Maturalna wiedza o realizmie

Poziom podstawowy

Lektury obowiązkowe:

• Bolesław Prus, Lalka
• Eliza Orzeszkowa, Nad Niemnem – fragmenty
• Eliza Orzeszkowa, Gloria victis
• Maria Konopnicka, Mendel Gdański
• Bolesław Prus, Kamizelka
• Henryk Sienkiewicz, Potop
• Fiodor Dostojewski, Zbrodnia i kara

Wymagania egzaminacyjne:

• Motywy literackie i kulturowe realizmu i pozytywizmu
• Realizm jako metoda twórcza, odmiany
• Ideologia pozytywizmu
• Znajomość wskazanych lektur

Najważniejsze pojęcia:

Realizm, pozytywizm, pozytywizm filozoficzny, pozytywizm warszawski, scjentyzm, organicyzm, ewolucjonizm, narracja auktorialna, metoda milieu, powieść tendencyjna, nowela

 

Poziom rozszerzony

Lektury obowiązkowe:
Jak na poziomie podstawowym, znając szkolną tradycję, zalecamy jednak także:

• Honoriusz Balzak, Ojciec Goriot
• Gustaw Flaubert, Pani Bovary

Wymagania egzaminacyjne:

• Dokładniejsza orientacja w literaturze i kulturze epoki
• Umiejętność charakteryzowania i identyfikowania w tekstach metod literackich
• Pogłębiona znajomość filozofii i ideologii epoki
• Uporządkowana wiedza o poetyce epoki

Najważniejsze pojęcia:
Polifonia, narracja personalna

Najważniejsze daty

• 1832 – 1847 – powstaje cykl Komedia ludzka Balzaka
• 1839 – Stendhal, Czerwone i czarne
• 1842 – ukazuje się Kurs filozofii pozytywnej Augusta Comte’a
• 1848 – Wiosna Ludów
• 1857 – Kwiaty zła Charles’a Baudelaire’a
• 1859 – O powstawaniu gatunków… Karola Darwina
• 1863 – Polska – powstanie styczniowe
• 1866 – Zbrodnia i kara Fiodora Dostojewskiego
• 1869 – Gustaw Flaubert, Pani Bovary
• 1871 – zakończenie wojny francusko-pruskiej – Komuna Paryska; restytucja Cesarstwa Niemieckiego
• 1876 – wynalezienie telefonu przez Aleksandra Bella
• 1878 – Bitwa pod Grunwaldem Jana Matejki
• 1879 – wynalezienie żarówki przez Thomasa Alvę Edisona
• 1881 – udany zamach na cara Aleksandra II w Rosji – jego następcą zostaje Aleksander III
• 1884 – zaczyna ukazywać się w odcinkach Potop Henryka Sienkiewicza
• 1885 – wynalezienie silnika samochodowego przez Gottlieba Daimlera
• 1887 – zaczyna ukazywać się w odcinkach Lalka Bolesława Prusa
• 1887 – Eliza Orzeszkowa, Nad Niemnem
• 1891 – ukazuje się I tom Poezji Kazimierza Przerwy-Tetmajera – umowna data początkowa Młodej Polski
• 1894 – Bolesław Prus, Emancypantki
• 1894 – carem Rosji zostaje Mikołaj II
• 1900 – Henryk Sienkiewicz, Krzyżacy

Realizm – pozytywizm

Dlaczego omawiamy dwie epoki razem? Po prostu dlatego, że polski pozytywizm jest swoistym odpowiednikiem europejskiego realizmu. Przesuniętym w czasie, wzbogaconym o kwestie ideologiczne, a nawet odmienne podejście do tworzenia, jednak opartym i na poetyce, i na doświadczeniach twórczych realistów. Na skutek wielu złożonych przyczyn (z których najważniejsza jest specyfika sytuacji politycznej Polski pod zaborami) romantyzm polski trwał znacznie dłużej niż europejski, nakładając się niejako na czasy, w których w Europie panował realizm. Dopiero straszliwa klęska powstania styczniowego spowodowała odwrót od romantycznej ideologii – co zaś za tym idzie także do poważnych zmian na scenie artystycznej.

 

Realizm i pozytywizm do nowej matury

Poziom podstawowy

Informacje o epokach

Komentarz: W przypadku tych akurat epok uporządkowanie podstawowego nazewnictwa jest sprawą szczególnie ważną – bez tego bowiem poplątać się Wam może absolutnie wszystko. Umiejętność odróżnienia od siebie trzech różnych pozytywizmów i dwóch realizmów pozwala się w tym wszystkim jakoś połapać.

Realizm (1.)
To nazwa epoki literackiej lub nurtu literackiego, datującego się w Europie od mniej więcej lat 30. do 70. XIX wieku. Podstawowym celem twórców epoki było odwzorowanie w utworach rzeczywistości w jak największym stopniu. Najważniejsze kategorie estetyczne to: szczegółowość, opis, prawdopodobieństwo realistyczne. Realizm to czas dominacji prozy nad innymi rodzajami literackimi – wielkiego rozkwitu powieści i nowelistyki. W odróżnieniu od wczesnego realizmu (za którego twórcę powszechnie uważa się Honoriusza Balzaka – autora cyklu Komedia ludzka) mówi się także o realizmie dojrzałym czy psychologicznym – reprezentowanym przez Flauberta i Dostojewskiego. Podstawowe różnice między tymi fazami realizmu opierają się na udoskonaleniu technik narracyjnych i pogłębionej analizie cech psychicznych bohaterów.

Realizm (2.)
To także nazwa trwającej w prozie od wieku XIX do dziś dość ponadczasowej konwencji literackiej opartej na prawdopodobieństwie realistycznym (patrz niżej). Ogromna liczba tekstów zaliczanych do bardzo wielu nurtów (jak psychologizm, powieść kryminalna czy też literatura faktu) powstawała i powstaje właśnie w tej konwencji. I nie zanosi się na to, żeby cokolwiek miało to zmienić. Realizm jest bowiem konwencją bardzo użyteczną, pozwala przedstawiać wydarzenia w sposób zrozumiały dla odbiorcy, rzeczowy, skupiać się na innych niż kwestie formalne aspektach tekstu.

