NAUKA O JĘZYKU
12. Opisz formy fleksyjne występujące w zdaniu: Widziano przechodniów biegnących w różne strony. Z sześciu powyższych wyrazów odmianie nie podlega jedynie przyimek w. widziano – czasownik w formie bezosobowej; przechodniów – rzeczownik rodzaju męskoosobowego, biernik liczby mnogiej (widziano kogo? co?); biegnących – czasownik w formie imiesłowu przymiotnikowego czynnego, biernik liczby mnogiej rodzaju męskoosob. (widziano kogo? co?); różne – przymiotnik rodzaju niemęskoosobowego, biernik liczby mnogiej (biegnących w kogo? w co?); strony – rzeczownik rodzaju niemęskoosobowego, biernik liczby mnogiej (biegnących w kogo? w co?) Uwaga!
Na ich obecność w języku wpływa kilka powodów: kontakty kulturalne, gospodarcze czy polityczne (np. wojny) pomiędzy narodami, które mówią odmiennymi językami, niedostateczny rozwój struktur danego języka (np. przez długi czas łacina była językiem nauki), istnienie rzeczy, które nie mają nazwy w innym języku (np. grill, igloo, ananas), przeświadczenie, że obce słowo jest bardziej odpowiednie niż rodzime; często łączy się z modą językową. Związki kulturalne i polityczne Polski z innymi krajami pozwalają wyjaśnić, jak przenikały
Wyrazy można klasyfikować ze względu na różne kryteria (społeczne, chronologiczne itp.). Jednym z nich jest podział ze względu na pochodzenie – wyróżniamy wyrazy rodzime i zapożyczenia. Warto też wspomnieć, że na polszczyznę oddziaływały języki wszystkich krajów, z którymi mieliśmy jakiekolwiek kontakty (handlowe, polityczne – zwłaszcza dynastyczne!, gospodarcze). Najsilniej zaznaczyły się wpływy łaciny (chrześcijaństwo!) oraz języków najbliższych sąsiadów: niemieckiego, czeskiego i rosyjskiego. W sposób pośredni (tzn. przez jeszcze jakiś inny język) dotarły pożyczki z języków krajów bardzo
Korzystanie ze słowników, nie dość że jest niezbędne, to bardzo wzbogaca zasób językowy. Wyrazy objaśniane są według różnych kryteriów, stąd dzieli się słowniki na kilka typów, decyduje sposób opracowania i przeznaczenie. Słownik może zawierać wszystkie wyrazy danego języka albo zostaje jakoś ograniczony, np. do wyrazów bliskoznacznych. W publikacjach jednojęzycznych objaśnienia podawane są w tym samym języku co hasło, w różnojęzycznych – w innym. Słowniki ogólne języka polskiego Należą do jednojęzycznych, są niezbędne nawet dla przeciętnego
Błędem językowym jest odstępstwo od obecnie obowiązującej normy językowej, czyli taka zmiana, która jest nieuzasadniona: nie poprawia porozumienia, nie wyraża nowych treści, jest sprzeczna z dotychczasowymi przyzwyczajeniami. Wątpliwości rozwiewają najnowsze, najbardziej aktualne wydania słowników języka polskiego. Rodzaje błędów: błędy leksykalne, wśród których można wyróżnić: słownikowe (wyrazowe), frazeologiczne, słowotwórcze; błędy gramatyczne: fleksyjne, składniowe; błędy fonetyczne; błędy stylistyczne; błędy zewnątrzjęzykowe: ortograficzne, interpunkcyjne. Błędy słownikowe (wyrazowe) powstają z powodu użycia wyrazu w niewłaściwym znaczeniu: Moja
Wyrazy podzielne słowotwórczo (powyżej nie podkreślone) to inaczej formacje słowotwórcze lub derywaty. Można w nich wskazać temat słowotwórczy oraz formant. Wyrazy podzielne słowotwórczo są wyrazami pochodnymi. Pochodzą od innych wyrazów – tworzymy je od wyrazów prostych albo… od innych wyrazów podzielnych słowotwórczo, czyli od innych wyrazów pochodnych. Oto ich analiza słowotwórcza: podział na temat słowotwórczy i formant (definicje przy następnych odpowiedziach) oraz parafraza słowotwórcza, czyli wyrażenie równoznaczne z analizowaną formacją, zawierające wyraz, od
