Oświecenie w Polsce
Choć głównym ośrodkiem kulturalnym była Warszawa i dwór królewski, choć najważniejszym i najbardziej doniosłym prądem był klasycyzm – epoka oświecenia była dość różnorodna. Mówi się o jej trójstylowości (klasycyzm, sentymentalizm i rokoko), oprócz dominujących postaw racjonalnych, spotkamy i mistyków, i libertynów… Oświecenie polskie można zobrazować następująco: Klasycyzm Warszawa, dwór królewski, król Stanisław August Poniatowski Reformatorzy publicyści: Stanisław Staszic Hugo Kołłątaj Franciszek Salezy Jezierski Pisarze: Adam Naruszewicz Ignacy Krasicki Julian Ursyn Niemcewicz Teatr: Franciszek Zabłocki Wojciech Bogusławski
Rodzaje i budowa satyr Satyra jest to utwór literacki, który ośmiesza lub piętnuje wady ludzi, obyczaje, charaktery, postawy światopoglądowe i orientacje polityczne, sposoby zachowań i mówienia itp. Satyra nie musi ukazywać sposobu napraw, podawać „lekarstwa” – jest ona po to, by negować, ośmieszać i pouczać. Zwykło się mówić, że satyra przedstawia rzeczywistość w krzywym zwierciadle, zdeformowaną przez komiczne wyolbrzymienie lub pomniejszenie. W szerokim zakresie wykorzystuje chwyty karykatury i groteski. Za kolebkę satyry uznaje się literaturę rzymską.
Wad tych wymienia i potępia poeta wcale nie tak mało. W tytułach kilku tylko „podręcznikowych” satyr ukryta jest gorycz: Świat zepsuty, Pijaństwo, Żona modna. Co oznacza pijaństwo, wie każdy. Prócz tego z rozmowy bohaterów satyry wyziera: kłótliwość, bezmyślność, czcze gadulstwo zamiast jakiegokolwiek działania na rzecz kraju. Ogromnie pesymistyczną wymowę ma satyra pt. Świat zepsuty. Głosi upadek cnoty, prawa i prawdy w społeczeństwie Polaków współczesnych Krasickiemu. Oto szerzą się same matactwa i łgarstwa, herezje, upadek obyczajów, chciwość
Co się dzieje w świecie bajek Krasickiego? Różnice i podobieństwa pomiędzy bajkami La Fontaine’a i Krasickiego. Cechy bajek Krasickiego Świat przedstawiony jest miniaturą rzeczywistego. Dzieje się tak za sprawą skrótu, redukcji opisu, kondensacji znaczeń. Osoby, zdarzenia zestawiane są kontrastowo (wilk – owca, szczur – kot itd.). Postacie i sceny bywają alegoryczne, tzn. są jasnymi dla wszystkich, powszechnie odczytywanymi symbolami np.: lis = chytrość, klatka = niewola, paw = pycha itd. Występują
Klasycyzm – prąd najważniejszy, najbardziej nośny znaczeniowo i zgodny z filozoficzną ideologią epoki. Klasycyzm polskiego oświecenia tworzy literaturę zaangażowaną w sprawy kraju, przypisuje poezji cele utylitarne (użytkowe), wraca do ideałów starożytnych. Modne gatunki tego nurtu to: bajka, satyra, komedia, poemat heroikomiczny. Modne są też klasyczne ideały, takie jak: jasność, harmonia, prostota, kunszt języka. W tym nurcie narodzą się też: powieść nowożytna i takie formy publicystyczne jak: esej czy felieton. Reprezentanci:
Pogląd ludzi „epoki rozumu” w sprawie ich barokowych poprzedników był jednoznaczny. Ciemnotą i zacofaniem określili siedemnastowieczne społeczeństwo, a potępili zwłaszcza mit sarmaty i szereg szlacheckich obyczajów, które zresztą nadal stawały na drodze reform politycznych i kulturalnych. Nic więc dziwnego, że literatura ówczesna za ulubiony przedmiot szyderstw i krytyki obrała sobie arsenał wad i przywar szlacheckich. Celował w tym Ignacy Krasicki. W Satyrach ukazywał, nawet przerysowane, wady szlachty, tak by uderzały w odbiorcę. Np. piętnował pijaństwo (Pijaństwo), rozrzutność, pychę i samowolę. Ignacy