Pozytywizm…

• realizm
• racjonalizm
• scjentyzm
• organicyzm
• praca u podstaw, praca organiczna

…kontra romantyzm

• fantastyka
• sensualizm
• mistycyzm
• indywidualizm
• zbrojna walka o niepodległość

Pozytywizm
Epoka literacka w Polsce, trwająca od początku lat 70. do końca XIX wieku (a według niektórych badaczy nawet do I wojny światowej). Nie ma odpowiednika o tej nazwie w Europie. To okres dominacji realizmu w literaturze ze szczególnym uwzględnieniem jego lokalnej odmiany tendencyjnej (patrz niżej). Jednocześnie to czas ścisłego powiązania kwestii literackich z problematyką społeczną – utylitaryzm literatury. Literatura utylitarna to taka, która może być przez współczesnych uznana za społecznie użyteczną – służy rozwojowi społecznemu, rozwiązuje problemy socjalne, przedstawia programy polityczne i ideologiczne mające służyć naprawie społeczeństwa.

Pozytywizm filozoficzny
To z kolei nazwa nurtu w europejskiej filozofii. Wywodzi się od francuskiego słowa „positif” – co znaczy „ścisly, realny, pewny”. Samą tę nazwę zawdzięczamy Augustowi Comte’owi. Rzeczywiście – scjentystyczne (patrz niżej) zamiłowanie do ścisłości i naukowości jest podstawową cechą tego nurtu. Drugą istotną kwestią jest zamiłowanie filozofów z tego kręgu do spraw społecznych. Problemy filozoficzne stawiali oni w odniesieniu do całej ludzkości, dobro ogółu było zaś dla nich dobrem nadrzędnym. Właśnie pozytywistom filozoficznym przypisuje się stworzenie socjologii jako odrębnej nauki.

Do dokonań pozytywistów – filozofów nawiązywali bardzo często polscy pozytywiści. Właśnie tą drogą nazwa europejskiego nurtu filozoficznego posłużyła za miano polskiej epoki literackiej.

Pozytywiści – filozofowie

• August Comte
  • Monizm przyrodniczy – ludzkość rządzi się tymi samymi prawami co natura
• Herbert Spencer
  • Ewolucjonizm – ludzkość podlega ewolucji
  • Organicyzm – społeczeństwo = organizm
• John Stuart Mill
  • Utylitaryzm – dobre jest to, co społecznie użyteczne

Pozytywizm warszawski

Dominujący nurt polskiego pozytywizmu, skupiający autorów związanych z dość spójnym programem społecznym, formułowanym przez lata w czasopismach i tekstach publicystycznych. Zaliczamy doń takich pisarzy, jak: Bolesław Prus, Eliza Orzeszkowa, Henryk Sienkiewicz. Czołowym publicystą tego kręgu był Aleksander Świętochowski. Program społeczny warszawskich pozytywistów skupiony był wokół czterech haseł:

• praca u podstaw – rozwój szkolnictwa podstawowego, szerzenie oświaty wśród ludu
• praca organiczna – w myśl zasad organicyzmu (patrz niżej) skoordynowane działanie na rzecz rozwoju instytucji publicznych, społecznych, socjalnych
• emancypacja kobiet – zwiększenie uprawnień społecznych i politycznych kobiet, rozszerzenie ich dostępu do edukacji i pracy
• asymilacja Żydów – włączenie ludności żydowskiej w obręb społeczeństwa polskiego

Realizacji tego programu miały służyć typowe działania polityczne i społeczne, a także – według przykazań utylitaryzmu – twórczość pisarzy. Stąd postulat powieści tendencyjnej (patrz niżej) – bardzo istotny dla wczesnej twórczości autorów z tego kręgu.

Ideologia

Komentarz: To czasy narodzin zapoczątkowanej przez Comte’a i Spencera socjologii – czyli nauki o społeczeństwie i jednocześnie okres, w którym problematyka społeczna odgrywa w literaturze największą rolę w historii. Stąd też koniecznie trzeba zapamiętać kilka socjologiczno-ideologicznych haseł tamtych czasów.

• Scjentyzm
  Wywodząca się z filozofii pozytywistycznej idea głosząca, że nauka jest jedyną metodą wyjaśniania zjawisk rzeczywistości. W myśl scjentyzmu – wszelkie próby interpretacji zjawisk powinny odbywać się według przykazań odpowiednich nauk. Jednocześnie zaś nauka (w której obowiązywać ma wieczny postęp) stopniowo zyskiwać będzie narzędzia, za pomocą których da się rozwiązać wszystkie, nawet najbardziej skomplikowane przedmioty.
  To zaś, czego rozwiązać się i teraz, i w przyszłości, nie da – po prostu nie istnieje. Zdaniem scjentysty bowiem istnieje tylko to, co jest poznawalne metodami naukowymi i co poddaje się naukowemu, ścisłemu i rzeczowemu opisowi.

• Organicyzm
  To pojęcie zawdzięczamy Herbertowi Spencerowi. Filozof ten sformułował teorię przyrównującą społeczeństwo do rozwiniętego, żywego organizmu. I tak jak w owym żywym organizmie – niewłaściwe działanie jednego z organów odbija się na pracy innych, a w konsekwencji powoduje poważne zaburzenia całości, tak i w społeczeństwie awaria jednego z elementów może oddziaływać na wszystkie inne. W przypadku społeczeństwa owymi organami są instytucje i grupy społeczne. Tak zatem, w myśl organicyzmu, społeczeństwo to system naczyń połączonych. Aby rozwijać całość, należy jednocześnie oddziaływać na wszystkie elementy składowe. Jeśli zaś zainwestuje się (choćby i sporo) tylko w wycinki, całość wcale nie podniesie swojej jakości.

