Mądrość – motyw literacki

Pojmowanie mądrości w różnych lekturach

Mądrość według starożytnych filozofów

Już w starożytnej Grecji rozmyślano nie tylko o tym, jak można poszerzyć swoją wiedzę, ale także o tym, jakie są nasze ograniczenia w jej zdobywaniu. Bardzo ceniono filozofów, mędrców, ludzi wszechstronnie wykształconych.

W antyku nie oddzielano mądrości od wiedzy. Filozofia oznaczała właśnie umiłowanie wiedzy, mądrości. Filozof był na ogół także matematykiem i rozmyślał zarówno nad twierdzeniami geometrycznymi, jak i początkiem świata, tak jak Pitagoras.

Jednym z najsłynniejszych myślicieli antyku, który stanowił niejako modelowy wzorzec mędrca filozofa, był Sokrates, który swe poglądy głosił w dyskusjach, ale nigdy nie zapisał ani słowa. Jego następcą i ucz-niem był Platon, autor literackich dzieł, takich jak Państwo czy Uczta.
- Według Sokratesa wiedza czyni dobro, a zło wynika z niewiedzy (bardzo optymistyczny to pogląd). Sokrates dążył do poznania prawdy i uważał, że dobrą metodą zdobywania mądrości są dyskusje, w których zadaje się kolejne pytania i podaje w wątpliwość twierdzenia rozmówcy. Taki ruch myśli powoduje docieranie do prawdy.
- Myśliciel zasłynął jako autor kontrowersyjnego zdania „Wiem, że nic nie wiem”.
  Nie było ono przyznaniem się do głupoty, lecz świadomością bezmiaru wiedzy i ograniczeń umysłu ludzkiego. Sokrates głosił też, że jedynie głupcy nie mylą się nigdy, a błąd jest przywilejem filozofów.

Sofiści, którzy posługiwali się podobną metodą jak Sokrates, metodą dyskutowania, nie wierzyli jednak w możliwość dotarcia do prawdy i zdobycia mądrości, uważali, że można udowodnić każdą tezę, zręcznie argumentując. Głosili, że wszystko jest względne i zależy od doboru argumentów.

Platon, uczeń Sokratesa, sądził z kolei, że ludzie są w stanie poznać jedynie cienie idei, i stworzył metaforę jaskini platońskiej. Głosił, że ludzie poznający jakąś prawdę przypominają siedzących w jaskini i patrzących na cienie, które pojawiają się naprzeciwko nich (są to jedynie cienie idei, idei jako takich ludzie siedzący w grocie nie są w stanie zobaczyć, bo nie mogą się odwrócić, a niejako za nimi są idee i światło). Była to metafora ograniczeń ludzkiego poznania rzeczywistości. Platon głosił również inne kontrowersyjne poglądy, np. sądził, że władzę w państwie powinno się oddać filozofom!

Z kolei Arystoteles wierzył w możliwość dotarcia do prawdy. Uważał, że „prawdziwa wiedza to znajomość przyczyn”. Wygłosił też słynne zdanie: „Drogi mi Platon, drogi Sokrates, ale najdroższa prawda”. Zajmował się zarówno filozofią, jak i klasyfikacją utworów literackich.

Mądrość jako Boski dar i łaska widzenia perspektywy wiecznej

Mądrość jest pojęciem bardzo ważnym także dla Biblii, szczególnie Starego Testamentu. Mamy w nim nawet tzw. księgi mądrościowe. Są nimi np. Księga Mądrości i Księga Przysłów. Mądrość jest w Starym Testamencie przedstawiana jako Boska łaska i skarb, który warto posiąść. Pojęcie mądrości ściśle wiąże się w Biblii także z umiejętnością wybierania tego, co dobre dla nas z perspektywy wiecznej.

Dekalog, przedstawiony w Starym Testamencie, uczy, jak żyć, a jakiego postępowania unikać, by zapewnić sobie szczęśliwą wieczność blisko Boga. Dziesięć przykazań Bożych to swoiste źródło mądrości. Przykazania regulują relacje między ludźmi i relacje między człowiekiem a Bogiem, dają konkretne wskazówki, są niejako praktycznym pomocnym narzędziem w przekładaniu Bożej mądrości na konkretne czyny. Z kolei przypowieści zawarte w Nowym Testamencie obrazowo tłumaczą sprawy najtrudniejsze, przedstawiają skomplikowane prawdy duchowe i mówią ogólnie, jak postępować, by nie stracić wiecznej perspektywy i życia w Królestwie Niebieskim. Przypowieść o siewcy uczy np., jak traktować Słowo Boże, Przypowieść o talentach, jak postępować i nie ustawać w pracy nad sobą i w czynieniu dobra.

Przypowieści, gatunek stworzony do przekazania wielkich prawd maluczkim, mówią o sprawach najtrudniejszych, abstrakcyjnych, takich jak Królestwo Boże, najprostszym, obrazowym językiem. Możliwości człowieka zostają porównane do pieniędzy – talentów, oczekiwanie na zbawienie i wysiłek na jego rzecz – do pracy w winnicy, a głoszenie Słowa Bożego do siania ziaren na różnym gruncie – rozmaity grunt symbolizuje różne podejście ludzi do Słowa Bożego. I tak językiem rolników, prostych ludzi, którym nieobce są pojęcia związane z uprawą roli czy winorośli tłumaczy się w Biblii najważniejszą mądrość. Nie jest to jedynie doraźna mądrość życiowa, lecz nakierowana na sprawy wieczne. Największą mądrością jest wedle Biblii skupienie się na sprawach duszy i jej zbawienia. Panny roztropne, które oczekiwały na nadejście oblubieńca, oszczędzając oliwę w lampach i myśląc wciąż o jego nadejściu, miały przewagę nad pannami nieroztropnymi. W podobnej sytuacji są ludzie oczekujący na przyjście Zbawiciela. Prawdziwie roztropni nie zaprzestaną czuwania, nie będą się koncentrować jedynie na sprawach doczesnych.

