Renesans
Ludzie renesansu nazwali minione wieki średnimi i deprecjonowali epokę – siebie uznając za spadkobierców świetnego antyku. Mimo to jednak w literaturze odrodzenia można się dopatrzyć przykładów kontynuowania pewnych średniowiecznych wątków i motywów bądź nawiązywania do średniowiecznych wzorców literackich i kulturowych.
- Wiekom średnim zawdzięcza renesans popularność literatury parenetycznej, moralizatorskiej.
Przykład:- Żywot człowieka poczciwego Mikołaja Reja,
- Dworzanina Łukasza Górnickiego.
- Wiele dramatów Williama Szekspira odbywa się właśnie w scenerii średniowiecznej. Szekspir szukał inspiracji w kronikach i eposach wieków średnich. Często akcję swoich dramatów umieszczał w starych, ponurych zamczyskach (Makbet, Hamlet).
Barok
Barok powrócił do średniowiecznej ideologii przemijania, motywu śmierci, szatana, życia pozaziemskiego jako celu istnienia.
- Twórcy siedemnastego wieku często sięgają po tematykę religijną – Bóg znowu jest w centrum zainteresowania artystów.
- W poezji tego okresu ważny jest motyw przemijania: po przedstawieniu urody ukochanej następują wizje wyglądu jej ciała po latach, a nawet w trakcie rozkładu.
- Bardzo istotny jest temat vanitas, czyli marności życia ludzkiego. Przykładem może być wiersz Wacława Potockiego Płodowi umarłemu w matce żywej, Jana Andrzeja Morsztyna sonet Do trupa, Daniela Naborowskiego Człowiek.
- Ulubione postacie poetów tego czasu to śmierć i diabeł (Sonety Mikołaja Sępa Szarzyńskiego).
- Czasy średniowiecza były też inspiracją wielu barokowych twórców. Możemy tu wymienić dwa najsławniejsze dzieła, których akcja odbywa się w średniowiecznych realiach:
- tragedia Pierre’a Corneille’a Cyd,
- epicki poemat Torquato Tassa o wyprawie krzyżowej Jerozolima wyzwolona.
Oświecenie
Racjonalistyczni myśliciele oświecenia odnoszą się do średniowiecza z dużą rezerwą. Czasami wręcz kpią sobie ze średniowiecznej religijności i wiary w magię, jak Wolter w Traktacie o tolerancji.
- W pewnym sensie do średniowiecznych realiów nawiązuje Ignacy Krasicki w poemacie heroikomicznym Myszeis, który związany jest z legendą o królu Popielu.
- Uwaga! W czasowych ramach oświecenia odnajdujemy początki nurtu zwanego gotycyzmem. Trzeba jednak pamiętać, iż nurt ten zaliczamy zdecydowanie do romantyzmu. Gotycyzm – zjawisko w literaturze XIX w. (preromantyzm, romantyzm) polegające na poszukiwaniu innej niż klasyczna, racjonalna wizji świata. Właśnie w tym celu zwrócono się ku cudowności i tematyce czasów średniowiecza.
Romantyzm
Najbardziej zafascynowani epoką średniowiecza byli twórcy romantyzmu: powrócili do legend i podań, mistycyzmu i symboliki wieków średnich, do dawnych bohaterów.
Twórców tego okresu fascynuje też średniowieczna architektura. Powstaje styl zwany neogotykiem, silnie nawiązujący do swego poprzednika. W modzie są wszelkie średniowieczne ruiny. Budowle gotyckie są też miejscem akcji wielu ówczesnych utworów – to przecież doskonałe warunki do stworzenia nastroju tajemniczości i grozy.
Wybrane teksty tego okresu nawiązujące do średniowiecza:
- Pieśni Osjana Jamesa Macphersona;
- Rękawiczka Fryderyka Schillera i jego ballady;
- Konrad Wallenrod, Grażyna Adama Mickiewicza;
- Balladyna, Lilla Weneda, Zawisza Czarny Juliusza Słowackiego.
Pozytywizm i realizm
Twórcy tego okresu chłodno odnoszą się do epoki średniowiecza. Wyjątek stanowią tu powieści historyczne. Przykłady:
- Krzyżacy Henryka Sienkiewicza,
- Stara baśń Józefa Kraszewskiego.
Modernizm
Poeci eksploatowali motyw szatana, sądu ostatecznego, wędrówki ku śmierci (Hymny Jana Kasprowicza).
Wskrzeszono także pojęcie „poety przeklętego”, które przypisywano Villonowi (Wielki testament).
Nawiązania do średniowiecza w polskiej literaturze znajdziemy:
- w Weselu Stanisława Wyspiańskiego (postać Zawiszy Czarnego),
- w zbiorach wierszy Jana Kasprowicza (Ballada o słoneczniku, Księga ubogich).
- w Powieści o Udałym Walgierzu Stefana Żeromski (autor wykorzystuje średniowieczną legendę o dzielnym rycerzu),
- w tłumaczeniu Kwiatków świętego Franciszka Leopolda Staffa.
Dwudziestolecie międzywojenne i czas wojny
W tym okresie trudno wychwycić jakąś wspólną wszystkim artystom postawę wobec średniowiecza. Różni twórcy w różny sposób nawiązują do tej epoki.
- Powieść historyczna:
- Krzyżowcy Zofii Kossak-Szczuckiej.
- Wybrane wiersze:
- Opowieść małżonki świętego Aleksego Kazimiery Iłłakowiczówny;
- Gotyk Krzysztofa Kamila Baczyńskiego.
Literatura powojenna
W literaturze współczesnej średniowiecze często bywa tłem powieści historycznej:
- Srebrne orły Teodor Parnicki,
- Czerwone tarcze Jarosław Iwaszkiewicz.
- Bramy raju Jerzy Andrzejewski – (motyw krucjaty dziecięcej)
Literatura powszechna:
- Imię róży Umberta Eco,
- Wybraniec Thomasa Manna.
Poezja:
- Stanisław Grochowiak, często wykorzystuje średniowieczne motywy, a w swej poetyce niezwykle chętnie nawiązuje do średniowiecznego obrazowania, zwłaszcza do brzydoty, motywu przemijania oraz ideału ascezy: wiersze Chmura czy Święty Szymon Słupnik;
- Julian Przyboś – Widzenie katedry w Chartres,
- Miron Białoszewski – Gotyk fioletowy,
- Tadeusz Różewicz – Gotyk 1954.
Zobacz:
Udowodnij, że twórcy literatury romantycznej nawiązywali do epoki średniowiecza