Wyraz pochodny składa się z podstawy słowotwórczej (tematu słowotwórczego), czyli tej część wyrazu podstawowego, która weszła do wyrazu pochodnego oraz formantu. Wygląda to tak: piłka → piłkarz: piłk- + -arz ↑ ↑ ↑ ↑ wyraz wyraz podstawa formant podstawowy pochodny słowotwórcza Analiza: odbiorca: odbior–ca (ktoś, kto odbiera). Uwaga na oboczności fonetyczne – wyraz podstawowy ma w bezokoliczniku
Formant słowotwórczy jest tym członem wyrazu pochodnego, który różni ten wyraz pochodny od wyrazu podstawowego. Warto przy tym pamiętać, że formant – jako element słowotwórczy – nie zmienia się (nie licząc oboczności natury fonetycznej) w trakcie odmiany wyrazów. Tym różni się on od końcówek fleksyjnych, z którymi wcale często bywa mylony. Oddzielenie tematu słowotwórczego od formantu okazuje się praktycznym sprawdzianem znajomości całego słowotwórstwa. W złożeniach są dwa tematy słowotwórcze. W wielu formacjach wyodrębniamy dwa
Wyraz podstawowy to wyraz wyjściowy; ten, od którego tworzymy daną formację słowotwórczą. Chociaż w ćwiczeniu chodzi tylko o podanie takiej pary słowotwórczej, rozszerzymy je o całą analizę: zaprawa: zapraw(a)–ø (to, co zaprawia – trening). Uwaga! W nawiasie odnotowano końcówkę fleksyjną, charakterystyczną tylko dla mianownika l.poj. Nie wolno utożsamiać jej z formantem. kierownictwo: kierownic–two (grupa kierowników); zabawka: zabaw–ka (to, co zabawia); nadbrzeże: nadbrzeż(e)–ø (to, co jest nad brzegiem). Zobacz: 3. Z jakich członów składa się
Kategoria słowotwórcza to zbiór wyrazów o podobnym znaczeniu ogólnym. Rzeczowniki odczasownikowe: bieganie, śpiewanie oraz mycie należą do kategorii„NAZW CZYNNOŚCI; rzeczowniki odprzymiotnikowe: surowość, miękkość i dzielność to przykładowe NAZWY CECH. Jeśli chodzi o powyższe przymiotniki, to wszystkie trzy: kochliwy, milkliwy i gadatliwy są odczasownikowe i charakteryzują osoby skłonne do czynności wyrażonych odpowiednimi czasownikami: kochać, milczeć i gadać. Odpowiednią kategorię słowotwórczą można by nazwać: „przymiotniki oznacząjące skłonność do określonych czynności”. Powyższe przymiotniki należą do jednego typu słowotwórczego, gdyż
Znaczenie wyrazu pochodnego tkwi nie tylko w jego temacie słowotwórczym. W wyrazie lampka formant -ka oznacza, że lampa jest mała. Znaczenie danego formantu może być charakterystyczne tylko dla niego, ale nie musi. ogryzek: ogryz–ek (REZULTAT tego, że ktoś ogryzł coś ); łamliwy: łam–liwy (łatwo dający się łamać – SKŁONNOŚĆ); przepiękny: prze–piękny (bardziej niż piękny – UINTENSYWNIENIE cechy); głupawy: głup–awy (mniej niż głupi – OSŁABIENIE cechy); brązowozłoty: brązow–o–złoty (złoty o odcieniu brązowym – ODCIEŃ
myśliciel: myśl–iciel (ktoś, kto myśli); mądrala: mądr–ala (ktoś, kto pozornie jest mądry) ustawodawstwo: ustawodaw–stwo (władza ustawodawcza) Uwaga! Złożeniem jest przymiotnik ustawodawczy (ustaw–o–daw–czy), który pochodzi od dwóch wyrazów podstawowych: ustawa oraz dawać. podręczny: podręcz–ny (taki, który jest pod ręką). Zobacz: Analiza słowotwórcza wyrazów
Neologizm słowotwórczy to wyraz nowo utworzony od wyrazu już istniejącego w słownictwie danego języka, a zatem wyraz powstały niedawno. Tymczasem wszystkie te derywaty nie są już dzisiaj odczuwane jako neologizmy. Dowodzi to rozwoju polszczyzny, zwłaszcza jej słownictwa. azylant: azyl–ant (ktoś, kto otrzymał azyl); zmywarka: zmyw–arka (urządzenie, które zmywa); komputeryzować: komputer–yz(ować) (wprowadzać komputery). Uwaga! Osobnego komentarza wymaga ostatni przykład – czasownik odrzeczownikowy. Formantem słowotwórczym jest cząstka -yz-, podczas gdy cząstka -ować jest końcówką