Mądrość Biblii a ludzka logika i wiedza

Prawdziwą mądrością jest według Biblii słuchanie Słowa Bożego. Dlatego Chrystus chwali w jednej z ewangelii siostrę swego przyjaciela Łazarza, Marię, która słucha uważnie Jego słów, nawet za cenę zaniedbania domowych obowiązków. Jezus tłumaczy, że i jej siostra Marta powinna bardziej skupić się na sprawach wiecznych niż na trosce o rzeczy doczesne, doraźne zajęcia, organizację życia codziennego.

I jeszcze jedno: w Biblii mądrość nie jest tożsama z wiedzą ani z umiejętnościami ludzi, mądrość Boża bywa przeciwstawiana mądrości ludzkiej:

Gdzie jest mędrzec? Gdzie uczony? Gdzie badacz tego świata? Czyż nie uczynił Bóg mądrości świata głupstwem?
(Nowy Testament, św. Paweł, I list do Koryntian)

Mądrość w biblijnej hierarchii wartości

Wyższość żywej nauki Chrystusa nad zawiłymi rozważaniami teologicznymi głosił też ksiądz Jan Twardowski, który w swych wierszach wyśmiewał poważne rozważania teologów i podpowiadał, by skupić się na miłości i jej okazywaniu całemu otaczającemu światu.

Warto też wspomnieć, że mądrość rozumiana jako wiedza jest też w hierarchii biblijnej mniej warta niż np. miłość czy miłosierdzie. Wyraźnie mówi o tym Hymn o miłości, będący fragmentem listu św. Pawła:

Gdybym też miał dar prorokowania
I znał wszystkie tajemnice,
I posiadł wszelką wiedzę,
I wiarę – miał tak wielką, iżbym góry przenosił,
A miłości bym nie miał,
Byłbym niczym.
Najwyższą mądrością – miłość, dobroć i zachwyt nad światem

O prawdziwej mądrości, która nakazuje miłość i dobroć, wspominają nie tylko Biblia i ksiądz Twardowski, ale także np. pouczająca Opowieść wigilijna Karola Dickensa.

Jej narrator tak mówi o przemianie głównego bohatera, Scrooge’a, ze skąpca w człowieka dobrego:

Miał tyle rozumu, że wiedział, iż wszystko dobre na świecie zawsze jest przedmiotem szyderstwa ze strony pewnego rodzaju ludzi, których należy uważać za ślepych.

Tak więc ignorowanie dobra, nieczynienie go jest głupotą, pewnym rodzajem ślepoty (ślepota bywa metaforą głupoty). Mądre jest bycie szlachetnym człowiekiem! Dlaczego? U Dickensa można by nawet nazwać mądrość bycia dobrym pewnym rodzajem wyrachowania: mądry człowiek jest dobry, bo tym samym zapewnia sobie życie wieczne. Głupi skazuje się na zło i potępienie w życiu wiecznym, nieszczęście potępionych opisane jest nader obrazowo, duchy tych ludzi dźwigają ciężkie łańcuchy i cierpią w życiu pozagrobowym.

To przełożenie języka Biblii na język bardzo pragmatyczny.

Poddanie się woli Bożej jako najwyższa mądrość według Jana Kochanowskiego

Temat mądrości podejmuje też w swych licznych utworach Jan z Czarnolasu.
Rozważa go na dwóch płaszczyznach: filozoficznej (co jest mądrością wobec Boga?) i praktycznej (mądrość rozumiana jako zdrowy rozsądek).

Mądrą zasadą życiową jest według Kochanowskiego (którego prawdopodobnie można utożsamiać z podmiotem lirycznym pieśni i fraszek) umiar, rozsądek („stateczny umysł pamiętaj zachować”, „chwalę szczęście stateczne”) i zgoda na wolę Bożą:

Kto tak mądry, że zgadnie
Co nań jutro przypadnie?
Sam Bóg wie przyszłe rzeczy, a śmieje się z nieba,
Kiedy się człowiek troszcze więcej, niźli trzeba.
(Pieśń IX z Ksiąg pierwszych)

Nie można zanadto przejmować się rzeczami, na które nie mamy wpływu. Trzeba poddać się woli Bożej, bo nasz bunt nic nie da. Należy się przygotować i na szczęście, i na nieszczęścia, i na powodzenie, i niepowodzenia:

A nigdy nie zbłądzi,
Kto tak umysł narządzi,
Jakoby umiał szczęście i nieszczęście znosić.
(Pieśń IX z Ksiąg pierwszych)

Takie zasady to próba pogodzenia chrześcijańskiej zgody z wolą Bożą z zasadami antycznych filozofów, zwłaszcza stoików, głoszących, iż należy znosić obojętnie nieszczęścia, oraz epikurejczyków każących cieszyć się małymi rzeczami. To także odzwierciedlenie poglądów rzymskiego poety Horacego, który w swych pieśniach głosił zasadę umiaru, złotego środka.

