NAUKA O JĘZYKU
Polecenie: Sporządź wykres i określ związki składniowe miedzy wyrazami… Wykres zdania Mimo nieposzlakowanej opinii Jan nie został jeszcze kierownikiem swego wydziału. Zależności między poszczególnymi częściami zdania najlepiej widać na wykresie, nazywanym potocznie „drzewkiem zależności”. Pierwszym krokiem przy sporządzaniu wykresu zdania pojedynczego powinno być zlokalizowanie podmiotu oraz orzeczenia. Te dwie najważniejsze części zdania połączymy – jako jedyne na wykresie – poziomą strzałką. Pozostałe zależności – czyli po prostu związki składniowe –
Rozbiór gramatyczny i logiczny zdania Rozbiór gramatyczny Polecenie: W podanych zdaniach wskaż przydawki, dopełnienia i okoliczniki… Mimo nieposzlakowanej opinii Jan jeszcze nie został kierownikiem swego wydziału. Zadanie polega na zaklasyfikowaniu wyrazów do odpowiednich części mowy. Przeprowadzamy więc rozbiór gramatyczny zdania. Pamiętaj, że powinniśmy podawać wyrazy w formie, w jakiej występują w zdaniu, nie zaś w słownikowej – mianownikowej czy bezokolicznikowej. Pamiętaj, że, każdy wyraz – rozumiany jako ciąg liter od
Pytanie na maturze może brzmieć następująco: Zaklasyfikuj podane wyrazy do odpowiednich części mowy… Najpoważniejszą pomyłką, jaka może przydarzyć się w trakcie udzielania odpowiedzi na pytanie z gramatyki, jest pomylenie pojęć odnoszących się do dwóch tytułowych klasyfikacji. Wyrazy jako element języka polszczyzny, dzielimy na części mowy. Natomiast jako części zdania możemy określić te wyrazy, które zostały użyte w danym analizowanym zdaniu. Oba te podziały są więc oparte na różnych kryteriach i
Podstawowe pojęcia Wyraz, od którego tworzymy nowy wyraz, jest nazywam wyrazem podstawowym lub podstawą słowotwórczą. Nowe wyrazy utworzone od wyrazu podstawowego to wyrazy pochodne czyli derywaty albo formacje słowotwórcze – są tworzone od dwóch wyrazów ortograficznych. Nie można wówczas odnosić określenia „wyraz podstawowy” do jednego, ważniejszego z nich, gdyż podstawą słowotwórczą są oba. Unikamy wówczas terminologicznego nieporozumienia. Temat słowotwórczy jest to ta część wyrazu podstawowego, od której został utworzony wyraz
Co to jest głoska? Głoska jest najmniejszym dźwiękowym elementem języka. Głoski różnią się między sobą pewnymi cechami. Te różnice są spowodowane odpowiednim układem narządów mowy, który zmienia się w zależności od wymawianej głoski. Wszystkie samogłoski są dźwięczne, głoski „ę” i „ą” są nosowe, pozostałe natomiast – ustne. Żeby scharakteryzować spółgłoskę, należy wymienić aż pięć jej cech. Zależą one od wzajemnego położenia i pracy takich narządów, jak wiązania głosowe, język, podniebienie
Komunikacja językowa Funkcje języka (wypowiedzi, tekstu) Funkcje języka: najczęściej pojawiają się informatywna, impresywna (konatywna), ekspresywna (emotywna), poetycka (autoteliczna). Oprócz nich pojawiają się także: Funkcja metajęzykowa – polega na przekazywaniu za pomocą pewnych słów i wyrażeń informacji o samym języku – o jego budowie, działaniu i znaczeniu wchodzących w jego skład wyrazów, np. Wyraz „ktoś” jest zaimkiem. Funkcja fatyczna (od gr. fatis mowa) – polega na nawiązywaniu, podtrzymywaniu, kończeniu kontaktu. Temu
Pod względem budowy ogół wyrazów możemy podzielić na wyrazy proste oraz formacje słowotwórcze. Wyrazy proste to wyrazy, które nie pochodzą od innych wyrazów. Są one więc niepodzielne słowotwórczo – nie można w nich wyodrębnić tematu słowotwórczego i formantu słowotwórczego. Rzeczownik miednica z historycznej perspektywy nie jest wyrazem prostym: pochodził od rzeczownika miedź, dawniej oznaczał misę wykonaną z miedzi. Dziś miednica nie jest miedziana – zatarł się związek między tym wyrazem a rzeczownikiem miedź. Natomiast rzeczownik
