NAUKA O JĘZYKU
17. Jak rozumiesz terminy złożenie, zrost? W złożeniach dwa tematy słowotwórcze nie są połączone ze sobą bezpośrednio. Spaja je interfiks (najczęściej -o-, -i-, -y-). Poza tym mogą pojawić się inne elementy słowotwórcze: przyrostek lub formant paradygmatyczny. Ze względu na podobieństwo łatwo można pomylić złożenia z wyrazami złożonymi. Tymczasem złożenie jest terminem węższym. W złożeniach pierwszy człon może być: rzeczownikiem: lat-o-rośl, desk-o-rolka, bałw-o-chwalczy, przymiotnik: wielk-o-miejski, mał-o-rolny, nisk-o-podłogowy, zaimek: sam-o-sąd, sob-o-wtór, liczebnik: drug-o-rzędny, ośmi-o-letni.
Wracamy więc do pojęcia kategorii słowotwórczej i do analizy słowotwórczej (z parafrazą!) rzeczowników: wąsacz: wąs-acz (ktoś, kto ma wąsy – formant oznacza nosiciela cechy – osobę, która ma jakiś związek ze znaczeniem wyrazu podstawowego); ślepota: ślep-ota (cecha człowieka ślepego – formant oznacza nazwę cechy; po jego dodaniu z przymiotnika otrzymujemy rzeczownik); cieplarnia: ciepl-arnia (miejsce, w którym jest ciepło – formant oznacza nazwę miejsca; tworzy rzeczownik, podczas gdy wyraz podstawowy jest nieodmienną częścią mowy
W tym ćwiczeniu analizujemy przymiotniki: kościsty: kość-isty (pełen kości – formant oznacza duże natężenie tego, co nazywa wyraz podstawowy); widzialny: widź-alny (taki, który daje się widzieć – formant wyraża możliwość poddania się czynności wyrażonej czasownikiem podstawowym); żelazny: żelaz-ny (zrobiony z żelaza – formant wskazuje na związek ze znaczeniem wyrazu podstawowego: w tym wypadku oznacza relację materiał – produkt); łamliwy: łam-liwy (łatwo dający się łamać – formant wyraża skłonność do poddania się czynności
Pytanie sytuuje się na pograniczu dwóch działów morfologii: słowotwórstwa i nauki o odmianie wyrazów, czyli fleksji. Jednakże w trakcie analizy wielu wyrazów pochodnych końcówki fleksyjne (morfemy fleksyjne) mogły stanowić niebagatelne utrudnienie. Aby cząstek fleksyjnych nie mylić z elementami słowotwórczymi, należy te pierwsze zapisywać w nawiasie. Różnią się zaś te cząstki tym, że końcówki fleksyjne zmieniają się w trakcie odmiany wyrazu przez odpowiednie kategorie gramatyczne, natomiast morfemy słowotwórcze (formanty) takim zmianom – wyjąwszy, oczywiście, oboczności fonetyczne –
1. Czy formy deklinacyjne: woła, o synie, gwoździami, przyjacieli nie są akceptowane ze względu na ich niezgodność z systemem czy z normą języka polskiego? Uzasadnić swój pogląd. Te formy nie są zgodne z normą polszczyzny – z ustaleniami sformułowanymi przez językoznawców, a zaakceptowanymi przez ogół mówiących. Rozstrzygnięcia normatywne można znaleźć w słownikach poprawnej polszczyzny. Tymczasem rzeczowniki męskożywotne (kot, niedźwiedź, orzeł, koń, byk, więc czemu nie wół?) mają w dopełniaczu liczby pojedynczej
Co to jest równoważnik zdania? Podaj przykłady ilustrujące rozmaitość typów równoważników. Równoważnik zdania to wypowiedzenie nie zawierające orzeczenia, rozumianego tutaj jako czasownik najczęściej w formie osobowej. Trudno natomiast mówić o wyraźnych typach równoważników. Charakterystyczną konstrukcją jest imiesłowowy równoważnik zdania, czyli konstrukcja z imiesłowem przysłówkowym, pełniąca funkcję zdania podrzędnego okolicznikowego czasu lub sposobu. Taki równoważnik jest zawsze podrzędną częścią zdania złożonego: Pisząc te słowa, myślałem o nadchodzącym egzaminie. (= kiedy pisałem) Przeczytawszy gazetę, zaczął rozwiązywać