Jednakże cały system filozoficzny Kochanowskiego, oparty na tak solidnych podstawach, legnie w gruzach w obliczu strasznego nieszczęścia: śmierci małego dziecka. W jednym z trenów, wyrażających rozpacz i zagubienie w świecie wartości po śmierci córeczki Urszulki, pojawia się apostrofa do mądrości:

Kupić, by cię, Mądrości, za drogie pieniądze!
(Tren IX)

Ostatecznie poeta pod wpływem snu, w którym pojawia mu się matka, godzi się z wolą Boga, i nadal głosi, że mądrość polega na poddaniu się tej woli.

Matka pozostawia mu we śnie mądrą prawdę:

Skryte są Pańskie sądy; co się Jemu zdało,
Lepiej, żeby się też i nam podobało.
Tego się, synu, trzymaj, a ludzkie przygody
Ludzkie noś.
(Tren XIX)

A więc mądre jest pogodzenie się z tym, że człowiek jest śmiertelny, że wszystko zależy od Boga, nie naszej woli oraz przekonanie, że bunt nie ma sensu.

Mądrość życia codziennego według Jana Kochanowskiego i Mikołaja Reja

W tekstach Kochanowskiego i Reja pojawiają się też praktyczne porady na temat sensownego, mądrego życia. Zdaniem twórców polskiego renesansu, preferujących ziemiański tryb życia (choć Jan z Czarnolasu znał też zalety życia dworskiego) mądry człowiek cieszy się z małych przyjemności, stroni od wielkiego świata, a szczęścia szuka u siebie w domu i w najbliższym otoczeniu – w rodzinie, przyjaźniach, beztroskim ucztowaniu i zajęciach gospodarskich oraz bliskości przyrody. Mądry człowiek nie goni za sławą, nie ucieka do miast, nie przedkłada uroków życia dworskiego nad wygodę, skromność i spokój własnego domostwa. Ceni zdrowie, dom, ziemię i przyrodę. Nie woli nad nie sławy, wielkiej fortuny, podróży ani życia na dworze.

Mądrość jako zdrowy rozsądek – w bajkach i satyrach oświeceniowych

Literatura oświecenia – epoki rozumu, ale i doświadczenia, i użyteczności – skupia się na praktycznym, przekładalnym na życie codzienne wymiarze mądrości. Takie gatunki jak bajka czy satyra sprzyjają pouczaniu czytelnika, mają mu pomóc nabyć praktyczną życiową mądrość, która pozwoli rozsądnie, a zarazem dobrze postępować. Taka mądrość nie jest filozoficznym oderwanym pojęciem, ale konkretną wskazówką, jak postępować, przeciwieństwem głupoty i braku rozsądku.

Po co komu mądrość? Po co komu rozum? Tak odpowiada na te pytania króciutka, epigramatyczna bajka oświeceniowego biskupa, zatytułowana charakterystycznie: Mądry i głupi:

Pytał głupi mądrego: „Na co rozum zda się?”.
Mądry milczał; gdy coraz bardziej naprzykrza się,
Rzekł mu: „Na to się przyda według mego zdania,
Żeby nie odpowiadać na głupie pytania”.

Bajki często przeciwstawiają sobie charakterystycznych bohaterów: dobrych i złych, pysznych i skromnych, mądrych i głupich. W wyżej przytoczonej bajce mądry to ten, kto nie strzępi sobie języka, waży słowa i nie odpowiada na głupie pytania. Głupiego charakteryzuje zaś wielosłowie, zadawanie głupich pytań i dręczenie nimi innych.

W bajkach i satyrach Krasickiego głupota utożsamiana jest często z niepotrzebną pychą, wydatkami, nałogami czy brakiem rozsądku.

W bajce Szczur i kot wyśmiany zostaje np. siedzący na ołtarzu szczur, który utrzymuje, że to jemu kadzą podczas nabożeństwa. Przechwalający się przed swym rodzeństwem gryzoń krztusi się w pewnym momencie dymem i ginie w szponach kota, który korzystając z chwili nieuwagi szczura, znienacka napada na niego. Morał z tej bajki jest oczywisty. Pycha nie popłaca i może być utożsamiana z głupotą, bo zmniejsza naszą czujność na zagrożenia. Naszą? Ano tak. Za postaciami zwierząt kryje się często ludzka mądrość oraz ludzkie zalety i wady.

W bajce narracyjnej Czapla, ryby i rak wyśmiana zostaje z kolei przebiegłość i skłonność do zdrady – nie na tych cechach polega życiowa mądrość, zdaje się mówić Krasicki. Kto jest przebiegły, może się zatracić tak w swej przebiegłości, że padnie ofiarą znacznie przebieglejszego. Mądrość zatem nie polega na zdradzie i kalkulacjach.

Ze zdrowym rozsądkiem jest też sprzeczne opisane w satyrze Krasickiego Żona modna przesadne hołdowanie modzie i ponoszenie ogromnych wydatków, byle dorównać cudzoziemskim zwyczajom.
Krasicki wyśmiewa młodą mężatkę i sterroryzowanego przez nią męża. Żona otacza się przepychem, zwalnia starą dobrą służbę, by zatrudnić specjalistów podobnych do cudzoziemskich. Żona urządza dom na zachodnią modłę. Burzy nawet to, co dobre, byleby mieć to, co nowe. Nie jest to mądre.

Satyry Krasickiego i innych autorów wyszydzają też takie cechy jak skłonność do zbytku i zbyt hucznych przyjęć, pijaństwo czy czapkowanie obcym kandydatom na króla, a lekceważenie władcy rodaka.

A cała ta krytyka w imię zdrowego rozsądku, rozumu. Naczelnym hasłem polskiego oświecenia jest wszak maksyma: miej odwagę być mądry!

