Motyw Polski i Polaków wpisuje się w krąg zagadnień narodowych, tak istotnych w ważnych momentach dziejowych naszego kraju. Jacy jesteśmy my – Polacy?
Mityczno-legendarne początki Polski
Najstarsza historia Polski owiana jest mgłą tajemnicy. Jak wyglądały początki naszego państwa, skąd się wywodzi nasz naród? Nie mamy żadnych dokumentów historycznych, ale najstarsi Piastowie chcieli wytłumaczyć swe pochodzenie – stąd pół baśniowe opowieści, w których więcej fikcji niż prawdy.
Dysponując bardzo nielicznymi źródłami pisanymi, pierwsi autorzy opierali się głównie na relacjach ustnych.
Skojarz te utwory:
• Legenda o Lechu, Czechu i Rusie (Polacy jako potomkowie Lecha)
• Kronika Galla Anonima (początki dynastii Piastów w chacie Piasta)
• Kronika polska Wincentego Kadłubka (antyczny rodowód Polski)
• Roczniki… Jana Długosza (dzieje Polski wpisane w nieco baśniową historię od czasów stworzenia Adama)
Słynne motywy i symbole
I. Polska jako zbawiciel
Polacy zawsze mieli przeświadczenie o swej wyjątkowości. W romantyzmie bardzo popularne stały się dwa spojrzenia na rolę Polski, którą ma do odegrania w dziejach Europy. Pierwsze to idea mesjanizmu. Poczucie mesjanizmu narodowego było ważne podczas zaborów. Adam Mickiewicz widział Polskę jako zbawiciela, który swoim cierpieniem i niewolą odkupi wolność innych krajów. W Widzeniu księdza Piotra w III cz. Dziadów dzieje Polski jawią się na wzór losów Chrystusa (zbawi inne narody).
Trochę inaczej widział rolę Polski Juliusz Słowacki, wskrzeszając starą szwajcarską legendę o średniowiecznym bojowniku o wolność – Winkelriedzie, który podczas powstania, w toku bitwy, zebrał wielką ilość wrogich włóczni i wbił we własną pierś. Dzięki temu poświęceniu utworzyła się luka, przez którą mogli przejść Szwajcarzy. Tak też postrzegał zabory i historyczną rolę Polski w Europie poeta.
Skojarz te utwory:
- Dziady cz. III Adama Mickiewicza (mesjanistyczna wizja Polski)
- Kordian Juliusza Słowackiego („Polska Winkelriedem narodów”)
- Genezis z Ducha Juliusza Słowackiego
- Przedświt Zygmunta Krasińskiego (Polska odgrywająca w historii rolę odkupiciela i zbawcy)
II. Polska jako tonący okręt w czasie burzy
To bardzo stary i utrwalony w świadomości Polaków topos – ojczyzna jako okręt na wzburzonym morzu. Jego pasażerowie to naród, który powinien myśleć, jak można uratować statek. Ten motyw pojawiał się głównie w kazaniach i poezji romantycznej.
Skojarz te utwory:
- Kazania sejmowe Piotra Skargi
- Testament mój Juliusza Słowackiego
- Lekcja polskiego – Słowacki Ernesta Brylla
III. Ojczyzna – matka
A wokół niej mnóstwo lekarzy, doradców, reformatorów – ale tylko syn naprawdę ją kocha, czyli ten, kto kieruje się szczerym uczuciem.
Skojarz te utwory:
- Kazania sejmowe Piotra Skargi
- Księgi narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego Adama Mickiewicza
Naród pełen wad
Nie zawsze nasz naród był idealizowany, przedstawiany jako wybrany i mający do spełnienia szczególną misję. Obok utworów wynoszących Polaków na piedestał już w renesansowej literaturze pojawia się wiele obserwacji, które wcale nie nastrajają optymistycznie.
O ile o Polsce pisarze wypowiadają się z szacunkiem, gdyż stanowi ona sacrum, to o Polakach wypowiadają się już ostrzej – ciężar winy za nieudaną historię spoczywa na narodzie. Nie brak utworów, które w bardzo krytyczny sposób postrzegają Polaków – i to we wszystkich epokach.
Polaka portret idealny:
• rycerz
• Sarmata
• żołnierz
• obrońca wolności
Polaka portret zdemitologizowany:
• pijak
• warchoł
• kłótnik
• egoista
• chciwiec
• przekupny
Pijaństwo
• Pijaństwo Ignacego Krasickiego
• Trylogia Henryka Sienkiewicza
Kłótliwość
• Monachomachia Ignacego Krasickiego
• Pan Tadeusz Adama Mickiewicza
Przekonanie o własnej wyższości
• Pamiętniki Jana Chryzostoma Paska
• Dziady cz. III Adama Mickiewicza
• Kordian Juliusza Słowackiego
Literatura często także Polaka deheroizuje.
