Historia
- Początki noweli jako gatunku literackiego sięgają czasów antycznych. Najstarszym zbiorem były Opowieści mileckie Arestydesa z Miletu (II/I wiek p.n.e.). Już wtedy nowela stanowiła gatunek opozycyjny (przeciwstawny) do eposu, w którym motywacja wydarzeń jest zdecydowanie fantastyczna (udział bogów w akcji), podczas gdy dla noweli charakterystyczne jest w pełni realistyczne uzasadnienie zdarzeń. Poza tym nowela przynosi relacje o sprawach codziennych, zwyczajnych, a epos opiewa czyny bohaterów w przełomowych momentach historycznych.
- Nowela, taka, jaką znamy, wykrystalizowała się na przełomie średniowiecza i renesansu. Chętnie stosowano wtedy pewne obiegowe motywy i schematy kompozycyjne, głównie w dziełach hagiograficznych (żywoty świętych), które stanowiły przecież specyficzną odmianę noweli.
- Klasyczną postać temu gatunkowi nadał Giovanni Boccaccio w cyklu zatytułowanym Dekameron. Wykształcone przez niego zasady kompozycyjne są do dziś obowiązującym wzorcem. Klasycznie zbudowaną nowelę do dziś nazywamy „nowelą z sokołem” (od tytułu jednego z utworów Dekameronu pt. Sokół).
Podstawowe cechy noweli „wzorcowej” (tak zwanej noweli właściwej):
- Jednowątkowość – fabuła nie jest rozbudowana, brak komplikacji zdarzeń. Bardzo często występuje tylko jedno wydarzenie, wokół którego koncentruje się cała akcja. Są to po prostu losy jednej postaci, dlatego też zredukowana jest wyraźnie liczba bohaterów.
Przykład: Miłosierdzie gminy, Mendel gdański Marii Konopnickiej.
- Zwięzłość – źródłem noweli było opowiadanie ustne, stąd konieczność zaciekawienia słuchacza; dlatego też nie występują w tym gatunku rozbudowane opisy przyrody ani obszerne charakterystyki bohaterów. Na niewielkiej przestrzeni w bardzo krótkim czasie rozgrywa się najczęściej jedno zdarzenie. Przykład: Tadeusz Elizy Orzeszkowej.
- Ośrodek kompozycyjny – czyli jeden zasadniczy dla całej noweli element.
Może nim być:- punkt kulminacyjny, stanowiący zarazem moment przełomowy w życiu bohatera (Latarnik Henryka Sienkiewicza);
- kontrast – dzięki zestawieniu losów dwóch postaci (Siłaczka Stefana Żeromskiego) lub dwóch sytuacji (zakończenie Janka Muzykanta Henryka Sienkiewicza);
- motyw uboczny, który nie towarzyszy głównym zdarzeniom, służy często pokazaniu wzajemnych relacji między bohaterami (Kamizelka Bolesława Prusa).
- Wyraziste zakończenie, które jest sensem całej noweli, często zaskakującym dla czytelnika.
Przykład: Mendel gdański Marii Konopnickiej.
- Narrator – odautorski, trzecioosobowy, który zachowuje dystans wobec przedstawionych zdarzeń. Przykład: Tadeusz Elizy Orzeszkowej, Katarynka Bolesława Prusa.
Jak wyglądała nowela w kolejnych epokach?
- Najpełniejszy rozkwit przeżył ten gatunek w okresie pozytywizmu.
Przypisywano jej wtedy funkcje poznawcze, społeczne, a przede wszystkim dydaktyczne. Wtedy obok noweli właściwej zaczęły się pojawiać inne jej odmiany: nowela-opowiadanie, obrazek, szkic.Zmiany konstrukcyjne, jakie wprowadzili, pozytywiści sprowadzają się do:
- rozbudowania noweli, co zbliża ją często do formy powieściowej. Pojawiają się w niej opisy przyrody, rozmyślania bohatera. Przykład: Antek Bolesława Prusa;
- zmiany sposobu narracji. Obok narratora odautorskiego twórcy pozytywistyczni wprowadzają też i innych: jawnego, opowiadającego w pierwszej osobie (Szkice węglem Henryka Sienkiewicza), bohatera ze świata przedstawionego (Banasiowa Marii Konopnickiej, Kamizelka Bolesława Prusa); w niektórych utworach występuje dwóch narratorów.
- W okresie Młodej Polski nowela zbliża się do opowiadania
- duża liczba bohaterów,
- wątki poboczne,
- ogromna rozpiętość czasowa,
- brak chronologii zdarzeń.
Przykład: Doktor Piotr, Echa leśne, Siłaczka Stefana Żeromskiego.
- Powojenna proza nowelistyczna skupia swe zainteresowania przede wszystkim na doświadczeniach okresu wojny i okupacji: Medaliony Zofii Nałkowskiej, Opowiadania Tadeusza Borowskiego.
Są to cykle, które łączy stanowisko autora, problematyka moralna, osoba narratora, bohatera, wspólna sytuacja ramowa. Jednocześnie każdy element cyklu może być czytany osobno, ponieważ jest utworem samodzielnym i skończonym fabularnie.
Zobacz:
Na czym polega nowatorstwo narracji w nowelistyce pozytywistycznej?