Mądrość nierówna wiedzy uczonych – u romantyków

Zupełnie inaczej niż ludzie oświecenia mądrość pojmują poeci romantyczni.
W słynnym sformułowaniu z ballady Romantyczność Adama Mickiewicza:

Czucie i wiara silniej mówi do mnie
Niż mędrca szkiełko i oko
zawarte jest przekonanie, iż mądrość nie równa się wiedzy.

Wiedza mędrców (uczonych) rozumiana jako to, co wymierne i stwierdzone podczas eksperymentów badawczych, zmierzone „szkiełkiem i okiem” nie stanowi całej prawdy o świecie. W balladzie forsowany jest, zgodny zresztą z programem romantyków, pogląd, iż to, czego nie da się dostrzec gołym okiem, co tajemnicze, niewytłumaczalne, związane z ludzkimi uczuciami, jest… najważniejsze. „Szkiełku i oku” zostają przeciwstawione „czucie i wiara”, „serce”, a narrator tej ballady opowiada się za „prawdami żywymi”. Uchodzącemu za mędrca starcowi zaleca: „miej serce i patrzaj w serce”.

Czemu ma służyć to zalecenie? Dlaczego świata nie można, zdaniem poety, poznać za pomocą „szkiełka i oka”?

Według romantyków, kto widzi „świat w proszku, w każdej gwiazd iskierce”, nie zna „prawd żywych”, nie zobaczy cudu istnienia, nie będzie więc umiał wytłumaczyć zachowań żywych ludzi, bo „szkiełko i oko” do tego nie wystarczą. W balladzie forsowany jest pogląd, iż to lud zna prawdy żywe, czuje i ma kontakt z prawdziwą mądrością, dlatego rozumie Karusię spotykającą się z umarłym kochankiem („Jasio być musi przy swej Karusi,/ on ją kochał za żywota”). Starzec nazywa wprawdzie silne przekonanie dziewczyny o kontakcie z ukochanym dubami smalonymi, a wiarę ludu bluźnierstwem przeciw rozumowi. Jednakże wedle programu romantyków duchy, kontakt z rzeczywistością pozaziemską to fakt, a nie wymysł i nie bluźnierstwo przeciw rozumowi. Jakże to inne od poglądów filozofów i pisarzy oświeceniowych, którzy zalecali nie zajmować się niczym, co wykracza poza rozum i doświadczenie!

Stanowisko romantyków przypomina tu bardzo poglądy głoszone przez bohaterów Szekspira, np. Hamleta. Cytat z dramatu o duńskim księciu: „Są takie rzeczy w niebie i na ziemi, o których się nie śniło nawet filozofom” daje do myślenia. To nie naukowcy i nie filozofowie dysponują pełną wiedzą o świecie!

Czy mądrość zawarta jest w literaturze?

O to pyta wielu bohaterów literackich i odpowiedź brzmi raczej negatywnie.

Don Kichot, bohater słynnego utworu Cervantesa, czerpie swe poglądy o świecie z romansów rycerskich i przez to nie ma kontaktu z rzeczywistością. Jest samotny, wyizolowany i nie potrafi realnie oceniać wydarzeń. Dopasowuje swe życie do literatury, co robi wrażenie komiczne. Zawierzenie romansom może się skończyć katastrofą życiową.

Wyobrażeniami zaczerpniętymi z literatury posługuje się też Papkin z Zemsty Fredry, który jest postacią komiczną i nie radzi sobie z rzeczywistością. Hrabia z Pana Tadeusza także jest komiczny w swym naśladowaniu wzorów angielskich. Patrzenie na świat przez pryzmat lektury również zaburza mu widzenie świata i skłania do podejmowania błędnych decyzji. Na przykład chęć upodabniania własnego życia do modeli z romansów wplątuje go w zupełnie niepotrzebny konflikt z Soplicą zakończony zajazdem i interwencją Moskali.

Mądrość jako krytycyzm, ironia, sceptycyzm

Motyw mądrości pojawia się też w polskiej poezji współczesnej. Człowiek współczesny wiąże zwykle wiedzę, jak Sokrates, z myśleniem i zna ograniczenia ludzkiego poznania, na tym polega mądrość.

Nasza noblistka, Wisława Szymborska, napisała wiele prześmiewczych, ironicznych, sceptycznych wobec ludzkich osiągnięć wierszy. Twierdzi jednak, że mądrością człowieka, która wyróżnia nas ze świata zwierząt, są właśnie wahania, wątpliwości i samokrytycyzm. Ten pogląd znajdujemy np. w wierszu Pochwała złego o sobie mniemania. Mowa w nim o tym, że żadne zwierzę nie ma o sobie tytułowego złego o sobie mniemania, nie jest do niego zdolne, tymczasem człowieka wyróżnia spośród świata zwierząt złe o sobie mniemanie, nieczyste sumienie. I ono jest źródłem ludzkiej nadzwierzęcej mądrości!

Myszołów nie ma sobie nic do zarzucenia.

Skrupuły obce są czarnej panterze.
Nie wątpią o słuszności czynów swych piranie.
Grzechotnik aprobuje siebie bez zastrzeżeń.
(…)
Nic bardziej zwierzęcego
Niż czyste sumienie
Na trzeciej planecie słońca.

