przestrzeganie nie przynosi wymiernych korzyści, wszak „królestwo bez kresu” i „miasto popiołów” nie są wartościami materialnymi. Wręcz przeciwnie – słowo „popiół” wieszczy klęskę i śmierć, ma wydźwięk pesymistyczny. Celem bohaterów nie jest bowiem zwycięstwo, lecz doskonałość moralna, danie świadectwa:
ocalałeś nie po to aby żyć
masz mało czasu trzeba dać świadectwo.
Przesłanie ma więc wymiar bardzo maksymalistyczny i pesymistyczny, adresat wiersza nie może spodziewać się niczego dobrego:
Nagrodzą cię za to tym co mają pod ręką
Chłostą śmiechu, zabójstwem na śmietniku.
Nie może się pocieszać nadzieją nagrody za życia lub nawet po śmierci:
Oni wygrają
Pójdą na twój pogrzeb i z ulgą rzucą grudę
A kornik napisze twój uładzony życiorys.
Słowa o korniku i uładzonym życiorysie można uznać za aluzję do państw totalitarnych, w których władze fałszowały historię. To także aluzja do sytuacji Polski, w której w chwili powstania wiersza panował ustrój komunistyczny (utwór należy do tomu Pan Cogito, wydanego w 1974 roku).
Tekst Przesłania Pana Cogito był śpiewany przez bardów opozycji w PRL-u i uchodził za jej kodeks moralny. Był też głosem w dyskusji na temat, czy można wybaczać wrogom. Znalazły się w nim słowa:
I nie przebaczaj zaiste nie w twojej mocy
przebaczać w imieniu tych których zdradzono
o świcie.
Przesłanie Pana Cogito jest wyrazem bezkompromisowej postawy moralnej (z takich poglądów właśnie znany był Herbert) oraz świadectwem czerpania z wzorców antycznych.
Bezkompromisową postawę moralną nazwano nawet parafrazując słowa Przesłania… „postawą wyprostowaną”:
idź wyprostowany wśród tych co na kolanach
wśród odwróconych plecami i obalonych
w proch
Nie brak w wierszu jednak także ironii, dystansu, o których świadczą słowa:
strzeż się jednak sumy niepotrzebnej
oglądaj w lustrze swą błazeńską twarz
powtarzaj: zostałem powołany – czyż nie było
lepszych
Dla ambitnych:
Poglądy wyrażone w tym wierszu bliskie są filozofii egzystencjalizmu, która zalecała odwagę i człowieczeństwo, zmaganie się z losem, honor, godność, ale nie obiecywała żadnej nagrody za takie postępowanie poza poczuciem własnej godności i wolności.
Zbigniew Herbert, O dwu nogach Pana Cogito
To kolejny wiersz, którego bohaterem jest Pan Cogito – Pan Myślę. Oparty jest na aluzji literackiej do postaci Don Kichota Cervantesa (znów typowa dla Herberta aluzja kulturowa!). O dwu nogach Pana Cogito to przykład liryki pośredniej (podmiot liryczny „schowany” za wypowiadanymi słowami, nie ujawnia się), refleksyjnej. Nastrój panujący w utworze to atmosfera intelektualnej gry, w półuśmiechu wypowiadanej drwiny, ironicznego spostrzeżenia.
Wiersz odwołuje się do dwojakości natury ludzkiej. Z jednej strony człowiek, nawet taki inteligent jak Pan Cogito ma naturę błędnego rycerza – marzyciela Don Kichota, romantyka, idealisty, z drugiej praktycznego i rubasznego, wygodnego Sancho Pansy – jego sługi.
Tytułowe dwie nogi Pana Cogito to, oczywiście, kończyna lewa, którą można przyrównać do Sancho Pansy – noga „chłopięca”, „przykrótka”, „optymistyczna”, a więc związana z przyjemnościami i radościami życia, i noga prawa, podobna do Don Kichota „chuda”, „z dwiema bliznami”, „szlachetnie sztywna”, „drwiąca z niebezpieczeństwa”, a więc symbolizująca odwagę, szlachetność i poświęcenie.
Znamienny jest cytat:
tak oto
na obu nogach
lewej którą przyrównać można do Sancho Pansa
i prawej
przypominającej błędnego rycerza
idzie
Pan Cogito
przez świat
zataczając się lekko.
Co sugerują te słowa? Trudno jest pogodzić idealizm z radością życia i odwagę z wygodą. Człowiek, chcąc żyć szlachetnie, ale i po ludzku, opiera się na obu nogach: przyziemności i idealizmu, przyjemności i poświęcenia. Trudno pogodzić ich interesy, dlatego Pan Cogito idzie przez świat zataczając się lekko. Co to znaczy? Życie każdej myślącej osoby to nieustanna walka wewnętrzna tocząca się w nas: walka między idealistą a praktycznym, wygodnym człowiekiem, między błędnym rycerzem a jego wesołym sługą.
