W roku 1696 zmarł Jan III Sobieski, ostatni „czysto barokowy” król. Tron polski zajęli Sasi: August II i August III Mocny i rządy ich trwały od 1697 po 1763 rok, czyli sześćdziesiąt sześć lat. Możemy nazwać je jesienią baroku lub, jak chcą inni, wczesnym oświeceniem. Obie opcje dadzą się bronić: wciąż jeszcze panuje w poezji temat przemijania i moda na stylistyczne dziwactwa, ale już pojawiają się tematy nowe, działa ­Stanisław Konarski, rozwija się publicystyka i czasopiśmiennictwo. Faktem jest jednak, że najważniejsze, soczyste oświecenie polskie przypadnie już po objęciu tronu przez Stanisława Augusta Poniatowskiego.

Z całą pewnością centrum oddziałującym na cały kraj był dwór królewski wraz ze skupionymi przy królu reformatorami. Z zagranicy przeniknęły do Polski idee oświeceniowe i ludzie tutaj także przyjęli postawę – „zmienić świat przez oświecenie umysłów”. Pismo Monitor stało się organem dworskich reformatorów, autorzy propagowali pozytywne wzorce, a ukazywali „błędy i wypaczenia” minionego okresu sarmackiego. Król wydawał obiady czwartkowe, na które ściągał najwybitniejsze umysły, był zresztą mecenasem nie tylko dla artystów, ale i dla uczelni, np. dla Akademii Krakowskiej. Inny ówczesny ośrodek kultury w Polsce to Puławy Czartoryskich, które usiłowały dorównać Warszawie. Ta zaś wspaniale się rozwijała, miała ponad 100 tysięcy mieszkańców (koniec stulecia), kwitło życie kulturalne i polityczne.

Rozpowszechniło się picie kawy, a co za tym idzie – funkcjonowanie kawiarni. Było ich w stolicy w dobie Sejmu Czteroletniego 101! Urządzało to damy, które nie pijały mocnych alkoholi, mogły więc spotykać się przy kawce, ale też i rozognionych polityków, którzy w kawiarniach kontynuowali swoje debaty. Dobrze działały także księgarnie – czytanie stało się bowiem bardzo popularnym zajęciem. Rozkwit przeżywały także biblioteki. Oświecenie było też czasem wszelkiego rodzaju konkursów, organizowanych przez towarzystwa naukowe, szkoły, z inicjatywy mecenasów. Tematy bywały różne: na przykład praca na temat: „Jakie nauki należy dawać kmiotkom, tej tak szacownej części społeczeństwa ludzkiego, a u nas tak upodlonej?” (Wiadomości Warszawskie, 1770). Konkurs literacki na temat Kiopka – ulubionego pieska króla – odbył się w Grodnie w roku 1793. Próbowano też rozpisać konkurs na komedię narodową. Zwycięzcom zaś wręczano medale.

Dotarła także do Polski moda na tworzenie salonów literackich. Pierwszym przykładem takiego są oczywiście obiady czwartkowe organizowane przez Stanisława Augusta. Czartoryscy nie pozostali w tyle: utworzyli salon w Pałacu Błękitnym przy ul. Senatorskiej, również panie organizowały podobne spotkania: Izabela Czartoryska i Elżbieta Branicka. Często człowiek bywały w towarzystwie miał danego wieczoru co najmniej kilka imprez do wyboru. A na owych spotkaniach: zabawy, koncerty, dyskusje, żywe obrazy, spektakle i odczyty poezji.

Dotarła do kraju francuszczyzna, cudzoziemskie stroje i uczesania, wzrosła wystawność życia, co zresztą krytykowali moraliści. „W modnym pałacyku/ Mieszkaj z maścią paryską, mój kusy fircyku,/ U ciebie wszystko strojno, choć dłużków po uszy” – denerwuje się Adam Naruszewicz. Poeta występuje też przeciw modnym głębokim dekoltom i z przodu, i z tyłu, a musiała być to moda odważna, skoro Franciszek Karpiński, który do Radziwiłłówny przybył, nie mógł dokończyć komplementu. Zająknął się, bo panna przyjęła go z odkrytymi zupełnie piersiami, czego nawet my w XX wieku nie czynimy.