Mądrość prezentowana w wierszach Szymborskiej jest świadomością chłodnego, zdystansowanego sceptyka. Wobec największych tragedii konieczny jest dystans i spokój. Świat toczy się swoją koleją, nie ma sensu umierać z radości z powodu sukcesów ani płakać z powodu klęsk. Trzeba np. wiele dystansu do rzeczywistości i wiele odwagi, by powiedzieć:

Po każdej wojnie
ktoś musi posprzątać.
Jaki taki porządek
sam się przecież nie zrobi.

Ktoś musi zepchnąć gruzy
Na pobocza dróg,
Żeby mogły przejechać
Wozy pełne trupów.
(…)
W trawie, która porosła
przyczyny i skutki,
musi ktoś sobie leżeć
z kłosem w zębach
i gapić się na chmury.
(Koniec i początek)

To jest właśnie podszyta ironią postawa. Szuka się tu ratunku w chłodzie, dystansie, ironii, w traktowaniu tragedii z uśmieszkiem. To nie cynizm, może to jedyna deska ratunku. Obniżanie temperatury emocjonalnej wypowiedzi i dystans to jest broń poetki przeciw tragedii. Może ten dystans jest właśnie jakąś formą mądrości. Czy się z tym zgadzacie? A może nie? Może uważacie, że to nie mądrość, tylko chłód i obojętność?!

Mądrość Pana Cogito

Trudno wyobrazić sobie bohatera lirycznego bardziej związanego z mądrością niż… Pan Cogito – pan myślę. Ten bohater kilku tomów poetyckich Zbigniewa Herberta to współczesny inteligent, człowiek myślący, mający różne wątpliwości, ale i swoje niewzruszone zasady. Jego imię pochodzi od słynnej maksymy Kartezjusza: „Cogito ergo sum” – myślę, więc jestem.

Na czym polega mądrość Pana Cogito? Próbuje on pogodzić różne cechy charakteru, jego mądrość to próba godzenia dwóch przeciwstawnych poglądów na świat. W wierszu O dwóch nogach Pana Cogito mowa o podstawach życiowych bohatera lirycznego – opiera się on na sprzecznych ze sobą zasadach: idealisty Don Kichota i jego giermka Sancho Pansy. Tak jak Don Kichot jest Pan Cogito mającym swe marzenia idealistą, ale jest też człowiekiem z krwi i kości lubiącym przyjemności życiowe jak Sancho Pansa. Mariaż tych dwóch bohaterów w ciele i duchu jednego – Pana Cogito – jest dziwny. Pan Cogito na jednej nodze idealisty, drugiej pragmatyka idzie przez życie, zataczając się lekko, jak to komentuje mówiący w wierszu. Czerpanie z pragmatyzmu i idealizmu oto jego mądrość życiowa – nie da się inaczej. A jednocześnie Pan Cogito czerpie swą mądrość z tradycji klasyków. W Przesłaniu Pana Cogito mowa o takich bohaterach stanowiących dla niego wzorzec, jak Roland czy Hektor. Mądrość Pana Cogito to zatem mądrość szlachetna. Pan Cogito wie, że ważny jest honor i nie należy zgadzać się na wybaczanie zbrodniarzom w imieniu ofiar ani rozmywać granic moralnych czy uciekać przed ciężkimi próbami.

Mądrość ta jest mądrością sceptyka: Pan Cogito wie, że za swe honorowe postępowanie nie otrzyma żadnej nagrody („złote runo nicości”), za swą zasadę życiową uważa po prostu człowieczeństwo. Zapewnić mu je może wierność własnym zasadom i ideałom. Mądrość nie pozwala mu wierzyć w życie wieczne, wieczną nagrodę. Nakazuje mu zakładać, że zwłaszcza w totalitarnym świecie czekać go może jedynie moralne zwycięstwo, nad samym sobą, ale już niekoniecznie sława. Pan Cogito nawet co do niej jest sceptyczny, wszak „kornik” napisze jego uładzony życiorys. Jednakże Pan Cogito zdobywa mądrość, przechodząc codzienne, trudne doświadczenia – z godnością – i czytając klasyków.

Kolejnym ważnym elementem mądrości Pana Cogito jest tolerancja. Pan Cogito Podróżnik (z wiersza Modlitwa Pana Cogito – Podróżnika) jest otwarty na świat, jego różnorodność: rozmaite kultury, zwyczaje, wierzenia. Wie, że Bóg, piękno czy dobro niejedno mają imię. W swej mądrości Pan Cogito czerpie wiedzę, rozmaite dobre doświadczenia z całego świata, obcuje z przyrodą i dziełami sztuki. Nie boi się inności tych, których spotyka. Jest tolerancyjny, dostrzega i docenia różnorodność świata, pozytywne gesty i życzliwe słowa ludzi, piękno przyrody, ale też…. próbuje usprawiedliwiać swych prześladowców. Nie jest zapiekły w swym gniewie ani pamiętliwy, stara się doceniać nawet najdrobniejsze uroki świata i nie przegapić najdrobniejszych choćby gestów życzliwości. Dziękuje za nie Bogu:

– dziękuję Ci że dzieła stworzone ku chwale Twojej
udzieliły mi cząstki swojej tajemnicy i w wielkiej
zarozumiałości pomyślałem że Duccio van Eyck Bellini
malowali także dla mnie
a także Akropol którego nigdy nie zrozumiałem do
końca cierpliwie odkrywał przede mną okaleczone ciało
– proszę Cię żebyś wynagrodził siwego staruszka który
nie proszony przyniósł mi owoce ze swego ogrodu na
spalonej słońcem ojczystej wyspie syna Laertesa
a także Miss Helen z mglistej wysepki Mull na
Hebrydach za to że przyjęła mnie po grecku

Na tym polega jego pełna tolerancji mądrość. Nie ma w nim nic z fanatyka, człowieka zacietrzewionego czy zagniewanego. Jego Bóg jest Bogiem wszystkich ludzi i całego świata, nosi nawet różne imiona, zaczerpnięte z różnych czasów, religii i kultur:

Dziękuję Ci Panie że stworzyłeś świat piękny i różny
Gwiazdy krążyły i było jak być powinno – Jovis omnia plena
(słowa te znaczą: Jowisz wypełnia wszystko, oznaczają porządek rzeczy)

Otwarty i tolerancyjny, choć mający swe zasady Pan Cogito proponuje bardzo nowoczesne pojmowanie mądrości. Czy ono Ci odpowiada?