Wisława Szymborska, Muzeum
Ten wiersz obrazuje życie człowieka w kontekście przemijania i… rywalizacji z rzeczami. Ta dramatyczna prawda zostaje ujęta w formie błyskotliwej, ironicznej puenty:
Co do mnie, żyję , proszę wierzyć
Mój wyścig z suknią nadal trwa.
A jaki ona upór ma!
A jakby ona chciała
Przeżyć!
Co właściwie znaczą te słowa? Zdarza się, że rzecz może przetrwać dłużej niż człowiek, niejako przeżyć człowieka, najlepiej to widać w muzeum, gdzie zgromadzono szereg eksponatów z dawnych epok – rzeczy, których właściciele od dawna nie żyją („Metale, glinka, pióro ptasie / cichutko tryumfują w czasie”).
A jednak to właściciele nadają sens istnieniu rzeczy, rzeczy bez ich właścicieli są nieme, martwe, bez wyrazu:
Są talerze, ale nie ma apetytu,
Są obrączki, ale nie ma
wzajemności
Od co najmniej trzystu lat.
Jest wachlarz – gdzie
rumieńce?
Są miecze gdzie
gniew?
I lutnia ani brzęknie o szarej godzinie.
Atutem człowieka jest to, że żyje tu i teraz, i to intensywnie, odczuwa radość istnienia.
Cały wiersz oparty jest na kontraście między człowiekiem a rzeczami, pomyśle walki między nimi. Pełen jest przewrotnych metafor „zwyciężył prawy but nad nogą”, „przegrała dłoń do rękawicy”, „korona przeczekała głowę”.
W utworze tym, jak to u Szymborskiej, podstawową dominującą kategorią jest ironia. To drwina jest bronią przeciw tragicznej prawdzie o przemijaniu, któremu podporządkowane jest istnienie człowieka.
Człowiek w podstawowych lekturach
Biblia
Obowiązują Was tylko fragmenty. Warto zapamiętać: scenę stworzenia człowieka, historię Adama i Ewy oraz Kaina i Abla, motyw człowieka cierpiącego, którego przykładem jest Hiob.
Mitologia
Dedal i Ikar, Midas – mitologiczny chciwiec, Syzyf – symbol nieustającego człowieczego trudu.
Odyseja, Homer
Obowiązujące są fragmenty, ale głównego bohatera powinniście kojarzyć jako niestrudzonego wędrowca – jego los jest przykładem motywu życia jako wędrówki.
Iliada, Homer
We fragmentach, które poznaliście widać, że ludzie nie do końca mogą decydować o swoim losie, o przebiegu wojny. To bogowie mają wpływ na ich życie.
Antygona, Sofokles
Tytułowa bohaterka jest człowiekiem prawym, ale nie można tak nazwać Kreona ogarniętego żądzą władania.
Opowieść wigilijna, Karol Dickens
Scrooge nie zachwyca nas swoim kodeksem moralnym, ale dzięki duchom przechodzi przemianę, po której można nazwać go w końcu człowiekiem.
Wybrane nowele Antoniego Czechowa
W utworach Czechowa człowiek najczęściej jawi się jako… kreatura. Jest słaby, zakłamany, zniewolony przez urzędniczą machinę wpływów i uzależnień.
Mały Książę, Nocny lot, Antoine Saint-Exupéry
Dziwne stworzenia z tych ludzi – przynajmniej w oczach Małego Księcia – potrafią sobie skomplikować życie. A w Nocnym locie człowiek musi walczyć z naturą, ze swoimi słabościami. Najważniejsze wartości to nie tylko ambicje zawodowe – najważniejsze są uczucia i ludzkie życie.
Wybrane fraszki, pieśni, psalmy, treny, Jan Kochanowski
Życie człowieka jest czasem fraszką, igraszką, ale też człowiek to istota stworzona i kierowana przez Boga. Człowiek to przewodnik natury. W psalmach Kochanowski tworzy obraz człowieka chwalącego świat i jego Stwórcę, a w trenach – wizerunek człowieka cierpiącego.
Wybrane opowiadanie Ernesta Hemingwaya (np. Stary człowiek i morze, Stary człowiek przy moście),
Człowiek mocny, silny, potrafiący odnieść zwycięstwo, jak Santiago, ale i bezradny wobec koszmaru wojny.
Wybór poezji barokowej
Człowiek to krucha istota, jeden z nietrwałych i szybko przemijających elementów świata.