• Ewolucjonizm
  Tę ideę przeniesiono do myśli społecznej wprost z biologii. Zawdzięczamy to również Spencerowi. Zafascynowany pracą twórcy teorii ewolucji Karola Darwina postanowił on zastosować jego prawa do ludzkich społeczeństw. W efekcie wyszły kwestie następujące: społeczeństwo podlega ciągłemu rozwojowi opartemu na doborze naturalnym. Rozwiązania gorsze są odrzucane na rzecz lepszych. Jednym słowem – życie społeczeństw cechuje ciągły postęp. Pewną kontynuacją tej idei było twierdzenie, że podobnie jak gatunki w przyrodzie, tak i poszczególne społeczeństwa rozwijają się nierówno – to znaczy istnieją i starsi, i młodsi bracia w ewolucji.
  Najważniejszym jednak elementem ewolucjonizmu jest prawo ciągłego postępu, jakiemu podlegać ma życie społeczne.

Poetyka

Jak zawsze – także i w przypadku tych epok – przyda się umiejętność mówienia fachowym językiem o literaturze. W tym celu – przegląd pojęć z poetyki, których w przypadku realizmu i pozytywizmu nie ma tak wiele. Za to jednak, niestety, nie są one najłatwiejsze…

• Prawdopodobieństwo realistyczne
  Kategoria bardzo podstawowa i ponadczasowa. Oznacza zgodność realiów świata przedstawionego w utworze z regułami rządzącymi „prawdziwą rzeczywistością”. Jednym słowem – brak elementów fantastycznych czy nadprzyrodzonych, konstrukcja prawdopodobnych psychologicznie postaci, umotywowane i wynikające z przyczynowo–skutkowych zależności działania bohaterów.
  Wielcy twórcy realizmu pogłębiali, rzecz jasna, podstawowe znaczenie pojęcia. Starali się, żeby w ich powieściach znajdowały się realne przedmioty, pisali je z mapami miast, w których rozgrywa się akcja, w ręku. Zgodność Paryża przedstawionego w powieściach Balzaka czy Warszawy opisanej w Lalce przez Prusa z topografią rzeczywistych miast jest rzeczywiście całkowita.

• Metoda milieu
  Jedna ze sztandarowych technik twórczych literackiego realizmu. „Milieu” po francusku oznacza „otoczenie” „środowisko”, . Sama technika polega zaś na przedstawianiu kluczowego dla utworu elementu (czyli najczęściej jednego z bohaterów tekstu)pośrednio – właśnie za pomocą dość szczegółowego opisu jego otoczenia, rzeczy, przyzwyczajeń. Opis ów następuje często jeszcze przed wprowadzeniem owego bohatera do akcji utworu, może też jednak pojawiać się kilkakrotnie w różnych odmianach. Prosta obserwacja psychologiczna – wszak wiele o człowieku może nam powiedzieć to, jak się ubiera, co czyta, co jada, w jakim mieszka pokoju. A przy tym – to znacznie bardziej wyrafinowane, niż napisać: „jest taki, siaki i owaki”…

• Narracja auktorialna
  Pamiętamy z podstawówki narratora wszechwiedzącego? To właśnie trochę mądrzejsza (bo który narrator nie jest wszechwiedzący?) dla niego nazwa. Oznacza typ narratora bardzo charakterystyczny dla wczesnej zwłaszcza powieści realistycznej. Narrator taki odsłania przed nami stopniowo przebieg wydarzeń świata przedstawionego w utworze, wie zawsze znacznie więcej niż my. Do tego – pozwala sobie na własne refleksje, czasem nawet o charakterze dygresyjnym, odbiegającym znacznie od właściwej treści utworu. Takiego narratora właśnie odnajdziemy w Ojcu Goriot czy Nad Niemnem. Kwestia tego, czy jest on pierwszo- czy trzecioosobowy, jest tu właściwie bez znaczenia – choć w przypadku powieści realistycznej za bardziej wysublimowany uważa się drugi z tych typów.

• Narracja personalna
  To już bardziej zaawansowany typ narracji stosowany na ogół jednocześnie z dyskretną narracją auktorialną. O narracji personalnej mówimy wtedy, gdy część partii tekstu o charakterze narracyjnym przekazywana jest nam poprzez wypowiedzi lub działania postaci. Czasy realizmu to właśnie okres pierwszych eksperymentów z tą techniką. Specyficzną i uznawaną za najdoskonalszą odmianę narracji personalnej jest technika stosowana przez Fiodora Dostojewskiego. Słynny rosyjski badacz literatury Michaił Bachtin nazwał ją polifonią. To sytuacja, w której postacie nie tylko spełniają funkcje narracyjne, lecz w dodatku każda z nich ma odrębny, niezależny i autonomiczny punkt widzenia – swój własny światopogląd i osąd moralny. W efekcie – to samo wydarzenie może być przedstawione zupełnie inaczej z kilku różnych perspektyw.

• Dwugłos narracyjny
  Określenie, które zastosować będziecie mogli przede wszystkim do Lalki Prusa. Oznacza sytuację, w której w powieści użyte są jednocześnie dwa rodzaje narracji (jest dwóch narratorów). Tak właśnie jest w przypadku Lalki. Partie trzecioosobowego narratora głównego przeplatają się z fragmentami pamiętnika Rzeckiego – w którym to właśnie on staje się pierwszoosobowym narratorem. Tak naprawdę zresztą w Lalce występuje nie tyle dwugłos, co trójgłos narracyjny, mamy tu jeszcze bowiem do czynienia z elementami narracji personalnej.

• Powieść tendencyjna
  Charakterystyczny dla wczesnego pozytywizmu warszawskiego podgatunek literacki. Oznacza powieść napisaną w konwencji realistycznej – w powieści tej jednak nadrzędny dla realisty cel, opis rzeczywistości, ustępuje miejsca innemu – ilustracji społecznie użytecznej tezy. Zatem – powieść o biednych dzieciach ma ukazać ich trudne położenie i zmotywować społeczeństwo do jego zmiany. A historia o ciemnocie chłopów – propagować szerzenie oświaty wśród tej warstwy społecznej. Cóż, takie podporządkowanie literatury ideologii nie służyło najlepiej wartościom artystycznym powieści tendencyjnych. Dlatego też pozytywistyczni pisarze szybko porzucili tę formę i zaczęli pisać po prostu powieści realistyczne. Dziś w szkole powieści tendencyjnych na szczęście nie czytacie (a zaręczamy – umarlibyście z nudów – wyobraźcie sobie Janka Muzykanta na 500 stron), elementy tendencji odnajdziecie jednak bez trudu w pozytywistycznych nowelkach.