Kim jest Pan Cogito Herberta?

Motyw mądrości na egzaminie

Uzasadnij słuszność stwierdzenia, że ten, kto nie czyta, przeżyje tylko swoje życie, czytający przeżyje więcej.

Ten temat sugeruje, że mądrość zdobywa się poprzez lektury. Czytając je, zyskuje się doświadczenie, niejako drugie, trzecie, czwarte życie…

Tych właśnie argumentów użyjesz, uzasadniając słuszność tezy, że czytanie wzbogaca i pozwala przeżyć więcej. W jakiej formie napiszesz to wypracowanie? Oczywiście, w formie rozprawki, skoro masz uzasadniać słuszność twierdzenia. Przykładowe argumenty: czytając pozycje podróżnicze czy nawet innego rodzaju, których akcja toczy się w innych miejscach świata, wzbogacamy naszą wiedzę, niejako odbywamy bezpłatną podróż w często niedostępne nam rejony. Po drugie: z książkami możemy odbywać podróże w czasie, wczuć się w klimat zupełnie innej epoki, poznać jej realia, bez literatury jest to prawie niemożliwe. Po trzecie wreszcie: możemy dzięki książkom poznać doświadczenia środowisk w ogóle nam niedostępnych, punkt widzenia króla, przestępcy, kata, prostytutki czy choćby osoby o odmiennej od naszej psychice. I wreszcie: sama przyjemność lektury, szelest kartek, brzmienie słów, wyobrażanie sobie różnych miejsc i sytuacji daje niepowtarzalne przeżycie, nieznane tym, którzy nie czytają. Podsumowując: czytając, zdobywamy doświadczenie, mądrość, przeżywamy więcej niż moglibyśmy, zatem książki dają nam tak jakby możliwość przeżycia wielu życiorysów, choć realnie dany nam jest tylko jeden.

Niekiedy wydaje się, że mądrość głoszona przez Jezusa jest sprzeczna z logiką i doświadczeniami człowieka: Nie buntujcie się przeciwko temu, który wam źle czyni; przeciwnie, jeśli ktoąś cię uderzy w prawy policzek, nadstaw mu jeszcze i drugi (…)

Wiedza zdobywana bez Boga lub wbrew niemu jest nawet nic niewarta. To, że Adam i Ewa zjadają owoc z Drzewa Poznania Dobra i Zła wcale nie czyni ich mądrzejszymi i szczęśliwszymi, lecz naraża na gniew Boga i utratę szczęścia wiecznego. Próba budowania własnej mądrości bez Boga nie udaje się także ludziom wznoszącym wieżę Babel. Bóg miesza im języki, gdy okazuje się, że ich wspólna na pozór mądra inicjatywa wymierzona jest przeciw Bogu, służy budowaniu świata bez niego.

Czy badacz pisma to człowiek najmądrzejszy? Czy Biblia zaleca studiowanie ksiąg i to najkrótsza droga do zbawienia?

Nie tylko. Jezus cenił mądrość zawartą w świętych księgach, w Biblii opisano, jak jako chłopiec podczas pobytu w świątyni zatrzymał się tam dłużej, by dyskutować z uczonymi w Piśmie. Z tego powodu nawet zaginął, jego matka Maria szukała go wszędzie. Jednak w swej dojrzałej działalności Chrystus głosił, że mądrość nie polega na ciągłym interpretowaniu i drobiazgowym przestrzeganiu litery prawa:

I powiedział im także: „szabat został ustanowiony dla człowieka, a nie człowiek dla szabatu”.

Uczeni w Piśmie, faryzeusze na wszystkie sposoby interpretujący godzinami Biblię nie są jednak według Nowego Testamentu wzorem mądrości, bo ich życie nie jest odzwierciedleniem głoszonych prawd, a zawiłości pisma i prawa nie są istotą bycia blisko Boga:

Pragną być nauczycielami Prawa, a nie rozumieją ani tego, co sami twierdzą, ani spraw, o których rozprawiają z taką pewnością siebie.
(Nowy Testament, Św. Paweł, I list do Tymoteusza)

Najważniejsze cytaty o mądrości i głupocie

Przysłowia są mądrością narodów.
Przysłowie

Nie samym tylko chlebem żyje człowiek,
Ale człowiek żyje wszystkim, co pochodzi z ust Pana.
Stary Testament, Księga Powtórzonego Prawa

I poznacie prawdę, a prawda was wyswobodzi.
Nowy Testament, Ewangelia św. Jana

Badacie Pisma, mając nadzieję, że w nich
Znajdziecie życie wieczne.
Ewangelia św. Jana

