Jak pisać o bohaterach literackich?

• „O ludziach rozsądnych i ludziach szalonych”. Tytuł artykułu Adama Mickiewicza uczyń mottem swojej wy­powiedzi o bohaterach literackich okresu oświecenia i romantyzmu.

• W kręgu sympatii i niechęci. Które postaci literackie budzą Twoją aprobatę, a które oceniasz negatywnie?

• Trudne zwycięstwa, gorzkie klęski – drogi życiowe wybranych bohaterów literackich.

• „Wstrząsające wydarzenia życiowe odkrywają w ludziach prawdziwe osobowości, rodzą nowe postawy”. (Jan Józef Szczepański). Rozwiń myśl na przykładzie losów dwóch lub trzech bohaterów literackich (filmowych). Pracy nadaj for­mę rozprawki z elementami charakterystyki.

• „Aby istnieć, człowiek musi się buntować” (A. Ca­mus). Zastanów się nad źródłami i sensem buntu wybra­nych bohaterów literackich, oceń ich postawy.

• Dowodzi się, że data urodzenia w olbrzymim stopniu determinuje los człowieka. Zinterpretuj sąd, odwołując się do sytuacji i postaw bohaterów literackich dwóch – trzech wybranych epok.

• Trudne zwycięstwa, gorzkie klęski – drogi życiowe wybranych bohaterów literackich.

• W literaturze polskiej i obcej możesz odnaleźć różne postawy życiowe. Zaprezentuj te, które mógłby zaakcep­tować dzisiaj młody człowiek.

• Postawy bohaterów dawnych to – dla Twojego poko­lenia – przebrzmiałe słowa, temat do dyskusji, wzory zachowań … Odpowiedź uzasadnij.

• „Uczyniwszy na wieki wybór, w każdej chwili wybierać muszą…” (Liebert) Odnieś powyższą myśl do bohaterów literackich, wybierających łatwe bądź trudne drogi życiowe.

• Życie, podobnie jak proces, można wygrać lub przegrać – literackie kreacje ucieleśniające te możliwości (przynajmniej po jednym przykładzie).

• Być albo mieć to alternatywa, przed którą staje każdy człowiek. Scharakteryzuj bohaterów literackich, którzy realizowali powyżej przedstawione modele życia.

• Don Kichot na polskich drogach, czyli literackie por­trety idealistów i marzycieli.

• Wygrali czy przegrali życie? Rozważania na temat postaw moralnych wybranych bohaterów różnych epok literackich.

• Żyć życiem innym niż większość… Twoje rozważania o wybranych bohaterach literackich idących własną drogą.

• „Obmyślam świat, wydanie drugie, poprawione …” (W. Szymborska) Bohaterowie utworów nie tylko współ­czesnych, z którymi bez wahania podjąłbyś wyzwanie przebudowy świata.

Konteksty tematów

Różne są konteksty tematów, w których występują, czy też mają być rozpatrywani. Można wyszczególnić następujące:

• Ocena czytelnika-maturzysty.

Z reguły mamy własne sympatie i antypatie wśród postaci literackich. Przygotowując taki temat, jak się wydaje, łatwo zastosować logiczny schemat: lista osób + argumentacja za i przeciw.

• Wybory i postawy moralne bohate­rów.

To chyba ujęcie najpopularniejsze! W tym przypadku trzeba czegoś więcej niż tyl­ko własna ocena: trzeba przedstawić, omó­wić trud wyboru, czasem jego tragizm, cza­sem okoliczności wpływające na takie, a nie inne decyzje wybranego bohatera … Lista osób, czyli bohaterów może być podobna.

• Idealiści i realiści. Marzyciele i twar­dziele. Ludzie rozsądni, ludzie szaleni.

Przeciwstawienie może zaistnieć, ale nie musi. Czasem rozważamy losy samych marzycieli, czy też idealistów, którym patronuje wiecznie roztargniony Don Kichot. Tematu o samych realistach nie spotkałam. Być może prozaiczny, zdrowy rozsądek rzadko trafia na karty ksiąg? Trafia, trafia. I oto wniosek: potrzebujemy spisu idealistów, spisu realistów i własnego, wypracowanego zdania na ich temat. Nie zapomnijcie uświadomić sobie, w czym tkwi istota idealizmu tego czy innego bohatera, na czym jego idealizm polega!

• Świat zewnętrzny a ukształtowa­nie bohatera

Sporo jest takich tematów: a to chociażby – „szczególna” data urodzenia bohatera, czyli uwikłanie w historię (temat wielkopolski) albo wstrząsające wydarzenia życiowe (łomżyń­ski). Chodzi tutaj o to, aby wybrać grono bohaterów i na ich przykładzie pokazać, jak na biografię, na psychikę, osobowość wpły­wają: wojny, rewolucje, konwenanse, oby­czaje. Zauważcie tę gradację: kształtować losy ludzkie może wojna (pokolenie Kolum­bów), a może też obyczaj (Zbyszek Dulski). Refleksja nad mocą i skutkami czynników zewnętrznych, nawet trochę rozważań „co by było, gdyby było” mają prawo znaleźć się w takiej pracy.

• Samotnicy, buntownicy, bohaterowie wyalienowani.

Można powiedzieć: wyróżnione spośród wielu innych – określone postawy bohate­rów. Znów potrzebna „lista nazwisk”, przykłady ich postaw i własne oceny. Do tych postaci będziemy wracać przy opracowywa­niu haseł takich jak „bunt”, „samotność”, „bohaterstwo”.

I. Praca o ocenach, sympatiach i antypatiach

Jak pracę uatrakcyjnić?

Po pierwsze: wyjdź poza schemat!