Wybrane bajki i jedna z satyr, Ignacy Krasicki
Człowiek ma wiele wad, których często wcale nie chce dostrzec ani z nimi walczyć.
Balladyna (fragmenty), Juliusz Słowacki
Jakieś diabelskie zło jest w człowieku: żądza władzy, bogactwa prowadzi do najstraszniejszych zbrodni.
Wybrane nowele Stefana Żeromskiego (np. Siłaczka),
Człowiek musi wybierać pomiędzy wygodą, komfortem życia a wartościami. Wybór nie jest taki prosty, bo czasami za wartości płaci się wysoką cenę: własne zdrowie lub życie.
WYPRACOWANIE
Rozprawki
Człowiek walczy ze swoją słabością i gdy ją pokonuje, wtedy dowodzi, że jest wielki.
Jakie postacie przywołać?
Postacie literackie:
- Robinson Crusoe z powieści Daniela Defoe,
- Santiago ze Starego człowieka i morza Ernesta Hemingwaya.
Postacie historyczne i współczesne:
- Sportowcy – Marek Kamiński,
- Jan Paweł II – ostatnio coraz częściej pokonuje słabość fizyczną, chorobę, ale mądrość papieża dowodzi jego wielkości.
Na czym polega wielkość, prawdziwa wartość człowieczeństwa?
Pytanie trapi literatów od dawna. Ten temat daje odpowiedź: istota człowieczeństwa tkwi w pokonaniu własnej słabości. Problem w tym, że tylko dwóch bohaterów ma tego dowieść. A jest ich wielu – i w literaturze, i historii, i współczesności.
Zhańbiony czy z poczuciem wolności, upokorzony czy wolny, z kainowym piętnem czy etycznie czysty? Jaki obraz człowieka stworzyła literatura?
Jak zawsze, gdy trzeba wybrać pomiędzy skrajnymi opiniami, najlepiej poszukać złotego środka. Nie ma jednego portretu człowieka. Nawet o dokładny, jednoznaczny portret jednej osoby jest trudno, bo człowiek to istota skomplikowana. W takiej sytuacji dowiedziemy, że człowiek jest i taki, i taki, nosi kainowe znamię, był zhańbiony, był wolny i upokorzony. Skojarzcie przykłady biblijne:
- Adam i Ewa – pierwsi ludzie byli szczęśliwi w raju, wolni, ale popełnili grzech i stracili wszystko.
- Kain i Abel – jeden zły, drugi dobry. Kainowe piętno odcisnęło się na wszystkich ludziach.
- Hiob – szczęśliwy człowiek, wierny Bogu, któremu zostało odebrane wszystko, co posiadał: dzieci, majątek. Hiob cierpiał, ale nie przeklął swego losu i Boga.
Według Szekspira „Świat jest teatrem, aktorami ludzie”. Przedstaw swoje poglądy na ten temat, odwołując się do wybranych utworów.
Praca o sytuacji człowieka odgrywającego swoją rolę na deskach życia. Punktem wyjścia jest słynny cytat Szekspirowski, który porównuje życie do teatru, a ludzi do aktorów. Gdyby taki temat pojawił się na egzaminie, mielibyście więcej tekstów źródłowych dołączonych do testu.
„Człowiek jest natury pielgrzymiej” (Cyprian Kamil Norwid).
Motyw życia – wędrówki i życia – pielgrzymki w literaturze i kulturze a Twoje rozumienie ludzkiego życia.
Temat przywołujący inną metaforę obrazującą ludzkie życie. Tym razem porównanie do wiecznej wędrówki. Koniecznie przywołajcie Odyseję Homera i Odysowe wątki, które znacie z poezji, np. wiersz Staffa pt. Odys. Myślę, że przy takim temacie – teksty dołączone do testu również się pojawią.
„Nie znam roli, którą gram…” (Wisława Szymborska).
Literatura w poszukiwaniu prawdy o człowieku. Twoje rozważania na ten temat inspirowane lekturą wybranych utworów.
Jaki jest człowiek, jaka jest prawda o człowieku? Jedno jest pewne: złożona. Temat pozostawia dużą swobodę kierunków poszukiwań, bo możemy szukać prawdy o ludzkiej sytuacji we wszechświecie, słabości lub potędze, wiedzy czy niewiedzy o sobie i istnieniu. Można też pytać o prawdę na temat ludzkich czynów – czy człowiek jest dobry, czy zły, czy dowodzi humanizmu, czy bestialstwa.
Zobacz:
Być czy mieć? Odwieczny dylemat człowieka, nie tylko w literaturze (esej).
Scharakteryzuj relację człowiek – Bóg w twórczości Mikołaja Sępa Szarzyńskiego
Czy literatura może nam pomóc w odpowiedzi na pytanie o naturę człowieka?