Wiem, że nic nie wiem.
Sokrates

Błąd jest przywilejem filozofów, tylko głupcy nie mylą się nigdy.
Sokrates

Prawdziwa wiedza to znajomość przyczyn.
Arystoteles

Drogi mi Platon, drogi Sokrates, ale jeszcze droższa prawda.
Arystoteles

Całkowicie wolnym człowiekiem jest jedynie mędrzec.
Zenon z Kition

Choćbyś wszystkie drogi schodził, nie odnajdziesz granic duszy, tak głęboka jest jej mowa.
Heraklit z Efezu

Filozofia jest sztuką życia.
Cyceron

Pokój bez książek jest jak ciało bez duszy.
Cyceron

To właśnie głupota rodzi państwa, na niej polegają rządy, urzędy, religie, sejmy, sądy
i w ogóle całe życie ludzkie, które jest niczym innym jak tylko jakąś igraszką głupoty.
Erazm z Rotterdamu

Kupić by cię, Mądrości, za drogie pieniądze!
Jan Kochanowski

Polak mądry po szkodzie.
Przysłowie

Nową przypowieść Polak sobie kupi
Że i przed szkodą, i po szkodzie głupi.
Jan Kochanowski

Myślę, więc jestem.
Kartezjusz

Najpewniej o wszystkim wątpić.
Kartezjusz

Wszelką wiedzę osiągnąć można jedynie za pomocą intuicji, umysłu lub dedukcji.
Kartezjusz

Człowiek jest tylko trzciną, najwątlejszą w przyrodzie, ale trzciną myślącą.
Blaise Pascal

Poznajemy prawdę nie tylko rozumem, ale i sercem.
Blaise Pascal

Ogłupi cię wiara? – Przypuśćmy, ale cóż masz do stracenia?
Blaise Pascal

Wielkość człowieka jest tym, że zna on swoją nędzę.
Blaise Pascal

Martwe znasz prawdy, nie znane dla ludu,
Widzisz świat w proszku, w każdej gwiazd iskierce;
Nie znasz prawd żywych, nie obaczysz cudu!
Miej serce i patrzaj w serce!
Adam Mickiewicz

Im mądrzej, tym głupiej.
Witold Gombrowicz

Stosy nie rozświetlą ciemności.
Stanisław Jerzy Lec

Kto pyta, jest głupcem przez pięć minut, kto nie pyta, pozostaje nim do końca.
Przysłowie chińskie

Frazeologia

pójść po rozum do głowy – zmądrzeć, opamiętać się, zmienić zdanie na mądrzejsze
mieć olej w głowie – być mądrym
mieć poukładane w głowie – być rozsądnym
mieć nie po kolei w głowie – nie być zbyt mądrym, być szalonym
mieć głowę na karku – myśleć, w zależności od sytuacji zmieniać mądrze swe decyzje
głęboka wiedza, gruntowna wiedza – duża wiedza
ocean wiedzy – bezmiar wiedzy, ogromne obszary wiedzy

Synonimy

mędrzec – filozof – myśliciel
inteligentny – bystry – elokwentny – błyskotliwy
mający gruntowną wiedzę – wykształcony
omnibus – człowiek wszechstronny – człowiek renesansu
człowiek mądry – światły

Przemyśl różnicę pomiędzy mądrością a inteligencją, wiedzą teoretyczną a doświadczeniem życiowym

Zastanów się, co może być źródłem mądrości

doświadczenie życiowe (np. podróże, cier- pienia, poznawanie ludzi)
wykształcenie (np. studia)
lektury (książka, film, sztuki teatralne)
tradycja (przekazywana przez społeczność, rodzinę)
intuicja – objawienie (np. obecnie u osób bardzo religijnych i wierzących, że Bóg może im objawić jakieś prawdy, w starożytnej Grecji wierzono, że bóg przemawia poprzez wyrocznię, znana z przepowiedni była np. słynna Pytia delficka, uważana za nieomylną w kwestiach religijnych)

Jakie postacie powinieneś znać w związku z motywem mądrości?

Kapłani starożytnego Egiptu – uznawani przez lud za niemal wszechwiedzących, wykształceni, potrafili np. przewidzieć zaćmienie Słońca, wylew Nilu, zmiany pogody. Przykład?
Powieść Faraon Bolesława Prusa i nakręcony według niej film Jerzego Kawalerowicza.

Pytia delficka – w starożytnej Grecji kapłanka Apollina w Delfach, która miała dostęp do tajemnic nieznanych innym. Siedziała na trójnogu i w transie wypowiadała niejasne słowa bez związku, można z nich było ułożyć niezbyt jasną przepowiednię, kapłan z tych słów układał wiersz heksametrem.

Sokrates – pierwszy myśliciel, który za wartość uznawał wątpienie, wypowiedział słynne zdanie: „Wiem, że nic nie wiem”.

Arystoteles – typowy przykład greckiego filozofa, który był zarówno filozofem , jak i np. teoretykiem sztuki.

Salomon – biblijny starotestamentowy król, znany ze sprawiedliwości i mądrości, stąd sformułowania salomonowa mądrość, to salomon (o kimś mądrym), ale też i przysłowie: „Z pustego i Salomon nie naleje”. Ten król znany był między innymi ze sprawiedliwego wyroku w sprawie, w której dwie kobiety kłociły się o dziecko i nikt nie umiał rozstrzygnąć, która z nich jest matką. Salomon dał im wybór: albo dziecko trafia do drugiej kobiety, albo jest dzielone na pół. Prawdziwa matka wolała oddać je innej, niż zabić. Tak to Salomon rozstrzygnął sprawę praktycznie nie do rozstrzygnięcia (bo przecież w czasach Starego Testamentu nie było badań genetycznych).