Zawsze mniej więcej wiadomo, którzy bo­haterowi są najważniejsi, których trzeba lubić, a których nie. Nie musimy całkiem uwal­niać się od tych szkolnych szablonów, ale jednak mimo wszystko spróbujmy wyjść poza nie. Na przykład odmiennym upodo­baniem. Wszyscy krytykują Izabelę Łęcką – nikt, począwszy od Prusa, jej nie lubi. A może jednak posiada ona, prócz urody jesz­cze kilka zalet? Przyznasz, że nie można jej mieć za złe faktu, iż nie pokochała Wo­kulskiego. Właściwie, dopóki go odrzucała, była zupełnie w porządku, dopiero gdy zgo­dziła się zostać jego żoną, coś zazgrzytało… Czy nie jest to swoisty paradoks Lalki?

Albo ideał Odprawy posłów greckich: An­tenor – patriota, wzorzec, człowiek zasad, ale… jakże nudny! W porównaniu z nim Parys – Aleksander, egoista i namiętny ko­chanek naprawdę może zainteresować!

Albo jeszcze jeden schemat: wszyscy lubimy Judyma z Ludzi bezdomnych. Ale ten szlachetny idealista boleśnie skrzywdził Joasię, ten bojownik o sprawę ludu bał się podjąć wszelkich wyzwań, jakie mu stawiało życie! Idea wielka jak świąty­nia, a jednocześnie strach o to, że własny pokoik z małżeńskim łożem ją pogrucho­cze. No to niezbyt mocno ugruntowana chyba ta idea?

Następny przykład – lite­racki potwór w żeńskiej skórze: nie Balla­dyna, a pani Aniela Dulska. Paskudna baba, a jakże. Tylko zauważmy, że wszystko z czym trzeba sobie w życiu poradzić spoczęło na jej głowie. Mąż przestał się odzywać, syn szukał uciech nocnego miasta, ona nato­miast musiała funkcjonować w określonym środowisku z jego prawami. Za brzydką sprawę z Hanką – raz powiedzmy to gło­śno! – odpowiedzialny jest Zbyszek, nie jego matka. On powinien pomyśleć, co robi, on wreszcie mógł na propozycję opła­cenia i wysłania dziewczyny daleko nie wyrazić zgody…
I tak można w nieskończoność.

Uwaga! Powyższe tezy są dyskusyj­ne, mogą wywołać polemikę i kontrargu­menty zdolne ożywić każdą pracę.

Po drugie: poszukaj postaci drugoplanowych.

Często odgrywają znaczącą rolę, przyspieszają akcję lub decydują o jej zmianie, bywają zwyczajnie ciekawsze od głównych bohate­rów. W Lalce Prusa jest wiele ciekawych oso­bowości, na przykład – dużo ciekawszych ko­biet od Izabeli Łęckiej: anioł – Stawska, potwór – Krzeszowska, demon seksu – hrabina Wąsowska. W Trylogii oprócz par głównych jest sobie taki Rzędzian albo Roch Kowalski, Longinus Podbipięta czy Anusia Borzoboha­ta- Krasieńska. W Nad Niemnem warto zwró­cić uwagę na Witolda – jest on porte-parole autorki. Nie byle jaką rolę w Nocach i dniach odegrał hrabia Tolibowski … W Ludziach bez­domnych są inne jeszcze oprócz Joasi kobie­ty: Judymowa albo Natalia. Przywołanie tych osób i ich roli może pracę urozmaicić.

Po trzecie: wyskocz poza obowiązkowy kanon lektur.

Ta rada – to już niemal banał, taki „wyskok” zawsze uatrakcyjnia każdą pracę pisemną czy wypowiedź ustną. Być może fascynującym bohaterem wyda Wam się Wilhelm z Imienia róży Umberto Eco. A może Harry Haller, czyli Wilk stepowy pióra Hermana Hessego? Czytelnicy Steinbecka mogą przywołać Adama Traska jako sympatię, a Kate – jako antyprzykład (tym razem odwrotnie by­łoby trudno).

Zbuntowany i wyrzucany z kolejnych szkół, Holden Caufield (Buszujący w zbożu J.D.Salingera) może podobać się części ma­turzystów. A może ktoś zechce sięgnąć po bohaterów Dostojewskiego, choćby Myszkina z Idioty? Zamiar ambitny, przyznaję – ale skuteczny.

II. Praca o wyborach moralnych postaci

Kto musiał dokonać wyboru tak ważnego, trudnego, że utrwaliła to literatura? Czy wybrał dobrze? Czy zawsze był to wybór tragicz­ny? Oczywiście, że wybory dokonywane w sytuacjach tragicznych są najboleśniejsze, ale nie tylko o nich można pisać. Wyboru doko­nała na przykład Justyna Orzelska z Nad Nie­mnem – znaczącego, ideowego, ale nie tra­gicznego. W takiej pracy można analizować decyzje bardzo wielu postaci, oto ich część:

Antygona (tytułowa bohaterka tragedii Sofoklesa)

Tu akurat tragizm przynależny tragedii grec­kiej, dał znać o sobie. Antygona wybrała bar­dzo konkretny czyn i poniosła jego konse­kwencje. Pamiętajcie, że mówi: „współkochać przyszłam, nie współnienawidzić”.

Makbet (tytułowy bohater tragedii Szekspira)

Wybrał drogę zbrodni, dał się zwieść żądzy władzy i zła. Jest to interesujący przypadek literacki, bowiem zahacza o temat odpowie­dzialności człowieka za swoje czyny, pyta o możliwości kierowania swoim życiem. Kto właściwie był winien krwawym wydarzeniom? Los, czarownice czy sam Makbet? Czy mógł postąpić inaczej, przeciwstawić się przepo­wiedni? Czy powiedziałby wówczas: ,,życie jest bajką opowiedzianą przez głupca’?