Lekcja dla sprawujących władzę w Antygonie Sofoklesa, Odprawie posłów greckich Jan Kochanowskiego i Makbecie Wiliama Szekspira.
Temat łączy utwory z różnych epok literackich. Mimo różnicy czasów antyczna tragedia o córce Edypa dotyka jednak tego samego ponadczasowego problemu, który pojawia się w dramatach Kochanowskiego i Szekspira – władzy.
Jakie informacje będą niezbędne?
- W przypadku utworu Sofoklesa niepotrzebne jest opowiadanie losów Antygony i jej rodzeństwa. Najważniejszym bohaterem będzie w tym przypadku król Kreon, który zabronił pochówku zdrajcy Polinika, a później skazał na śmierć tytułową bohaterkę.
Dlaczego to zrobił? Dlaczego poniósł klęskę? Te pytania są istotne przy omawianiu problemu władzy.
- W przypadku Odprawy posłów greckich konieczne jest przywołanie pieśni chóru zaczynającej się od słów: „Wy, co pospolitą rzeczą władacie”, a także analiza postawy króla Priama.
- W przypadku Makbeta trzeba pokazać nie tyle żądzę władzy, która ogarnęła bohatera, ile wpływ drogi zdobycia tej władzy na sposób, w jaki Makbet ją później sprawował.
Losy tych bohaterów mają być „lekcją dla sprawujących władzę”, więc konieczne są próby uogólnienia, odniesienie tych kwestii także do współczesności. To pozwala na wykorzystanie swobodniejszej formy eseju. Jeśli się jej obawiasz, możesz wykorzystać schemat kompozycyjny rozprawki (tezą będzie stwierdzenie, że te trzy wymienione w temacie dramaty zawierają w sobie lekcję dla sprawujących władzę).
Plan pracy:
Wstęp – Czy rzeczywiście te lektury są jakąś lekcją?
- Antygona – czego uczy królów?
- Odprawa posłów greckich – jaka z niej wypływa nauka dla władców i posłów?
- Makbet – przed czym przestrzega?
Uwaga! Piszesz o trzech bohaterach:
- Kreonie
- królu Priamie
- Makbecie
Przeanalizuj też postawę
- Polinika
- Parysa, Antenora, Iketaona
- lady Makbet
Nie rób popularnych błędów – nie opisuj dziejów Antygony, nie streszczaj mitu o jabłku niezgody, nie pisz, że Aleksander był królem Troi i nie streszczaj całego Makbeta. Skup się na tym, czego władcy wszech czasów powinni nauczyć się z tych lektur.
Czego powinni się nauczyć:
- Kreon – nie lekceważyć praw jednostki, nie łamać praw religii, nie pogardzać wiarą ludu.
- Priam – władcy przyda się trochę energii, nie należy być władcą malowanym, zrzucającym z siebie odpowiedzialność. Nikt nie powiedział, że rządy i etat króla to łatwa sprawa.
- Makbet – nie osiągnie się władzy metodą zła i zbrodni. Obsesyjna ambicja i żądza władzy doprowadzą do tragedii. Nie należy też zbytnio wierzyć kobietom – ani własnej żonie, ani czarownicom…
Jak zacząć?
Można od podchwycenia przenośni zawartej w temacie – czyli od aluzji do słowa lekcja. Jeśli lekcja to jest temat, nauczyciel, praca domowa…
Przykład:
Niech tematem tej lekcji będzie odpowiedź na pytanie: jak nie krzywdzić narodu, jak rządzić sprawiedliwie? Nauczyciele to wielkie autorytety – Szekspir, Kochanowski, Sofokles. A praca domowa? Przemyśleć losy wymienionych tu władców…
Co w rozwinięciu?
Nie wszystko! W przypadku utworu Sofoklesa niepotrzebne jest opowiadanie losów Antygony i jej rodzeństwa. Najważniejszym bohaterem będzie w tym przypadku król Kreon, który zabronił pochówku zdrajcy Polinika, a później skazał na śmierć tytułową bohaterkę. Dlaczego to zrobił? Dlaczego poniósł klęskę? Te pytania są istotne przy omawianiu problemu władzy. W przypadku Odprawy posłów greckich konieczne jest przywołanie pieśni Chóru zaczynającej się od słów: Wy, co pospolitą rzeczą władacie, a także analiza postawy króla Priama. Nie jest on wcale postacią pierwszoplanową, zdarza się więc nawet, że uczniowie błędnie uznają za władcę Aleksandra (!). W przypadku Makbeta trzeba pokazać nie tyle żądzę władzy, która ogarnęła bohatera, ile wpływ drogi zdobycia tej władzy na sposób, w jaki Makbet ją później sprawował. Losy tych bohaterów mają być „lekcją dla sprawujących władzę”, więc konieczne są próby uogólnienia, odniesienie tych kwestii także do współczesności. Temat pozwala na wykorzystanie formy eseju. Ci, którzy się jej obawiają, mogą wykorzystać schemat kompozycyjny rozprawki (tezą będzie stwierdzenie, że te trzy wymienione w temacie dramaty zawierają w sobie lekcję dla sprawujących władzę).