Schodki mogą być albo w górę, albo w dół. To zależy od kolejności zdań składowych. jeśli pierwsze będzie zdanie nadrzędne, schodki będą prowadzić na dół. Jeśli pierwsze jest zdanie podrzędne, schodki prowadzą na górę. Tak można by scharakteryzować wykres zdania podrzędnie złożonego. Zdania podrzędnie złożone Właśnie ten typ zdań ma charakterystyczny i łatwy wykres schodkowy. Znacznie ważniejsza jest jednak zależności, w jaką wchodzą ze sobą oba człony składowe zdania złożonego. Tę zależność nazywamy relacja
Ćwiczenia Zdania złożone mają dwa orzeczenia, natomiast zdania wielokrotnie złożone zawierające więcej niż dwa orzeczenia. Zdanie współrzędnie złożone przedstawiamy na wykresie jako dwie kreski (dwa zdania składowe) na jednym poziomie. Taki schemat oznacza, że oba zdania składowe są jednakowo ważne, żadne nie jest nadrzędne, a więc ważniejsze od drugiego. Relację nadrzędności – podrzędności obrazuje wykres schodkowy, gdzie w zależności od układu zdań składowych jedno z nich jest nad drugim. Polecenie 1. Dokonaj
Przyjrzymy się tej części zdania, która o istnieniu zdania ma decydować – orzeczeniu, czyli czasownikowi w formie osobowej. O tym, czy dane wypowiedzenie jest zdaniem decyduje właśnie obecność – czasownika w formie osobowej, czyli orzeczenia. Jednakże istnieją tzw. zdania bezpodmiotowe. Spójrz: Zagrzmiało. Świta. Przeprowadzono ankietę. Walczono do końca. W żadnym z nich nie znajdziemy czasownika odmieniającego się przez osoby. Oczywiście, wszystkie te wypowiedzenia trzeba nazwać zdaniami. A zatem należy naszą definicję sprecyzować: orzeczeniem jest najczęściej czasownik
Rzeczowniki pielgrzym, ołtarz i kościół pochodzą z łaciny, a ich swojska postać ortograficzno-fonetyczna dowodzi pośrednictwa czeszczyzny. Zauważmy, że reprezentują one terminologię dotyczącą religii chrześcijańskiej – zostały więc przyjęte bardzo wcześnie: w dobie staropolskiej (X w.). Wyrazy poczta, fresk i fontanna przyjęto z włoskiego w dobie średniopolskiej (XVI w.). Z tym okresem kojarzymy przede wszystkim słownictwo dotyczące kuchni, ale równie wiele przykładów odnosi się do budownictwa, sztuki czy rozrywki. Ostatnia trójka rzeczowników pochodzi z doby nowopolskiej (1772-1939; granice, oczywiście, są
Z jakim okresem rozwoju polszczyzny wiążesz następujące wyrazy: burmistrz, rynek, ratusz, kancelaria, statut, data, basza, haracz, bazar? Prawie wszystkie powyższe wyrazy są przykładami zapożyczeń charakterystycznych dla poszczególnych okresów w dziejach polszczyzny. Rzeczowniki burmistrz, rynek oraz ratusz, dotyczące rozwoju miast, pochodzą z niemieckiego. Polszczyzna przejęła je w późniejszych wiekach doby staropolskiej (XIII –XV w.). Następna trójka wyrazów kancelaria, statut, data to najwcześniejsze latynizmy – również z doby staropolskiej. Zapożyczenia z łaciny – języka wykształconych
Każde z trzech omówionych zdań zawiera wyrazy, które kiedyś musiały znaczyć coś innego niż obecnie. Współczesne znaczenie zupełnie nie przystaje do kontekstu zdania. Czasem jednak można określić związki między tymi dwoma znaczeniami. Wyraz mógł w przeszłości odnosić się do większej liczby obiektów, niż odnosi się dziś, gdy jego znaczenie zawężono. Procesem odwrotnym jest rozszerzenie znaczenia. Jeśli oba znaczenia wyrazu nie będą miały ze sobą nic wspólnego, opiszemy ten stan jako przesunięcie znaczenia.