Odpowiedź otrzymamy dzięki analizie słowotwórczej: skrawacz: skraw–acz (ktoś, kto skrawa) – rzeczownik odczasownikowy; śmiałek: śmiał–ek (ktoś, kto jest śmiały) – rzeczownik odprzymiotnikowy; podręcznik: pod ręcz–nik (książka, która powinna być pod ręką) – rzeczownik utworzony od wyrażenia przyimkowego. Uwaga na oboczność fonetyczną k:cz; śrubokręt: śrub–o–kręt (narzędzie, którym wkręca się śruby) – złożenie: rzeczownik utworzony od dwóch wyrazów podstawowych: od rzeczownika śruba i czasownika wkręcać. Uwaga na dosyć nieregularną budowę tego złożenia –
11. Od jakich części mowy tworzymy przymiotniki? Dokonaj analizy wyrazów: przemiły, ostrzegawczy, drewniany, przydrożny, prawoskrętny, swojski, przenośny. Oto analiza powyższych przymiotników. Wyraz podstawowy podkreślono: przemiły: prze-miły (bardziej niż miły) – przymiotnik odprzymiotnikowy; ostrzegawczy: ostrzeg-awczy (ten, który ostrzega) – przymiotnik odczasownikowy; (Uwaga na oboczność fonetyczną g : ż) drewniany: drewń-any (zrobiony z drewna) – przymiotnik odrzeczownikowy; (Uwaga na zapis fonetyczny zmiękczenia głoski n.) przydrożny: przy droż-ny (ten, który jest przy drodze) – przymiotnik
Z przykładami czasownikowymi postąpimy podobnie. Warto pamiętać, że niektóre czasowniki nie dadzą się automatycznie sparafrazować. uwiecznić: u-wieczń(ić) (uczynić coś wiecznym) – czasownik odprzymiotnikowy; (Uwaga na pierwszy nawias – objęto nim końcówkę fleksyjną czasownika!) zdziwaczeć: z-dziwacz(eć) (stać się dziwakiem) – czasownik odrzeczownikowy; przeciągnąć: prze-ciągnąć (pochodzi od ciągnąć) – czasownik odczasownikowy; starzeć się: starz(eć)-się (stawać się starym) – czasownik odprzymiotnikowy, tym razem o bardzo rzadkim formancie (-się), nazywanym postfiksem – bardzo trudny przykład;
Temat słowotwórczy to ta część wyrazu pochodnego, która jest wspólna jemu oraz wyrazowi podstawowemu. Innymi słowy: jest to ta część wyrazu podstawowego, która weszła do formacji słowotwórczej. Uwaga! Przy oddzielaniu tematu słowotwórczego od formantu trzeba pamiętać o obocznościach fonetycznych, obejmujących przede wszystkim spółgłoski. Wymiany głosek nie wpływają na przesunięcie tej granicy słowotwórczej, a zatem temat słowotwórczy wyrazu pochodnego może się trochę różnić od odpowiedniej cząstki wyrazu podstawowego. Można tu porównać przykłady drewniany,
Przyrostek i przedrostek są dwoma rodzajami formantów słowotwórczych. Przedrostek, nazywany także prefiksem, dopisujemy przed tematem słowotwórczym wyrazu pochodnego. Przyrostek (sufiks) znajduje się w wyrazie pochodnym po temacie słowotwórczym, lecz przed końcówkami fleksyjnymi. Rdzeń to cząstka, która jest wspólna wszystkim wyrazom tworzącym daną rodzinę wyrazów pochodnych. Wymienione w poleceniu przykłady dadzą się przypisać do dwóch takich rodzin: do rodziny czasownika dawać (rdzeń daw-) oraz do rodziny rzeczownika słowo (rdzeń słow-). Formanty (podkreślone) ukaże analiza
Wyrazy oparte na dwóch podstawach słowotwórczych (czyli: pochodzące od dwóch wyrazów podstawowych) nazywamy wyrazami złożonymi. Wyróżniamy trzy typy wyrazów złożonych: zrosty, złożenia, zestawienia. Zauważmy, że wśród przykładów mamy trzy złożenia (kork-o-ciąg-Ø, woz-i-woda, dw-u-lic-owy) oraz jeden zrost (Białystok). Zobacz: https://aleklasa.pl/gimnazjum/gramatyka/c185-slowotworstwo/5-wyrazy-zlozone
16. Opisz budowę następujących wyrazów złożonych: wodogłowie, wodomierz, białoskrzydła, długopis. Tym razem mamy same złożenia, w dodatku bardzo typowe, gdyż występuje w nich najczęstszy interfiks -o-. Złożenia poznajemy właśnie po interfiksie, czyli po formancie spajającym oba tematy słowotwórcze. wodogłowie: wod-o-głow’(e)-Ø Uwaga: złożenie pochodzi od dwóch rzeczowników: woda oraz głowa; w nawiasie podano koncówkę fleksyjną, następnie zaznaczono formant paradygmatyczny: rzeczownik głowa ma rodzaj żeński, natomiast wyraz pochodny (złożenie wodogłowie) jest rodzaju nijakiego. Nastąpiła więc