Za to należało zakrywać dłonie – bardzo popularne stały się rękawiczki. Pamiętajmy jednak, że z Francji nie tylko modne fryzury i nowe stroje przybywały w nasze strony – również lektury francuskich mistrzów, wolterianizm i ideały sentymentalizmu rozpowszechniały się nad Wisłą. Można by więc powiedzieć, że polskie oświecenie to czasy ze wszech miar chwalebne – rozwój kultury widoczny, poziom wiedzy wzrasta, rozwija się czytelnictwo, czasopiśmiennictwo. Politycy i myśliciele doskonale zdają sobie sprawę z zagrożenia ojczyzny, podejmują więc wysiłek reformowania i poprawiania sytuacji. Pakiet reform i przedsięwzięć doby stanisławowskiej jest bardzo bogaty, możemy obserwować je choćby w trzech sferach życia publicznego: polityka, kultura, oświata.

 

Polityka

  • Sejm Wielki (1788-1792) inaczej Sejm Czteroletni – sejm, na którym zawieszono nieszczęsną zasadę liberum veto, by móc przeprowadzić potrzebne w kraju reformy. Najważniejszym osiągnięciem Sejmu jest uchwalona w roku 179 1 Konstytucja 3 maja – pierwszy w Europie nowoczesny dokument porządkujący sprawy państwa. Niestety, po Sejmie Czteroletnim następują Targowica i II rozbiór Polski.
  • Wyrazem protestu jest Insurekcja kościuszkowska (1794) zakończona klęską i trzecim rozbiorem. Polska ginie z map Europy, ale Polacy próbują walczyć o swoją wolność.
  • Kolejnym aktem politycznym jest utworzenie Legionów Dąbrowskiego we Włoszech. Jest to pierwsza próba odzyskania niepodległości podczas epoki napoleońskiej.
  • Swoistym sukcesem będzie zapewne utworzenie Księstwa Warszawskiego (1807 r.), ale wraz z klęską Napoleona upadną polskie nadzieje. Skończy się też epoka oświecenia, a zacznie romantyzm.

 

Kultura

  • Przełom w historii teatru polskiego
    Z inicjatywy króla powstaje pierwszy teatr publiczny (1765 r.), a w roku 1779 Teatr Narodowy. W stolicy od tej pory działa zawodowa, stała scena polska, występują też zespoły zagraniczne. Doganiamy pod tym względem Europę.
  • Obiady czwartkowe
    Czyli spotkania literatów, artys­tów i myślicieli, którzy nie tylko debatowali czy prezentowali swą twórczość, lecz wydawali organ prasowy obiadów – Zabawy Przyjemne i Pożyteczne.
    Miejs­ce: Zamek Królewski, a od roku 1770 – Łazienki.
  • Rozwój prasy
    Najważniejszy tytuł to Monitor, naśladujący nieco angielskiego Spectatora. Stał się medium informującym, ale także pouczającym, prezentował pozytywne wzorce, rozpowszechniał oświeceniowe idee. W dobie Sejmu Wielkiego stał się również orężem politycznym. Powstał też z inicjatywy króla, a pierwszymi autorami byli Ignacy Krasicki i generał Adam Czartoryski.
  • Kuźnica Kołłątajowska swoisty klub polityczny ludzi skupionych wokół Kołłątaja propagujący ideały patriotyzmu i reform. Ponieważ ostro krytykowali wstecznictwo, mieli sporo wrogów. „Założył u siebie kuźnicę potwarzy, skąd na niepodległych zdaniu jego mściwe wypuszczają pociski” – napisał przeciwnik Kołłątaja – Turski, i niechcący nazwał stronnictwo, bo termin „Kuźnica” został przyjęty przez pokolenia.
  • Księgarnia Grölla założona przez przybysza z Drezna, oferowała dzieła zagraniczne (np. Wielką Encyklopedię Francuską), ale też utwory polskie – Krasickiego, Trembeckiego i innych. Jak już wspominaliśmy, czytelnictwo w Warszawie stało na wysokim poziomie, a przyczyniały się do tego księgarnie i biblioteki. Pierwszą biblioteką publiczną była Biblioteka Załuskich.