• Nowela
  Cóż – gatunek dość tradycyjny, w dobie pozytywizmu i realizmu zyskuje jednak szczególne znaczenie. Ze względu na możliwość łatwej publikacji w prasie staje się jednym z podstawowych typów wypowiedzi artystycznej tego czasu. Dodatkowo – przez pozytywistów warszawskich wyjątkowo ceniony ze względu na szczególną podatność na ideologię tendencyjności. Dla przypomnienia podstawowe cechy formalne: utwór epicki, zwięzły, jednowątkowy, z jednym wyraźnie wyeksponowanym głównym bohaterem. W klasycznej formie ma uporządkowaną strukturę – akcja wznosi się aż do punktu kulminacyjnego, by potem szybko zostać rozwiązana.

 

Lektury obowiązkowe

Bolesław Prus, Lalka

Najważniejsze dane:
Gatunek literacki – powieść. Wydawana w odcinkach od 1887 do 1889 r. w Kurierze Codziennym, wydanie książkowe – 1890. Czas i miejsce akcji – Warszawa (ale także Paryż i Zasławek), lata 1878 – 1879. Najistotniejsze problemy: miłość, życie społeczne, dziedzictwo powstania, romantyzm – pozytywizm, problem emancypacji kobiet, filantropia, asymilacja Żydów.

Pamiętaj o postaciach:

• Stanisław Wokulski – To jeden z najciekawiej skonstruowanych bohaterów polskiej literatury – pełen sprzeczności romantyczny pozytywista, były powstaniec, naukowiec samouk, oszalały z miłości kupiec multimilioner, filantrop, idealista, lecz także sceptyk.

• Izabela Łęcka – Interesująca postać kobieca – miłosna obsesja Wokulskiego. Bowarystyczna panna z dobrego domu, marząca o tym, co wzniosłe i niezwykłe, choć sama niekoniecznie wzniosła. Bywa na ogół kojarzona z tytułem powieści, można jednak patrzeć na nią jako na młodą kobietę poszukującą niezależności.

• Julian Ochocki – Portret idealistycznego pozytywisty – scjentysty w każdym calu. Ogarnięty marzeniem o zbudowaniu machiny latającej. Przy tym sympatyczny młody naukowiec nieźle sobie radzący w życiu towarzyskim.

• Michał Szuman – Podstarzały lekarz, również scjentysta, a w sprawach życiowych wręcz cynik – ale – paradoksalnie, z lekką skłonnością do metafizyki.

• Ignacy Rzecki – „Ostatni” romantyk, weteran Wiosny Ludów, fan Napoleona, stary kawaler cokolwiek naiwny w kwestiach damsko-męskich. Subiekt w sklepie Wokulskiego. Jako autor Pamiętnika starego subiekta – jeden z narratorów powieści.

• Szlangbaumowie – Ojciec – ortodoksyjny Żyd z głową do interesów. Syn – Henryk – początkowo zwolennik asymilacji, uczestnik powstania styczniowego, bohater narodowy. Odtrącony przez Polaków wraca jednak do zamkniętej społeczności żydowskiej.

 

Zwróć uwagę na:

• Życiorys Wokulskiego – To portret człowieka czasów przełomu między romantyzmem a pozytywizmem. Zakorzeniony w ideologii obu epok Wokulski próbuje bez powodzenia znaleźć punkt oparcia. Przy okazji – to interesujący portret kupca ogarniętego szaleństwem miłości.

• Temat miłości – Bowarystyczna Izabela i owładnięty narkotyczną wręcz obsesją na jej punkcie Wokulski. Do tego – wyzwolona pani Wąsowska, matka Polka pani Stawska i – z drugiej strony – lowelas Starski.

• Problematykę społeczną – Szczegółowa panorama życia społecznego zawarta w Lalce ukazuje nam niemal wszystkie grupy społeczne. Jednocześnie autor kładzie duży nacisk na zobrazowanie odmienności interesów owych grup i totalnej niemożności porozumienia i współdziałania między nimi.

• Portret miasta – Typowe dla literatury realistycznej upodobanie do topograficznej ścisłości owocuje doskonałym opisem różnych miejsc Warszawy. Miasto przedstawione jest jako pełen tajemnic labirynt, ale także uporządkowana przestrzeń podlegająca prawom życia społecznego.

• Kontekst historyczny – Pamiętnik Rzeckiego – Wiosna Ludów – z jednej strony i ezopowe aluzje do powstania styczniowego z drugiej.

Maturalne typy

Lalka wydaje się nam szczególnie prawdopodobnym tekstem na maturę. W szczególności warto uważać na następujące fragmenty:

• „Rozmowa” Rzeckiego z marionetkami w sklepie. Zestawiona na przykład z fraszką O żywocie ludzkim Kochanowskiego, może stanowić punkt wyjścia do tematu dotyczącego motywu teatrum mundi.
• Sceny rozgrywające się w konkretnych przestrzeniach miasta – np. opis sądu lub bardzo wówczas kiepskiej ulicy Bednarskiej – losy bohaterów rozgrywają się w pełniącej określone funkcje przestrzeni społecznej.
• Sceny w kamienicy Łęckich – która stanowi swoistą miniaturę społeczeństwa – na różnych piętrach, w różnych standardach mieszkań spotykamy przedstawicieli wszystkich warstw społecznych.
• Opisy – na przykład te sklepu Wokulskiego lub mieszkania Łęckich – ciekawe zastosowania metody milieu.
• Rozmowy Wokulskiego z księciem – problemy z działalnością społeczną i polityczną.
• Pamiętnik Rzeckiego – motywy wspomnieniowe, autobiograficzne.