- Jakim władcą jest Kreon?
Objął tron po bratobójczej walce, kraj jest zrujnowany, panuje w nim chaos. Zakaz grzebania Polinika ma być karą odstraszającą innych zdrajców, Kreon pragnie zaprowadzić porządek w swoim państwie. Dlaczego nie chce uwolnić swej siostrzenicy Antygony? Boi się, że zostanie uznany za władcę słabego, chwiejnego, a wtedy prawo dalej nie będzie przestrzegane. Nie chce też, by myślano, że inne są zasady dla członków rodziny królewskiej, a inne dla zwykłych ludzi. Taka postawa mogłaby zostać uznana za zaletę władcy – gdzie Kreon popełnił błąd? Błędy były nawet dwa. Po pierwsze – nie powinien ustalać prawa, które byłoby sprzeczne z nakazami religii. W ten sposób postawił Antygonę (ale też i innych obywateli) w sytuacji nierozwiązywalnego konfliktu moralnego. Prawo nie może łamać tego, co dla ludzi najświętsze. Drugim błędem Kreona jest niesłuchanie głosu ludu. Tebańczycy współczuli Antygonie, domagali się jej uwolnienia. Próbuje to pokazać ojcu królewski syn Hajmon, ale Kreon uważając, że ma rację, pyta z ironią: Więc lud mi wskaże, co ja mam zarządzać?. Marne to państwo, co li panu służy – odpowiada wówczas Hajmon. Sądzę, że tę myśl powinni zapamiętać wszyscy władcy wszystkich czasów.
- Jakim władcą jest Priam z Odprawy posłów greckich?
Słabym i chwiejnym. Nie potrafi podjąć decyzji zgodnej z dobrem swego państwa, chce zaakceptować to, co postanowi rada, ta jednak składa się w większości z ludzi przekupionych przez Aleksandra. Nieliczni uczciwi i rozsądni (np. Antenor) zostają zwyciężeni przez tych, którzy myślą o sobie, nie o ojczyźnie (Aleksander, Iketaon). Kochanowski pokazuje w swoim dramacie, że nie zawsze decyzja podejmowana przez większość jest słuszna, a władca nie może pozwolić na coś, co zaszkodzi krajowi. Była to aluzja do sytuacji politycznej w ówczesnej Polsce, ale ta myśl jest wciąż aktualna. Podobnie zresztą jak sens pieśni Chóru zaczynającej się od słów: Wy, co pospolitą rzeczą władacie. Pieśń ta, kierowana bezpośrednio do sprawujących władzę, przypomina im, że rządzenie innymi to wielka odpowiedzialność.
- Jakim władcą jest Makbet z dramatu Szekspira?
Okrutnym tyranem, choć przecież wcale nie chciał być takim królem. Zanim ogarnęła go i zniszczyła żądza władzy, był szlachetnym, lojalnym rycerzem. O sposobie, w jaki Makbet rządził, zdecydowała droga, jaką doszedł do władzy. Zabił króla Dunkana, potem kazał zamordować swego przyjaciela Banka. Pragnąc utrzymać zdobyty w ten sposób tron, nie cofnął się przed żadną nieprawością, nawet zabiciem bezbronnej kobiety czy dzieci. Do jakiego wniosku prowadzi ten przykład? Ktoś, kto zdobył władzę metodami sprzecznymi z prawem, nie może jako władca stać na straży tego prawa. Dramat Szekspira ostrzega jeszcze tyranów przed nieuchronnym upadkiem.
- Temat władzy jest obecny także w Hamlecie Williama Szekspira.
Dobry, sprawiedliwy władca to usunięty ojciec Hamleta. Nocne spotkanie z duchem głęboko wstrząsnęło księciem duńskim. Jest jeszcze inny władca: konsekwentny, ale zmierzający po trupach do celu i podstępny Klaudiusz, „potencjalny” władca Danii Hamlet, o którym Fortynbras mówi: Byłby był wzorem królów się ukazał/ Dożywszy berła. Według innego tłumaczenia słowa te brzmią trochę inaczej: Bo on na pewno, gdyby wspiął się w górę,/ Byłby monarchą godnym poważania! Nakazuje wyprawić Hamletowi godny pogrzeb, każe, by trąby i działa oddały mu hołd. Fortynbras to człowiek silny, nieugięty, zdecydowany. Wielkie wejście ma w końcowej części dramatu – okazuje się, że to on zostanie królem Danii. Czy możemy przypuszczać, że jego rządy będą twarde, ale sprawiedliwe? Chyba tak.
- Ważna lektura to nie tylko dramat Williama Szekspira, ale i Tren Fortynbrasa Zbigniewa Herberta.