 

Oświata

  • Collegium Nobilium szkoła dla synów szlacheckich założona w 1740 roku przez Stanisława Konarskiego. Była to nowoczesna szkoła, edukacja w niej trwała osiem lat, wyróżniała się m.in. tym, że nie wolno było karać uczniów chłostą!
  • Szkoła Rycerska założona w 1765 roku przez króla Stanisława Augusta, a „komendantem” jej został Czartoryski. Uczniowie tej szkoły śpiewali hymn Krasickiego Święta miłości kochanej ojczyzny, a wśród wykładowców mieli cudzoziemców z kręgu encyklopedystów. Uczyli się w Szkole Rycerskiej chłopcy od lat ośmiu, a do jej absolwentów należą: Tadeusz Kościuszko, Julian Ursyn Niemcewicz, generał Sowiński. Przedmioty ówczesne podobałyby się i dziś (poza łaciną może): niemiecki, francuski, ekonomia, fizyka, historia, fechtunek i jazda konna.
  • Komisja Edukacji Narodowej (KEN) utworzona w roku 1773 była czymś na kształt ministerstwa oświaty (także pierwszy organ tego typu w Europie). Powołano ją w dobie reform Sejmu Wielkiego, by ulepszyć i zreformować szkolnictwo w Polsce. Objęła 73 szkoły średnie – a borykała się głównie z brakiem kadr nauczycielskich.
  • Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych powołane przez KEN miało za zadanie opracowywać nowoczesne podręczniki.
  • Towarzystwo Przyjaciół Nauk stawiało sobie za zadanie obronę kultury narodowej i języka polskiego. Działało już po rozbiorach, bo w latach 1800-1832.

 

Literatura

Klasycyzm

Popatrz ogólnie na dorobek polskiego klasycyzmu. We wszystkich utworach znajdziemy portret społeczeństwa, myśli o ojczyźnie, refleksję o człowieku. Czasem będą to tematy ukryte pod różnymi płaszczykami: pod pozorem śmiechu, w postaciach zwierząt, w wyimaginowanych krainach. Czasem nauka płynie wprost, swobodnym „tołkowaniem do głów”, jak w Powrocie posła – na czym zresztą traci dzieło. Mamy zatem do czynienia z literaturą prostą, użyteczną i dydaktyczną. Na szczęście niesie też interesujący materiał filozoficzny i dużą dawkę humoru. Twórcy tego nurtu to: Ignacy Krasicki, Adam Naruszewicz, Julian Ursyn Niemcewicz.

Sentymentalizm

Drugi co do ważności nurt w polskim oświeceniu, ale czuły – wrażliwcom bardziej się spodoba. We Francji rozpowszechniał go Rousseau, a z angielskiej powieści wziął nazwę (Podróż sentymentalna Sterne’a). W Polsce głównym reprezentantem jest Franciszek Karpiński, drugim Franciszek Dionizy Kniaźnin.

  • Tematy literatury sentymentalnej:
    • uczucia jednostki,
    • miłość,
    • natura,
    • prostota.
  • Jak tworzyli?
    Sięgali do twórczości ludowej – tam przecież, w wieśniaczych podaniach i pieśniach, skrywa się mnóstwo opowieści o miłości, cierpieniu i przygodach ludowych bohaterów. Dlatego gatunki sentymentalne to sielanka, pieśń, powieść sentymentalna. Dlatego tło, sceneria zdarzeń to wiejskie krajobrazy, spotkania pod jaworem, wyznania w zaciszu ogrodów.
  • Utwory sentymentalne:
    • Franciszek Karpiński
      • Laura i Filon
      • Do Justyny. Tęskność na wiosnę
      • inne wiersze
    • Franciszek Dionizy Kniaźnin
      • Carmina
      • Erotyki
      • sztuki: Spartanka, Cyganie.