Najczęściej poruszano następujące tematy: Troska o losy ojczyzny, refleksja nad jej sytuacją, propozycje reform, propaganda postulatów stronnictwa patriotycznego; poruszyli ten temat publicyści: Stanisław Staszic, Hugo Kołłątaj, w sferze krytyki obyczajów i postaw: Ignacy Krasicki, Adam Naruszewicz, w sferze popularyzowania reform: Julian Ursyn Niemcewicz, redaktorzy Monitora i Zabaw Przyjemnych i Pożytecznych. Temat obyczajowy Postawy, zachowania, przywary szlachty sarmackiej, ale również kleru i dworu królewskiego. Tu prym wiedzie Krasicki, za nim Naruszewicz, Niemcewicz, komediopisarze, jak Zabłocki, Bohomolec. Naczelnym gatunkiem
Stanisława Trembeckiego – kontrowersyjną postać epoki, uważanego za polskiego libertyna, pochlebcę swoich protektorów i człowieka niemoralnego. Ale… utalentowanego, jego twórczość była wzorem dla samego Mickiewicza. Kilka słów o Stanisławie Trembeckim Za młodu awanturnik, uwodziciel, „jeden z najognistszych pijaków” – sam tak o sobie pisze – „jeden z najpiękniejszych graczów”… Słowem hazard, kobiety, alkohol, uczty i salony paryskie. Choć nie tylko wszystko najgorsze: był człowiekiem epoki, cenił wiedzę, studiował w Paryżu i Rzymie. Po powrocie do Warszawy ściągnął tu
Rękopis znaleziony w Saragossie – utwór uważany za dzieło europejskiego rokoka, za zapowiedź romantyzmu, za powieść awanturniczą i poetycką. I rzeczywiście – zawiera moc różnych elementów, a należy do literatury europejskiej, bo napisana została po francusku. Jej autor – Jan Potocki – oryginał i człek niezwykły, także jest bogatą osobowością. Faktów jego biografii starczyłoby faktycznie dla kilku bohaterów romantycznych, zresztą już za swoich czasów uchodził za ekscentryka, potem za pisarza-legendę. Rękopis znaleziony w Saragossie to rękopis,
Ten utwór znają wszyscy Polacy, choć w wersji nieco zmienionej niż jego pierwotna postać. Pieśń Legionów Polskich we Włoszech to inaczej Mazurek Dąbrowskiego, czyli polski hymn narodowy. O genezie tego utworu bezwzględnie należy wiedzieć, że: Powstał latem roku 1797, w północnowłoskim miasteczku Reggio podczas formowania Legionów Polskich, w gorącej atmosferze rozbudzonych nadziei na odzyskanie niepodległości. Napisał go na melodię starego mazurka ludowego Józef Wybicki, przejęty widokiem wojsk polskich gotujących się do walki o wyzwolenie.
Do Justyny. Tęskność na wiosnę Adresatką tego utworu jest Marianna Borselówna, pierwsza miłość poety, uboga szlachcianka, do której Karpiński wzdychał, ale się z nią nie ożenił. Utwór jest zdaje się najbardziej znanym spośród owych wzdychań, uznawanym też za jego najpiękniejszy liryk. Czytając go, zauważ zestawienia obrazów przyrody ze stanami uczuć ludzkich – to zabieg bardzo charakterystyczny dla sentymentalizmu. Tu: bogate w plon pole – w duszy ubóstwo, tu hałaśliwy gaj – „a mój
Mianem nurtu jakobińskiego określamy tę poezję oświeceniową, która była odpowiedzią na wydarzenia we Francji, echem rewolucji francuskiej w polskiej literaturze. Dlatego ten nurt nazywa się także rewolucyjnym. Nazwa pochodzi od jakobinów – klubu rewolucyjnego o radykalnych i krwawych poglądach, zbierającego się na zebrania w paryskim klasztorze św. Jakuba. W Polsce przedstawicielem tego nurtu był Jakub Jasiński. Istota polskiego jakobinizmu związana była z ideą obrony ruchu reformatorskiego, z tym że okazała się bardzo radykalna, a wrogów reformy postrzegała w warstwach
Bardzo ważny jest fakt, że w oświeceniu odgórną decyzją króla zaistniała w 1765 r. publiczna scena Teatru Narodowego. Do tej pory, owszem, działały w Polsce teatry, ale prywatne np. scena królewska Władysława IV, teatry szkolne jezuitów i pijarów, teatry w rezydencjach magnackich (np. Radziwiłłów w Nieświeżu, Czartoryskiej w Puławach czy Lubomirskich w Łańcucie). Grały tam zaproszone trupy zagraniczne lub amatorzy, repertuar także z zagranicy lub własne utwory sceniczne magnatów. Teatr Narodowy stał się czymś zupełnie nowym – inną doktryną