Leonardo da Vinci – człowiek renesansu, wszechstronny włoski malarz, który zajmował się także np. projektowaniem maszyn latających, znał anatomię człowieka, reprezentował typ osoby gruntownie wykształconej i bardzo wszechstronnej, uznawany za geniusza.

Mikołaj Kopernik – twórca teorii heliocentrycznej (stwierdzającej, że Ziemia kręci się wokół Słońca), prócz tego, że był astronomem, znany był także jako strateg wojenny.

Albert Einstein – fizyk, twórca teorii względności, uznawany za geniusza.

Święci wizjonerzy mistycy – nabywali znajomości zdarzeń przyszłych, np. w wyniku objawienia. Przykład? Słynny ojciec Pio czy siostra Faustyna Kowalska.

Formy i gatunki dydaktyczne przydatne przy przekazywaniu różnych prawd

Przysłowie – zdanie funkcjonujące w jakiejś kulturze w niezmienionej postaci, wyrażające jakąś myśl lub prawdę ogólną, np. „Czego mądry nie zgadnie, czasem głupi przepowie”.
Dla konstrukcji przysłów typowy jest paralelizm (odpowiedniość poszczególnych członów) lub kontrast znaczeniowy. Przysłowia funkcjonują zwłaszcza w kulturach zamkniętych i tradycyjnych, np. w kulturze ludowej.

Przypowieść – gatunek literatury moralistycznej, wywodzący się z Biblii, ale także innych form literatury religijnej. Utwór narracyjny, który przedstawia jakąś historię, ale jej postacie, zdarzenia nie są istotne ze względu na swe cechy jednostkowe, lecz ogólne. Przypowieść tłumaczy bowiem prawdy ogólne, zasady funkcjonowania świata, prawidła ludzkiej egzystencji. Interpretacja przypowieści wymaga przejścia od znaczenia dosłownego (literalnego) do alegorycznego (drugiego, ukrytego znaczenia). Zwykle w przypowieści mało jest realiów, przeważnie nie jest określone miejsce akcji ani jej czas. Przypowieściami posiłkują się buddyzm, judaizm, nie tylko chrześcijaństwo.

Bajka – jeden z podstawowych gatunków literatury dydaktycznej, bardzo popularny w oświeceniu. Najczęściej jest to krótki utwór wierszowany, lapidarny, błyskotliwy, zawierający maksymalną ilość treści w minimalnej liczbie słów. Bajka zawiera pouczenie moralne dla czytelnika zwane morałem (często sformułowane wprost występuje na początku lub na końcu bajki).
Bajkę uważa się za rodzaj wierszowanej przypowieści, np. o wadach i zaletach ludzkich. Najpopularniejsze są bajki zwierzęce, którymi bohaterami są zwierzęta reprezentujące pewne cechy ludzkie. Tego typu bajki pisali w antyku Ezop, uważany za ojca gatunku, a także w czasach nowożytnych Iwan Kryłow czy La Fontaine. Na gruncie polskim najsłynniejsze bajki pisał Ignacy Krasicki, ale utwory tego gatunku wychodziły też np. spod pióra Adama Mickiewicza czy Aleksandra Fredry.
Bajki dzielimy na epigramatyczne (krótkie, kilkuwersowe) i narracyjne (dłuższe, z rozbudowaną akcją). Nie wszystkie muszą być bajkami zwierzęcymi, bohaterami bywają też ludzie.

Satyra – utwór literacki ośmieszający ukazywane zjawiska, przywary ludzkie, np. lenistwo, pijaństwo, rozrzutność, naśladowanie cudzoziemskiej mody. Utwór ten nie pokazuje jednak sposobów wyjścia z sytuacji, jedynie piętnuje zjawisko i ujawnia krytyczny stosunek autora do niego. Gatunek typowy np. dla literatury oświecenia.
Przykład? Żona modna Krasickiego.

Słownik

Filozofia – z języka greckiego dosłownie: umiłowanie mądrości, jest to nauka, która w odróżnieniu od religii i mitów wyraża poglądy na świat i pozycję człowieka w świecie w postaci teoretycznej, logicznej i systematycznej. Pierwszymi filozofami byli m.in. Arystoteles, Demokryt, Platon i… Pitagoras, tak, ten sam, który stworzył twierdzenie matematyczne. Filozofię uważano za naukę mądrego życia.

Racjonalizm – pogląd filozoficzny głoszący, że podstawą poznania jest rozum (przedstawiciele: Platon, Kartezjusz)

Empiryzm – kierunek filozoficzny głoszący, że podstawą poznania jest doświadczenie za pomocą zmysłów (przedstawiciele: Franciszek Bacon, John Locke).

Irracjonalizm – pogląd przeciwstawny racjonalizmowi, głoszący, że są takie dziedziny poznania, których nie da się zawrzeć w słowach ani objąć rozumem, można je poznać np. dzięki intuicji (przedstawiciel tego poglądu: Henri Bergson) lub przeżyciom mistycznym.

Racjonalista – człowiek kierujący się przede wszystkim rozumem.

Erudyta – człowiek wykształcony, o głębokiej wiedzy, błyskotliwy.

Zapamiętaj sformułowania

„Znaj siebie samego” – napis na frontonie świątyni Apollina w Delfach.

„Cogito, ergo sum” – Myślę, więc jestem, słynne zdanie Kartezjusza.

Zobacz:

Na czym polega mądrość Koheleta?

Mądrości ludowe w Dziadach Adama Mickiewicza – praca na lekcji.

Odwołując się do wybranych przykładów, przedstaw oświeceniowe kryteria mądrości i głupoty.