Mądrej głowie dość dwie słowie. Lepszy wróbel w ręku niż gołąb na dachu. Podkreślono formy liczby podwójnej – staropolskiej kategorii gramatycznej, która zaczęła zanikać pod koniec średniowiecza. Do dzisiaj przetrwały tylko pojedyncze formy. Obecnie wyrazy odmieniające się przez liczby (rzeczowniki, czasowniki, przymiotniki, znaczna część zaimków) mogą występować albo w liczbie pojedynczej, albo w liczbie mnogiej. Staropolska liczba podwójna służyła natomiast do oznaczania podwójności, zawsze z liczebnikiem dwa w odpowiedniej formie fleksyjnej. Dzisiejszy zanik tej kategorii
3. Jaką drogą przeszły do polszczyzny poniższe grupy zapożyczeń wyrazowych? biskup, kielich, ofiara, chrzest. Te rzeczowniki przeszły do polszczyzny z łaciny, za pośrednictwem języka czeskiego – razem z przyjęciem chrztu. sałata, seler, kalafior; włoszczyzna. Te zapożyczenia należy odnieść do renesansu, o czym przypomina małżeństwo Zygmunta Starego z Boną Sforzą. bagaż, buduar, fryzjer, toaleta. Są to wyrazy pochodzenia francuskiego z XVII-XVIII w., dotyczące realiów życia na dworze. Zobacz: Zapożyczenia w języku polskim
Większość wyrazów pochodzenia obcego spolszczono na przestrzeni wieków. Ich formę – na ogół – dostosowano do polskiej ortografii i wymowy. Wiele wyrazów przeszło z języków obcych do polszczyzny tak dawno, że dzisiaj nikt nie odczuwa ich jako zapożyczonych czy nawet przyswojonych. Kierunek i tematyka tych zapożyczeń były określone przez czas, w którym zachodziły. Dlatego do charakterystyki oddziaływania innych języków na polszczyznę przyda się podstawowa znajomość historii Polski. W dobie staropolskiej(X – XV w. (okresy
5. Na podstawie podanych zdań przeanalizuj zmiany, które zaszły w podkreślonych wyrazach. Owies jest to żyto znajome. Najpierw pana zabił, potem sam siebie przeraził. Ujrzeli przed sobą kończynę wyspy. Prowadź, ja cię będę naśladował. Zmiany w podkreślonych wyrazach dotyczą ich znaczenia, nie zaś formy – we współczesnej polszczyźnie występują one właśnie w takiej postaci. Trzeba tylko w zdaniach przywołać te wyrazy w dzisiejszym znaczeniu i porównać z przykładami. Żyto to dzisiaj jeden z rodzajów zboża. Natomiast dawniej
6. Omów losy grup wyrazowych i rozwój znaczeniowy podanych wyrazów synonimicznych: polski, polny, polowy; owocny, owocowy; dobroć, dobrość, dobrota. Wszystkie wyrazy z pierwszego szeregu występują we współczesnej polszczyźnie. Jeśli znaczenia przymiotników polny oraz polowy są podobne, to znaczenie rzeczownika polski (odnoszący się do Polski lub do Polaków) nie wykazuje z nimi związku. Tymczasem samo sformułowanie polecenia sugeruje, że w staropolszczyźnie były to synonimy, czyli wyrazy bliskoznaczne. Rozwój języka doprowadził do zróżnicowania ich znaczeń.
biel – biały, las – leśny, bez – bzu, matka – matek, wóz – wozy, dąb – dęby, ręka – ręce – ręcznik, stopa – na stopie. Podane wyrazy już uporządkowano. Pierwsze dwie pary potwierdzają zjawisko najbardziej charakterystyczne dla polskiej fonetyki historycznej – tzw. przegłos lechicki, znacznie częściej nazywany przegłosem polskim. Przegłos oznacza przejście w wymowie jednej samogłoski w drugą. W czasie, gdy język polski wykształcał się z dialektów lechickich
Dzieje polszczyzny liczymy tak, jak dzieje państwa polskiego – od drugiej połowy X w. Wtedy to język polski wykształcił się z grupy (rodziny) języków słowiańskich, która z kolei stanowi jedną z grup składających się na rodzinę języków indoeuropejskich – największą rodzinę języków na świecie. Do tej rodziny należą prawie wszystkie języki Europy i wiele języków Azji. Język polski okazuje się więc daleko spokrewniony z językami angielskim, portugalskim, wedyjskim czy perskim, a nie tylko z czeskim czy rosyjskim.
Odmiana nazwisk Wiele nazwisk będziesz przywoływać w trakcie pisania prac. Aby uniknąć błędów przypomnij sobie podstawowe zasady odmiany. Dwie główne zasady to: Nazwy własne piszemy wielką literą. Zasady dotyczące pisowni nazw pospolitych dotyczą również pisowni nazw własnych. Kolejne dwie ogólne zasady mówią: Jeśli tylko można przyporządkować nazwisko (i polskie, i obce) jakiemuś wzorcowi odmiany, należy je odmienić. O wzorcu odmiany decyduje: płeć, narodowość, zakończenie nazwiska. Warto wiedzieć, że nazwiska osób, które