To już nie bohater dzielnie walczący o swój naród, skłonny do wielkich poświęceń, ale często kombinator, tchórz, człowiek patrzący tylko na swoje interesy i za nic mający wspólne dobro. Narodowe mity obalało wielu pisarzy w różnych epokach – a zarzuty były zawsze bardzo podobne.
Z literatury wyłania się także obraz Polski podzielonej społecznie, pełnej niesprawiedliwości i nierównych szans, gdzie człowiek człowiekowi nierówny.
Skojarz te utwory:
• Trans-Atlantyk Witolda Gombrowicza
• Początek Andrzeja Szczypiorskiego
• Pożegnanie z Marią Tadeusza Borowskiego
• Pamiętnik z powstania warszawskiego Mirona Białoszewskiego
• Przedwiośnie Stefana Żeromskiego
• Lalka Bolesława Prusa
• Rozdzióbią nas kruki, wrony… Stefana Żeromskiego
• Wesele Stanisława Wyspiańskiego
• Granica Zofii Nałkowskiej
Polak – idealista
W literaturze dość silnie utrwalony jest mit Polaka – powstańca, zdolnego walczyć wbrew nadziei, szlachetnego, odważnego do szaleństwa, ale zupełnie niepotrafiącego praktycznie myśleć – niezdolnego do żadnych reformatorskich posunięć.
Polak – katolik
Polska określana jest czasem jako „przedmurze chrześcijaństwa” – i faktycznie Polacy są narodem bardzo katolickim, mocno związanym z Bogiem. Maryja została Królową Polski, a w ciężkich dla narodu momentach Polacy udają się do niej z modlitwą o opiekę i błogosławieństwo.
Uwaga!
Literatura naszego kraju od początku przesycona była sprawami Polski i Polaków. Nieustannie podejmowane były tematy rozliczeń z własną historią, z mitami narodowymi itp. Być może dlatego właśnie polska literatura jest właściwie nieobecna poza granicami naszego kraju. Nieprzypadkowo przecież laureatami literackiej Nagrody Nobla byli m.in. Henryk Sienkiewicz (dzięki Quo vadis, utworowi podejmującemu temat ogólnie znany), Władysław Reymont (dzięki Chłopom, a więc powieści uniwersalnej, zrozumiałej również dla obcokrajowców) i Wisława Szymborska (w jej wierszach tzw. sprawa polska właściwie nie występuje). Być może współcześni pisarze, wyzwoleni od konieczności podtrzymywania narodowej tożsamości w sytuacji niewoli, będą umieli wyzwolić się z zaklętego koła wyłącznie polskich spraw i dzięki temu trafią również do czytelników spoza Polski.
Tematy prac
- „Siedem polskich grzechów głównych”. Przedstaw swoje refleksje na temat naszych wad narodowych, wykorzystując dowolne utwory literackie.
- Polska i Polacy w krzywym zwierciadle rodzinnej literatury satyrycznej (na wybranych przykładach).
- Polaków portret literacki – obiektywizm czy mitologizacja? Rozważ temat na podstawie utworów z trzech różnych okresów naszej kultury.
- Twórcy odrodzenia i oświecenia o Polsce i Polakach. Jakimi różnymi sposobami próbowali dotrzeć do świadomości współczesnych im rodaków?
- Interpretacja porównawcza utworów: Czesława Miłosza „Naród” i Zbigniewa Herberta „Rozważania o problemie narodu”.
- „Ostoja polskości” czy „świat zepsuty”? Literacki wizerunek szlachty w ocenie młodego Polaka końca XX w.
Poetyckie refleksje o narodzie w utworach Zbigniewa Herberta „Rozważania o problemie narodu” i Ewy Lipskiej „Egzamin”. PrzeprowadŹ analizę i dokonaj interpretacji porównawczej tekstów. - Naród streszcza się w swojej literaturze i żyje przez nią”. Skomentuj trafność myśli Henryka Sienkiewicza, przywołując właściwe treści.
- Jacy jesteśmy naprawdę? Opinie młodego Polaka o naszych narodowych wizerunkach, utrwalonych w literaturze.
- Społeczeństwo, któremu trudno się wyzbyć wad narodowych, buduje kolejne kaplice” – odnosząc się do kultury i realiów historycznych wybranej epoki (epok) skomentuj słowa ks. prof. Józefa Tischnera.
- Literatura jest zwierciadłem, w którym odbijają się wizerunki Polski i Polaków. Czy lustro mówi prawdę?
Kierunki przygotowań
- Literacki portret Polski
(ujęcia, wyobrażenia, mity, obrazy tworzone przez twórców polskich)
Obrazy Polski po odzyskaniu niepodległości.
- Naród i jego wady
opinie krytyczne i pochwalne zawarte w literaturze.
- Przegląd wierszy
traktujących o narodzie
Naród i Polska w poezji.
- Polak doby staropolskiej
(obraz, krytyka i sentyment wobec szlachty)
Stosunek współczesnych.
Zobacz:
Polacy w krzywym zwierciadle satyry w Trans-Atlantyku Gombrowicza