 

Eliza Orzeszkowa, Nad Niemnem

Najważniejsze dane:

• Gatunek literacki – powieść.
• Czas i miejsce akcji – Korczyn nad Niemnem i okolice;
  • plan współczesny – lata 80. XIX wieku,
  • plan historyczny – powstanie styczniowe,
  • plan legendarny – XVI wiek (Jan i Cecylia).
• Drukowana w odcinkach w roku 1887 w Tygodniku Ilustrowanym.
• Wydanie książkowe – 1888 r.
• Najważniejsze problemy: miłość, praca, dziedzictwo powstania styczniowego, historia, konflikt rodowy, sytuacja społeczna szlachty.

Pamiętaj o postaciach:

• Justyna Orzelska – Młoda i piękna szlachcianka marząca o życiu z pracy własnych rąk. Odrzuca kilku adoratorów ze swojego środowiska, by wreszcie wyjść za mąż za Janka Bohatyrowicza.
• Jan Bohatyrowicz – Postać zarysowana dość schematycznie – młody, silny i piękny zaściankowy (schłopiały) szlachcic, pracowicie uprawiający rolę. Biedny, ale szlachetny i prawy. To jego wybiera Justyna.
• Anzelm Bohatyrowicz – stryj Jana, uczestnik powstania. W młodości jego i Martę Korczyńską łączyło silne uczucie… Po przegranej walce i straconej miłości zdziwaczał i stał się odludkiem – jednak to człowiek o złotym sercu, szanujący tradycję.
• Jan i Cecylia Bohatyrowiczowie – Postacie legendarne – założyciele rodu Bohatyrowiczów. Uosabiają etos pracy i wytrwałości.

Zwróć uwagę na:

• Temat miłości – Mimo że Nad Niemnem to po części romans, wątek miłosny jest najsłabszym elementem powieści. Tendencyjna teza przeciwstawiająca ludzi pracowitych i prostych leniwym dekadentom powoduje, że elementy miłosne powieści stają się cokolwiek papierowe. Dylematy Justyny zaś (Różyc czy Janek) na skutek karykaturalnego przedstawienia tego pierwszego i wyidealizowania wizji pracowitego Bohatyrowicza są generalnie niezbyt przekonujące.

• Temat historii – Czyny głównych bohaterów (Justyny i Janka), a także części pozostałych (Benedykt, Anzelm) umotywowane są poprzez historyczny kontekst. Tworzą go z jednej strony mityczny niemal wymiar legendy o Cecylii i Janie, z drugiej najnowsza wówczas historia – powstanie stycz­niowe.

• Temat powstania styczniowego – jak na literaturę pozytywistyczną potraktowany bardzo ciekawie. Nad Niemnem to powieść przywracająca pamięć o powstaniu, traktująca je jako powód do dumy, istotny element narodowej tradycji.

• Temat pracy – Nad Niemnem bywa często nazywane powieś­cią o pracy. I słusznie. Nawet podział na bohaterów pozytywnych i negatywnych przebiega po linii ich stosunku do pracy. Przykładem przeciwstawienie arystokratycznego nieroba Różyca ubogiemu, lecz pracowitemu Jankowi.

Maturalne typy

Na maturze obowiązują Was tylko dwie „grobowe” sceny z Nad Niemnem (ta przy mogile powstańców i legenda Jana i Cecylii). Dlatego też uważamy, że Nad Niemnem można uznać za tekst na maturze średnio prawdopodobny, radzimy jednak pamiętać, czego dotyczą obie sceny:

• Przy mogile Jana i Cecylii – Justyna poznaje tam legendę o założycielach rodu Bohatyrowiczów. To kochankowie, którzy osiedlają się w lesie i zakładają tam rodzinę, a zarazem całą wieś. Po latach do wsi zajeżdża król i zachwycony wytrwałoś­cią mieszkańców nadaje szlachectwo Cecylii i Janowi. Legenda ta gloryfikuje etos pracy i wytrwałości, jednocześnie zaś tworzy swoiste mityczne lustro dla losów Justyny i młodego Janka.

• Przy mogile powstańców – Tam z kolei Justyna dowiaduje się prawdy o powstańczych losach obu rodów – Bohatyrowiczów i Korczyńskich. Wspomnienie bohaterskiego współdziałania przedstawicieli obu rodzin rzuca nowe światło na obecny konflikt. Najważniejsze jest jednak przekonanie Justyny o czci i chwale należnej powstańcom – zupełnie odmienne od typowych poglądów pozytywistycznych.

70. Znaczenie mogiły powstańców i grobu Jana i Cecylii w Nad Niemnem Elizy Orzeszkowej

Maria Konopnicka, Mendel Gdański

Najważniejsze dane:

• Gatunek literacki – nowela.
• Data powstania – 1889 r. (w odpowiedzi na apel Orzeszkowej o protest pisarzy przeciwko rosnącemu antysemityzmowi).
• Czas i miejsce akcji – lata 80. XIX w., Warszawa.
• Najważniejsze prob­lemy: antysemityzm, tolerancja, strach, oportunizm, motłoch.

Pamiętaj o postaciach:

• Mendel Gdański – Mieszkaniec Warszawy, ubogi raczej rzemieślnik – introligator. Jest związany ze swoim miastem, kocha je, znakomicie zna. Przestrzega tradycji i przykazań swej religii – jest z tego dumny. Żyje w przyjaźni z sąsiadami, jest szanowany i lubiany. Któregoś dnia jednak docierają doń wieści, że zaczyna się antysemicki pogrom. Zamiast ukrywać się przed nim, staje w otwartym oknie, rzucając heroiczne wyzwanie tłumowi…

• Zegarmistrz – Typowy mieszczański antysemita. Nie jest żadnym mordercą ani jawnym zwolennikiem pogromów. „Swoje jednak wie” – i „za Żydami nie przepada”. Fakt, że zbliża się pogrom, budzi w nim niejaką satysfakcję. Nie trafia doń argumentacja Mendla – który w rozmowie z nim przedstawia swój stosunek do miasta i Polski.