Rokoko

Ten prąd nazwać można najsłabszym, a nawet marginalnym. Zresztą termin rokoko obejmował do niedawna raczej styl w sztuce użytkowej, architekturze, stroju – słowem w historii sztuki. W literaturze mówiono o „schyłkowej fazie baroku”, teraz zyskuje miano odrębnego stylu. Włączymy doń wiersze ulotne, krótkie, ­wdzięczne, dworskie. Temat główny – miłość, gra uczuć, wdzięki ukochanej wyrażone elegancko i pomysłowo. Dlatego gatunki rokokowe to na przykład wiersz do sztambucha, anakreontyk, erotyk, panegiryk.

Kto je tworzył?

  • Stanisław Trembecki
  • Franciszek Dionizy Kniaźnin

 

Teatr

Faktem godnym uwagi jest, że nośnikiem tak poważnych ideałów oświeceniowych wcale nie stała się tragedia, lecz komedia. Komedia w guście molierowskim, często dużo mniej kunsztowna, ale wymowna i skuteczna. Zauważ – wyróżniamy teatr jako nową gałąź w polskiej kulturze, bo teraz, w oświeceniu zacznie on odgrywać wielką rolę. To nic, że przed dwustu laty Kochanowski napisał Odprawę posłów greckich, to nic, że na dworach króla i magnatów trupy aktorskie przedstawiały repertuar zagraniczny. Dopiero ­teraz, gdy zaistniała scena publiczna i funkcjonuje Teatr Narodowy, sztuka dramaturgii będzie mogła naprawdę się rozwinąć. I przyczynił się do tego król Staś, miłośnik teatru, który kazał w Łazienkach wystawić pomnik Szekspirowi.

Ludzie teatru:

  • Franciszek Zabłocki
  • Franciszek Bohomolec
  • Julian Ursyn Niemcewicz
  • Wojciech Bogusławski

Komedie:

  • Fircyk w zalotach – Franciszek Zabłocki
  • Sarmatyzm – Franciszek Zabłocki
  • Powrót posła – Julian Ursyn Niemcewicz
  • Krakowiacy i Górale – Bogusławski (opera komiczna).

 

Rozwój publicystyki

czyli piśmiennictwa politycznego propagującego reformy, informującego o stanie państwa. Wtedy nie nazywano jeszcze tego publicystyką, ale pisano: traktaty, broszury, ulotki, które krążyły wśród społeczeństwa. Cechą tych publikacji była anonimowość, dlatego traktat Kołłątaja zwie się na przykład Anonima listów kilka…
Najważniejsze publikacje:

  • Głos wolny, wolność ubezpieczający (Stanisław Leszczyński [?])
  • O skutecznym rad sposobie (Stanisław Konarski)
  • Do Stanisława Małachowskiego Anonima listów kilka (Hugo Kołłątaj)
  • Prawo polityczne narodu polskiego (Hugo Kołłątaj)
  • Przestrogi dla Polski (Stanisław Staszic)
  • Uwagi nad życiem Jana Zamoyskiego (Stanisław Staszic)
  • Katechizm o tajemnicach rządu polskiego… (Franciszek Salezy Jezierski)

Zobacz:

Oświecenie – życiorys kultury

Od wielkości do niebytu – Polska szlachecka

Wielcy twórcy oświecenia w Polsce – zestawienie

Jakie prądy literackie zdominowały polskie oświecenie?

Oświecenie w Polsce – datownik

Oświecenie w Warszawie

Trzy nurty w literaturze polskiego oświecenia

Oświecenie – Test 1

Jakie prądy literackie zdominowały polskie oświecenie?

Oświecenie w skrócie TABELA

Oświeceniowa Europa