Tak. Przede wszystkim świadczy o tym zastosowanie reguły trzech jedności: czasu, miejsca (spotkanie rodzinne w zwykłym szlacheckim domu) akcji (prosta, uboga akcja wypełniona głównie przez dialogi). Kilka słów o Julianie Ursynie Niemcewiczu Jego piękna (i długa), prawdziwie patriotyczna biografia wkracza w czasy romantyzmu. Urodził się w roku 1758, a zmarł w Paryżu w 1841 r. – a więc w wieku osiemdziesięciu trzech lat. Był absolwentem Szkoły Rycerskiej, gorącym uczestnikiem stronnictwa patriotycznego podczas obradowania Sejmu Wielkiego, a po rozbiorach – emigrantem. Uczestniczył w powstaniu
Postacie można podzielić na przedstawicieli dwóch stronnictw politycznych. Obóz – postępowy i patriotyczny to Podkomorzy i Podkomorzyna Dobrójscy, ich syn, poseł na sejm Walery oraz wychowywana przez nich Teresa córka starosty Gadulskiego. Ich dewiza: Dom zawsze ustępować powinien krajowi. Obóz – wsteczników i egoistów to starosta Gadulski, jego żona Starościna, fircyk Szarmancki. Starosta Gadulski skupia negatywne cechy Sarmaty, to on krzyczy o liberum veto jako o „wolności źrzenicy”. Starościna i Szarmancki to kosmopolici zapatrzeni w obcą modę,
Sam autor – Julian Ursyn Niemcewicz – w liście dedykowanym Stanisławowi Małachowskiemu – marszałkowi Sejmu Wielkiego, napisał, że jego celem było: „Wpajać w umysły prawidła zdrowe i uczciwe, zachęcać do cnót publicznych i domowych”. Aby również realizować oświeceniowe hasło: „uczyć – bawiąc”, Niemcewicz napisał komedię polityczną. W tym gatunku bowiem mógł zawrzeć zarówno wątek miłosny – choć uboczny, ale zachęcający do czytania i oglądania dramatu – zabawowy, jak i polityczny: ośmieszył zacofanych Sarmatów i propagował reformy Sejmu Wielkiego.
Chudy literat – to biedny uczony, wydawca i twórca ksiąg, który użala się swojemu rozmówcy, że obrał trudne i niedochodowe rzemiosło, gdyż ksiąg nikt nie chce ani czytać, ani kupować. Scenka z życia Warszawy jest doskonałym pretekstem do zaprezentowania stanu intelektualnego społeczeństwa doby stanisławowskiej. Nic dziwnego, że król szczególną wagę przykładał do nauki i kultury. Nie chcą czytać ani księża, ani szlachta. Literat proponuje Kazania, przekłady Tacyta, Wiersze, Polskie dzieje, dzieła traktujące o gospodarstwie i o
Na czym polega wartość twórczości Ignacego Krasickiego? Zapewne wypływa to z zakresu tematyki: przedmiotem refleksji i uwag jest tu odwieczna natura ludzka, kodeks moralny proponowany przez poetę nie zmienił się, filozoficzne refleksje o świecie pasują także do świata współczesnego, temat miłości ojczyzny jest ponadczasowy, krytyka wad społecznych wciąż trafia w dziesiątkę (w wielu przypadkach, bo pewne realia jednak się zmieniły), dowcip Krasickiego nadal bawi, nie zestarzały się jego żarty, najbardziej chyba te z bajek. Poza
Hymn do miłości ojczyzny to dość znany i często cytowany utwór, zwłaszcza jego początek. Święta miłości kochanej ojczyzny, Czują cię tylko umysły poczciwe! Dla ciebie zjadłe smakują trucizny. Dla ciebie więzy, pęta niezelżywe. Hymn do miłości ojczyzny powstał w 1774 r. Kreuje nowy, oświeceniowy model patrioty, w pewien sposób ustosunkowując się do nowej sytuacji – początków niewoli, akceptuje „rekwizyty”, których dotąd w liryce patriotycznej nie było, jak choćby „pęta”, „więzy”. Niedługo
Pierwszą polską powieścią nowożytną są Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki Ignacego Krasickiego. Można powiedzieć, że od powyższego tytułu rozpoczyna się w naszym kraju kariera tego gatunku. Nowa powieść jest silnie osadzona w realiach społecznych, ma cele dydaktyczne i wychowawcze oraz typowe cechy kompozycyjne, takie jak: fabuła, narrator, świat przedstawiony, następstwo zdarzeń, obecność opisów. Bohaterem pierwszej powieści jest, jak tytuł wskazuje, Mikołaj Doświadczyński – prowincjonalny szlachcic opowiadający o swoim wychowaniu, nauce, podróżach – słowem o przypadkach swojego życia.