To monolog (jednak bardzo mało „trenopodobny”) wypowiedziany przez Fortynbrasa stojącego nad zwłokami Hamleta. Próżno tam szukać pochwał zasług i zalet zmarłego, bardzo istotnej części klasycznego trenu. W słowach wypowiadanych przez Fortynbrasa dominuje raczej napastliwy ton. Hamlet i Fortynbras – władca „potencjalny” i ten, który już za chwilę obejmie władzę, żyją w dwóch różnych światach. Fortynbras prawie atakuje Hamleta: Wierzyłeś w kryształowe pojęcia a nie glinę ludzką/ Żyłeś ciągłymi skurczami jak we śnie łowiłeś chimery. Świat przyszłego króla Danii jest zupełnie inny; to człowiek czynu, konkretny i dobrze zorganizowany, lecz za to przyziemny. Wymienia zadania, które na niego czekają: to projekt kanalizacji, dekret w sprawie żebraków i wiele innych.Fortynbras doskonale zdaje sobie sprawę, że te dwa światy zupełnie do siebie nie przystają. Świadczy o tym kończący utwór dwuwers:
Ani nam witać się ani zegnać żyjemy na archipelagach
A ta woda te słowa cóż mogą cóż mogą książę.
Pytania, na które możesz sobie odpowiedzieć:
- Kto okazał się być zwycięzcą? Pozornie Fortynbras, bo za chwilę obejmie władzę, Hamlet zaś leży martwy. To on, a nie duński książę, jest dobrym żołnierzem i sprawnym organizatorem. A jednak w jego głosie słychać chyba żal, gdy mówi: To co po mnie zostanie nie będzie przedmiotem tragedii. Zazdrości Hamletowi? Żałuje, że ten świat nigdy nie będzie jego światem?
- W jakim państwie wolałbyś żyć: rządzonym przez Hamleta czy przez Fortynbrasa?
- Który „model” władcy mógłby cieszyć się dziś większym uznaniem u człowieka XXI wieku?
Wnioski wciąż aktualne
Co wynika z powyższych rozważań?
- Władca musi liczyć się ze zdaniem społeczeństwa, nie wolno mu łamać praw boskich.
- Nie może być słaby, bo na nim ciąży odpowiedzialność za losy kraju.
- Jeśli zdobędzie władzę w sposób nieetyczny, zostanie wiecznie niepewnym jutra tyranem.
Wszystkie te wnioski można w pracy połączyć z przemyśleniami dotyczącymi historii, nawet najnowszej. Przeciwstawiającą się złemu prawu Antygonę można przecież połączyć na przykład z tymi, którzy walczyli z opartym na kłamstwie systemem totalitarnym, Makbeta łatwo skojarzyć z takimi władcami jak Stalin i Hitler.
Jak zakończyć?
Zakończ, nawiązując do pomysłu ze wstępu. Niech będą to na przykład wnioski z lekcji. Dobrze zrobi też każdemu zakończeniu w podobnej pracy refleksja historyczna. Mamy do czynienia z dziełami naprawdę starymi, a ludzkość wcale się tak wiele nie nauczyła od ich czasów…
Przykład:
Wnioski na koniec lekcji? Władca powinien być sprawiedliwy, odpowiedzialny, władzę zdobyć musi drogą moralną, musi liczyć się z jednostką i społeczeństwem. Nie może posługiwać się zbrodnią, przekupstwem, prywatą. Ludzkość to wie. I nie zmienia to faktu, że był w niedawnej historii Hitler, Stalin i im podobni. Pewnie Machiavelli śmieje się z nas zza grobu…
Możesz także
Poświęcić trochę uwagi sławnemu dziełu Niccolò Machiavellego pt. Książę, w którym autor nakazuje władcom, by mieli w sobie trochę z lisa i trochę z lwa. Podstępy i okrucieństwa władcy mogą zostać usprawiedliwione, o ile tylko ten zrobił to dla dobra państwa. Machiavelli ostrzega także władców, by nie byli zbyt łaskawi dla poddanych i nie rozpieszczali ich nagrodami ani pochwałami. Poddani nie umieją być wdzięczni i szybko wejdą takiemu władcy na głowę. Powinni odczuwać strach i szacunek, a tego nie da się osiągnąć łagodnością i pobłażliwością.
Uwaga
Renesans przynosi bardzo skomplikowane portrety władców. Władza zaczyna być rozpatrywana nie tylko jako dana od Boga, wymagająca odpowiedzialności i sprawiedliwości. Porównaj parenetyczne wzorce władców właściwe średniowieczu z refleksjami na temat władzy zawartymi w dziełach twórców odrodzenia. Ideał średniowiecznego władcy (sprawiedliwy, odważny, doświadczony, mądry, zawsze gotów stanąć w obronie wiary, opiekuńczy i ceniący swoich najlepszych rycerzy), wydawał się taki prosty…
Niewykluczone, że jedną z przyczyn faktu, że w wielu renesansowych utworach, dotykających tematu władzy, tak dużo jest elementów tragizmu, może być to, że renesans to okres formowania się nowych państw, jednoczenia poszczególnych państewek itd., czyli bardzo niespokojne i trudne dla obywateli czasy.
Zobacz:
Odprawa posłów greckich Jana Kochanowskiego – pierwsza polska tragedia
O czym traktuje Odprawa posłów greckich Jana Kochanowskiego?