• Student – Jako jedyny otwarcie staje w obronie Mendla. To dzięki niemu stary Żyd nie staje się ofiarą linczu. Nie udaje mu się jednak ochronić wnuczka Mendla przed uderzeniem kamieniem.

• Sąsiedzi – Lubią Mendla i chcą mu pomóc. Proponują wystawienie świętego obrazka w oknie, pomoc w ukryciu się. Sam pogrom jednak traktują jako dopust Boży, normalną kolej rzeczy, która co jakiś czas musi się wydarzyć, i którą trzeba po prostu przeczekać.

Zwróć uwagę na:

• Temat antysemityzmu – To ważne – nie tylko uczestnicy pogromu są antysemitami. Są nimi także „normalni ludzie” – stateczni mieszczanie jak radca i zegarmistrz. Ich antysemityzm zdaje się być łagodny, nieszkodliwy. To jednak właśnie ta „wrodzona”, „delikatna” forma pozwala na rodzenie się wersji skrajnych, agresywnych. Konstruując postać zegarmistrza, chciała Konopnicka ukazać powszechność postaw antysemickich w naszym społeczeństwie.

• Temat tolerancji, asymilacji – Konopnicka zdaje się wykraczać poza pozytywistyczny stereotyp asymilacji. Przedstawia Żyda jednocześnie zakorzenionego głęboko we własnej kulturze i tradycji, z drugiej jednak nieodłącznie wtopionego w społeczeństwo. Jej Mendel to zwykły mieszkaniec miasta, który po prostu inaczej się modli i ubiera. Jego sąsiedzi nie muszą go tolerować – on jest wśród nich i tyle. On sam zaś z tego samego powodu nie musi się asymilować.

• Problem oportunizmu – czyli zachowanie sąsiadów. Chcą oni pomóc Mendlowi przetrwać pogrom, ale bez konfrontacji z motłochem i narażania własnej skóry. Sugerują oni Mendlowi rozmaite formy uniknięcia pogromu.

Maturalne typy

Mendel Gdański – jako jeden z polskich utworów o antysemityzmie i tolerancji może spokojnie pojawić się na maturze. Radzimy zwrócić szczególną uwagę na rozmowę Mendla z zegarmistrzem – to z tej rozmowy bowiem dowiadujemy się najwięcej o głównym bohaterze. Przedstawiona zaś w niej argumentacja zegarmistrza to żywy do dziś przykład retoryki antysemickiej, opartej od setek lat na tych samych ogólnikach, stereotypach i ksenofobicznych uprzedzeniach.

 

Bolesław Prus, Kamizelka

Najważniejsze dane:

• Gatunek literacki – nowela (obrazek miejski).
• Data wydania – 1882.
• Czas i miejsce akcji – Warszawa, czasy współczesne autorowi.
• Najważniejsze pro­blemy: ubóstwo, miłość, mieszczańska obycza­jowość.

Pamiętaj o postaciach:

• Narrator – To uważny obserwator miejskich smaczków. Przedstawia nam wydarzenia pierwszoosobowo, zawsze jednak z pewnym dystansem. W tym i innych obrazkach miejskich Prusa narrator nie jest uczestnikiem wydarzeń, tylko rejestrującym je widzem.

• Mąż i żona – Ich historia stanowi właściwą treść nowelki. Para ubogich mieszczan żyje zgodnie i szczęśliwie aż do momentu, gdy mąż – podrzędny urzędnik – zaczyna ciężko chorować. Jego stan się wciąż pogarsza, chudnie w oczach – jednak swe zatrważające ubytki na wadze mierzy za pomocą kamizelki. Ta wciąż wydaje się nieźle pasować. To zaś jest zasługą żony, która w tajemnicy przed mężem codziennie zwęża pasek od kamizelki, aby dodać otuchy…

Zwróć uwagę na:

• Formę utworu – Obrazek miejski – to miniaturowa nowelka przeznaczona na ogół dla prasy. W wydaniu Prusa przedstawia z reguły jakąś historię z życia ubogich mieszkańców Warszawy. Odnajdziemy w niej zawoalowane treści społeczne (problem biedy, społecznego wykluczenia itp.) i ciekawe obserwacje obyczajowe. Przy tym wszystkim to jednak także typowo prasowy wyciskacz łez, nastawiony na emocjonalny efekt u odbiorcy.

• Rekwizyt – Prus korzysta z przydatnej przy tworzeniu krótkich utworów techniki skupienia akcji wokół jednego przedmiotu. W tym wypadku jest nim tytułowy element ubioru. Wzruszony „podglądaną” przez siebie historią narrator kupuje po śmierci bohatera kamizelkę od handlarza starzyzną. Uczucia, jakie ona w nim wywołuje, są siłą napędową opowieści.

Maturalne typy

Kamizelkę oceniamy jako utwór bardzo mało prawdopodobny na maturze. Po prostu – trudno by było na jej podstawie sformułować jakiś sensowny temat. W ostateczności fragment mógłby pojawić się na poziomie rozszerzonym. Polecenie wymagałoby najpewniej analizy narracji w utworze, technik, za pomocą których przedstawione są wydarzenia. Gdyby to jednak miał być zakład, na Kamizelkę na maturze raczej byśmy za wiele nie postawili…

 

Henryk Sienkiewicz, Potop

Najważniejsze dane:

• Gatunek literacki: powieść historyczna (część cyklu – trylogii).
• Data ukoń­czenia – 1886 r.
• Czas i miejsce akcji – niemal cała Rzeczpospolita – czasy potopu szwedzkiego 1655 – 1656.
• Najważniejsze problemy: historia, miłość, przemiana wewnętrzna, idea krzepienia serc, patriotyzm, wallen­rodyzm.

