Powieść TABELA

To początki nowożytnej powieści polskiej – Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki Ignacego Krasickiego uznawane są za pierwszą polską powieść nowożytną.

Przyniósł zachodnie wzorce: powieść poetycką Waltera Scotta (Anglia) oraz powieść wczesnorealistyczną Stendhala, a potem Honoriusza Balzaka (Francja). W Polsce w tym czasie tworzyli: Narcyza Żmichowska, Józef Korzeniowski, Zygmunt Kaczkowski, Henryk Rzewuski. Powoli obowiązujący i powszechny staje się model narracji trzecioosobowej jako bardziej obiektywny. Używa go już Józef Kraszewski (powieść historyczno-dokumentalna, lecz także ludowa, np. Ulana).

Najpierw zaistniała powieść tendencyjna, która miała za cel treścią udowodnić ideę swojego twórcy. Tym samym była nieco sztuczna, tworzyła czarno-białe postacie i zakończenia pasujące do ideologii. Zaliczyć tu można „melodramatyczne” dzieło Elizy Orzeszkowej (Marta).

Powieść realistyczna to skok milowy na drodze rozwoju powieści. Teraz „powieść – to zwierciadło, w którym przeglądają się dążący gościńcem” (Stendhal). Za granicą tworzyli ją: Honoriusz Balzak, Karol Dickens, Lew Tołstoj, a w Polsce – Eliza Orzeszkowa, Bolesław Prus, Henryk Sienkiewicz. Narrator jest tu trzecioosobowy i obiektywny, świat przedstawiony – panoramiczny, szczegółowy, wiernie prezentujący prawdę. Przykłady: Nad Niemnem, Lalka, Rodzina Połanieckich.

Powieść naturalistyczna (pod koniec XIX w.).

• Za granicą: Gustaw Flaubert, Emil Zola, Guy de Maupassant.
• W Polsce: Gabriela Zapolska (Kaśka Kariatyda), Władys­ław Stanisław Reymont (Chłopi).

Ten typ powieści wyrasta z realistycznej, lecz ­traktuje losy ludzi jak obiekt badań – eksperyment biologiczny lub chemiczny. Nie unika biologizmu, wstydliwych opisów fizjologicznych, ukazuje ciemne strony egzystencji – zło, fałsz, nędzę.

Powieść psychologiczna (przełom wieków XIX i XX) prezentuje i analizuje psychikę człowieka, procesy odczuwania i widzenia przezeń świata. Treść takiej powieści rozgrywa się w głębi psychiki człowieka, nie w obiektywnym świecie. Pierwsza polska powieść psychologiczna to Na skałach Calvados Adolfa Sygietyńskiego.

Powieść modernistyczna. Uprawiał ten gatunek przede wszystkim Stefan Żeromski (Wierna rzeka, Uroda życia, Ludzie bezdomni). Poza pewną wysepkowością fabuły (różne sceny wiąże tylko bohater, poza tym są one odrębne) ważną cechą tej powieści były: liryzm, uczuciowość narracji, ogląd świata przez pryzmat odczuć bohatera lub narratora.

Zaczyna się prawdziwa awangarda, poszukiwanie nowości, żonglerka elementami struktury powieściowej.
Za granicą nowatorami są:

• Marcel Proust – W poszukiwaniu straconego czasu (materią i osią powieści są wspomnienia, skojarzenia bohatera, a nie akcja).
• James Joyce – powieść strumienia świadomości – Ulisses. Tu bieg skojarzeń – i to w dodatku jednocześnie kilku umysłów – tworzy materię powieści.
• Franz Kafka – powieść-parabola z bohaterem everymanem, który jako reprezentant całej ludzkości poszukuje uniwersalnych wartości, obnaża ponure prawidła istnienia, metafizyczną pustkę.W Polsce prozę awangardową reprezentują: Witold Gombrowicz (Ferdydurke) i Bruno Schulz (Sklepy cynamonowe, Sanatorium Pod Klepsydrą).

Za granicą rozwija się nouveau roman – pisarze dokonują manewrów czasem, bohaterem i przestrzenią. Poza formą tradycyjną, trzecioosobową, obserwujemy także powrót do narracji pierwszoosobowej.
Oto lista pisarzy:

• Leopold Buczkowski (Czarny potok),
• Jarosław Iwaszkiewicz (Sława i chwała),
• Tadeusz Konwicki (Sennik współczesny, Mała apokalipsa),
• Marek Hłasko i Marek Nowakowski,
• Edward Stachura,
• Teodor Parnicki,
• Stanisław Dygat,
• Kazimierz Brandys itd.

Typy narracji

• Narracja pierwszoosobowa – opowiadający występuje we własnej osobie, to z jego „ust” dowiadujemy się o treści wydarzeń. Narrator tego rodzaju włącza często w tok opowieści własne refleksje, przemyślenia.
  Przykład: Litwo! Ojczyzno moja! Ty jesteś jak zdrowie (…); Adam Mickiewicz, Pan Tadeusz.

• Narracja trzecioosobowa – o działaniach postaci dowiadujemy się z „ust” kogoś znajdującego się poza akcją utworu, działania te opisane są w trzeciej osobie. Przykład: Wyobrażał sobie, że ratuje ludzi z tonących okrętów, rąbie maszty wśród huraganu, że płynie z liną przez przybój (…); Joseph Conrad, Lord Jim.

• Narracja auktorialna – tak zwany narrator wszechwiedzący – z góry „zna” przebieg wypadków i nie kryje się z tym, wie wszystko o postaciach, stopniowo odsłania ich tajemnice przed czytelnikiem.

• Narracja personalna – to bardziej wyrafinowany sposób literackiego opowiadania – funkcje narratorów spełniają bohaterowie utworu – to za pośrednictwem ich wypowiedzi, a nie narracji odautorskiej, dowiadujemy się o faktach ze świata przedstawionego w dziele.

Uwaga: dwa – lub nawet trzy albo cztery! – typy narracji mogą jednocześnie występować w jednym utworze!

Pozycja narratora i rodzaje narracji

Narrator w prozie

https://aleklasa.pl/liceum/praca-domowa-w-liceum/wypracowania-z-literatury-xx-wieku-c234-praca-domowa-w-liceum/konwencje-narracyjne-w-prozie-xx-wieku