Pamiętaj o postaciach:

• Andrzej Kmicic – Główny bohater tej części Trylogii. Początkowo łotrzyk i awanturnik, w dalszym biegu rzeczy wikła się w aferę o charakterze zdrady stanu, by wreszcie odkupić swe winy jako bohater narodowy. Owładnięty wielką miłością do Oleńki, najpierw porywa ją, potem traci, by wreszcie po latach zawrzeć z nią prawowity związek małżeński.

• Michał Wołodyjowski – Niskiego wzrostu rycerz w każdym calu. Mistrz fechtunku, prawy i szlachetny. Doskonały dowódca, doświadczony żołnierz – tworząc tę postać, nawiązywał Sienkiewicz do archetypicznych niemal wizji wojownika.

• Onufry Zagłoba – Wielki grubas o złotym sercu, mistrz pijatyki, ale zarazem sprytnego podstępu. Uosobienie szlachcica-
  -Sarmaty, którego generalnie dobre pobudki potrafi popsuć jedynie nadmierna skłonność do alkoholu.

• Oleńka Billewiczówna – Jak większość postaci kobiecych Trylogii postać z deka papierowa. Złotowłosa i piękna, do tego cnotliwa, prawa i wierna. Po prostu ideał – ukochana Kmicica.

Zwróć uwagę na:

• Przemianę Kmicica – Postać Kmicica kojarzyć można z romantycznym bohaterem przemienionym. Najbardziej pasowałby Jacek Soplica – który za młodu nieźle narozrabiał i skazał się na infamię, by powrócić pod zmienionym nazwiskiem jako sługa narodu. Także Kmicic, którego poznajemy, gdy zajmuje się porywaniem pięknych kobiet i paleniem wiosek, ostatecznie staje się (jako Babinicz) rycerzem ojczyzny. Po drodze zaś w służbie u Radziwiłła wikła się nawet w zdradę narodową. Tak czy owak, wreszcie zwycięża patriotyzm.

• Konstrukcję bohaterów – Poza Kmicicem (który także zresztą wpisuje się w pewien schemat) bohaterowie Trylogii, zgodnie z konwencją powieści przygodowej, zbudowani są dość schematycznie. Każdy z nich prezentuje określony typ osobowości, po którym spodziewać się możemy określonych zachowań. Piękna ukochana zawsze wiernie czeka, prawy wojownik walczy o honor, a pijak pije na umór. Takie są reguły gry i warto o tym pamiętać.

• Formę powieści – W Potopie odnajdziemy cechy charakterystyczne dla wielu różnych typów literatury i gatunków literackich. Możemy nazwać Potop powieścią historyczną, przygodową, epopeją czy nawet baśnią. Wnikliwy obserwator przyrówna utwór bez trudu do westernu czy nawet powieści fantasy. Ta wielogatunkowość może, rzec jasna, stanowić niezły punkt wyjścia dla egzaminatorów.

Maturalne typy

Potop może pojawić się na maturze. Najbardziej prawdopodobne jest, że temat będzie dotyczył np. obrazu Sarmaty w literaturze polskiej, sposobów przedstawiania go – i tak Potop może zostać zestawiony np. z fragmentem Trans-Atlantyku Gombrowicza. To nie wszystko, rzecz jasna, gdyż egzaminatorzy mogą zechcieć skupić się na przemianie wewnętrznej bohatera (tu z kolei może zostać zestawiony z Jackiem Soplicą). Jeszcze jeden pomysł dla poziomu rozszerzonego to analiza języka wybranego fragmentu powieści (archaizacja!) i sposób przedstawiania scen batalistycznych.

 

Eliza Orzeszkowa, Gloria victis

Najważniejsze dane:

• Gatunek literacki – nowela.
• Data wydania – 1910 r.
• Czas i miejsce akcji – las na Polesiu litewskim – plan pierwszy – czasy współczesne autorce, plan drugi – ostatnie działania powstania styczniowego (prawdopodobnie rok 1864).
• Najważniejsze problemy: powstanie styczniowe, patriotyzm, walka o niepodległość, tradycja – stosunek do niej, miłość.

Pamiętaj o postaciach:

• Wiatr i Las – Postacie symboliczne. Wiatr to wędrowiec, poszukiwacz prawdy i wiedzy o świecie. Przybywa do lasu, gdzie zastanawiają go mogiły i tajemniczy „zapach krwi i prochu”. Żąda więc od Lasu opowieści o wydarzeniach, jakie miały tu miejsce. Las początkowo jest małomówny, trudno coś z niego wycisnąć, w końcu jednak rozwija się opowieść o ostatnich chwilach powstania styczniowego.

• Rodzeństwo Tarłowskich – Czyli Anielka i Maryś (Marcyś). Ta pierwsza to romantyczna dość dzieweczka zakochana z wzajemnością w Jagminie. Ten drugi zaś to postać dość ciekawa
  – chłopiec delikatny i wrażliwy, o poetycznej duszy – bierze jednak udział w powstaniu, walczy naprawdę bohatersko i ginie…

• Jagmin – Silny i odważny, piękny młodzian, prawdziwy macho. Kocha Anielkę i przyjaźni się z młodym Tarłowskim. W powstańczym oddziale – dowódca kawalerii. Dowódca i rycerz w każdym calu.

Zwróć uwagę na:

• Specyfikę konstrukcji utworu – W noweli występują dwa plany fabularne i trzy główne wątki. Na pierwszym planie fabularnym mamy do czynienia z wydarzeniami symbolicznymi – rozmową Wiatru z Lasem. Na drugim planie (w opowieści Lasu) występują dwa wątki. Pierwszy – szerszy – to wizja ostatnich chwil powstania styczniowego, rozpaczliwej, lecz bohaterskiej walki. Drugi – dziejący się na tle bitewnych wydarzeń – to historia miłości Anielki i Jagmina i jego przyjaźni z młodym Tarłowskim.

• Wizję powstania styczniowego – Oto dokonuje się ostateczne w twórczości Orzeszkowej przewartościowanie pozytywistycznego stosunku do powstania. Zamiast potępienia dla błędów młodych romantyków widzimy w Glorii victis – jak sam tytuł wskazuje – chwałę zwyciężonych. Powstanie przedstawione zostaje jako narodowa świętość i nieodłączny element tradycji. Poleg­łym – ich bohaterstwu i poświęceniu – oddany zostaje hołd, a pamięć o walce ma stać się narodową relikwią.

Maturalne typy

Raczej nie obstawialibyśmy pojawienia się noweli Orzeszkowej na maturze. Jeżeli już – to, rzecz jasna, w kontekście głównego tematu utworu – stosunku do walki niepodległościowej, pamięci o niej. Niedawno przeżyliśmy niezwykłe obchody 60. rocznicy powstania war­szawskiego – po raz pierwszy w „rocznicowym spojrzeniu” na powstanie nad jękliwą martyrologią wzięła jawnie górę po prostu duma z czynów powstańców. Być może, właśnie w odniesieniu do tego rodzaju przemian, jakie następują w ocenie historycznych wydarzeń, Gloria victis byłaby ciekawym utworem. Ze względu jednak na spory dystans historyczny wydaje nam się, że temat taki byłby wściekle trudny. Na wszelki wypadek warto zwrócić uwagę zwłaszcza na sceny otwierające nowelę – rozmowę Wiatru z Lasem.

 

Fiodor Dostojewski Zbrodnia i kara

Najważniejsze dane:

• Powieść realistyczno-psychologiczna powstawała w latach 1865 – 1866, została opublikowana w czasopiśmie Russkij Wiestnik w 1886 roku.
• Czas nie jest dokładnie określony, najprawdo­podobniej to lata 60. XIX wieku.
• Zapamiętaj pojęcie powieść polifoniczna.
• Najważniejsze problemy: relatywizm moralny, zbrodnia, przemiana wewnętrzna, wiara, odrodzenie wew­nętrzne.

Pamiętaj o postaciach:

• Rodion Raskolnikow – skomplikowana, trochę mroczna osobowość. Nerwowy i wrażliwy. Bieda i idee, w które wierzył, sprawiają, że zabija starą lichwiarkę. Sporą część powieści zajmują opisy jego szamotaniny i rozterek związanych z tym czynem.

• Porfiry Pietrowicz – inteligentny, bystry obserwator, sędzia śledczy. Podejmuje skomplikowaną grę psychologiczną z Raskolnikowem. Na różne sposoby stara się zmusić go do przyznania się do winy.

• Dunia – siostra Rodiona, piękna, szlachetna i dumna dziewczyna. Mimo to nie sprawia wrażenia postaci papierowej.

• Sonia – głęboko wierząca prostytutka, anioł z rynsztoka. Jej wiara i miłość ratują Raskolnikowa przed psychiczną degrengoladą.

• Łużyn – karierowicz, obłudnik – odrażający typ. Poza tym intrygant.

• Swidrygajłow – jeden z najdziwniejszych bohaterów powieści, o pokrętnej osobowości. Zafascynowany Dunią.

Zwróć uwagę na:

• Polifonizm – technikę pisarską, której nazwę zawdzięczamy Michaiłowi Bachtinowi. W utworze polifonicznym mamy do czynienia z wielką dyskusją postaw światopoglądowych poszczególnych bohaterów. Niewykluczone są także dialogi prowadzone z samym sobą – prowadzi je Raskolnikow, zwracając się do siebie w drugiej osobie liczby pojedynczej. Narrator nie dysponuje wiedzą absolutną o ukazywanym świecie.

• Filozofię kary jako odrodzenia – cierpienie i pokuta mogą stworzyć zupełnie nowego człowieka. Dostojewski, który, odbył katorgę na Syberii, bazował na własnych doświadczeniach.

Maturalne typy

Można postawić na Zbrodnię i karę na maturze – można, ale niezbyt dużo. Ta powieść byłaby doskonałą lekturą na starej maturze, kiedy na stworzenie pracy mamy więcej czasu i można sobie pozwolić na większą swobodę w prezentowaniu włas­nego punktu widzenia. To dzieło na nowej maturze to duże ryzyko – kto poradzi sobie z fragmentem tej trudnej powieści w tak krótkim czasie?

 

Romantyzm i pozytywizm – kontrasty

Ujęcie romantyków

• Funkcje literatury i sztuki
  Sztuka, w tym twórczość literacka, to droga do wyzwolenia ducha, sposób na wzniesienie się na wyżyny indywidualizmu. Także: proroctwo, zapis mistycznego objawienia.

• Wizja natury
  Chaotyczny, nieokiełznany żywioł, pełen niezrozumiałych powiązań, szaleńczych porywów, przesycony duchowością.

• Kondycja człowieka
  Zawieszony między sprzecznościami, zdany na własną intuicję. Poznaje świat dzięki wierze, uczuciom, nierzadko lekceważąc prawid­ła logiki.

• Rola jednostki
  Człowiek jest światem sam dla siebie – jego duchowa wolność to najwyższa wartość.

Ujęcie pozytywistów

• Funkcje literatury i sztuki
  Sztuka, w tym twórczość literacka, to społecznie użyteczna forma działalności ludzkiej, praca, której efektem ma być ulepszanie społeczeństwa (utylitaryzm).

• Wizja natury
  Przejrzysta, uporządkowana struktura, którą należy badać metodami naukowymi, całkowicie materialna i poznawalna.

• Kondycja człowieka
  Pan natury, dysponujący rozmaitymi naukowymi metodami badania rzeczywistoś­ci: kieruje się zdrowym rozsądkiem, rozumuje logicznie i precyzyjnie.

• Rola jednostki
  Człowiek jest elementem społeczeństwa i jego wartość zależy od stopnia zaangażowania w życie społeczne.

 

Zobacz:

Powieści polskiego realizmu – przegląd

Realizm – epoka i ponadczasowa metoda twórcza

 

POZYTYWIZM – TABELA

Pojęciownik epok: realizm i pozytywizm

Realizm – życiorys kultury

Panorama epoki realizmu

Proza europejskiego realizmu