2. Jaką formę mają wymienione wyrazy w mianowniku liczby pojedynczej: dziewczęta, mieszczanie, Hiszpanie, ludzie, strzemiona, podwoje, Karpaty, Beskidy? Na czym polega osobliwość fleksyjna tych form? Fleksja rzeczowników dziewczę oraz strzemię jest osobliwa, gdyż w obu liczbach występują nieco inne tematy fleksyjne, przy czym forma mianownika (i biernika) liczby pojedynczej jest krótsza od innych form: dziewcz-ę – dziewczęć-a, dziewczęt-a oraz strzem’-ę – strzemień-a, strzemion-a. Rzeczowniki mieszczanie oraz Hiszpanie kończą się tak
4. Dlaczego wyrazy: przypadek, bal, muł mają oboczne formy dopełniacza liczby pojedynczej: przypadka/ przypadku, bala/ balu, muła/ mułu. Czy nie narusza to prawa ekonomiczności języka? Wybór końcówki dopełniacza jest uzależniony od znaczenia wyrazu. Prawo ekonomiczności języka zostało tu więc potwierdzone, nie zaś naruszone. Dzięki tym różnicom łatwiej można odróżnić podane homonimy, czyli wyrazy o identycznej formie, lecz różnym znaczeniu. przypadek przypadka (kategorii gramatycznej przypadku (trafu) bal bala (kłody) balu (zabawy)
5. Jakie kryteria odgrywają najważniejszą rolę przy ocenie neologizmów? Nie każdy nowo utworzony wyraz zyskuje akceptację. Przede wszystkim musi okazać się potrzebny – musi nazywać coś, co do tej pory nazwy nie miało. Ważne, by okazał się wygodny w użyciu. Powinien zostać utworzony w sposób typowy dla polszczyzny, a przy tym tak, by nie budzić nieestetycznych skojarzeń.
6. Jakie typy formacji słowotwórczych szerzą się w polszczyźnie jako wynik tendencji do skrótu? Dążenie do ekonomiczności przejawia się w języku na różnych jego poziomach. W naszych wypowiedziach dominują zdania pojedyncze, nie zaś wielokrotnie złożone.Jeśli znaczenia jakiegoś wyrazu można się domyślić na podstawie kontekstu, wyraz ów pomijamy – bez straty dla sensu zdania. Na poziomie fonetyki ułatwieniu służą upodobnienia fonetyczne, jak również redukcje głosek w grupach spółgłoskowych. W słowotwórstwie zaś
7. Kobietę-posła nazywamy dziś posłanką. Jakie względy zadecydowały o wyborze tego określenia i odrzuceniu np. formacji: posełkini, poślini (por. gospodyni, monarchini), posełka (por. np. barmanka)? Wszystkie trzy formacje nie mogły się przyjąć w polszczyźnie. Poślini – źle się kojarzy. Rzeczownik posełkini kończy się podobnie, ale również odpada: formant -kini nie występuje w polszczyźnie. Wydaje się, że formant -ka, tworzący żeńskie nazwy zawodów, byłby najodpowiedniejszy. Jednakże w wyrazie podstawowym poseł samogłoska
8. Dlaczego czasownik tłumaczyć ma dwa czasowniki dokonane, tzn. przetłumaczyć i wytłumaczyć, a np. czasownik czytać tylko jeden – przeczytać? Podaj inne analogiczne przykłady. Czasownik tłumaczyć ma w polszczyźnie dwa znaczenia: «wyjaśniać» oraz «dokonywać przekładu». Podane czasowniki dokonane pasują do odpowiedniego znaczenia. Czasownik czytać ma jedno znaczenie – stąd też jeden odpowiednik dokonany. Podobne relacje widać na przykładzie czasowników wymyślać oraz dowodzić: wymyślać – wymyślić (planować), ale nawymyślać (skrytykować kogoś); dowodzić
9. Czy utworzenie neologizmów: punktowiec, wieżowiec, wysokościowiec, klatkowiec jest przejawem tendencji do skrótu czy do precyzji informacji? Dlaczego? Wysokościowiec może oznaczać zarówno bardzo wysoki budynek, jak i robotnika pracującego na wysokości. Słowniki podają to pierwsze znaczenie – ale jeśli kadłubowiec ma być nazwą pracownika określonego wydziału stoczni? Z podanych wyrazów przyjął się jedynie wieżowiec – skojarzenie z wyrazem podstawowym okazało się trafne. Punktowiec ma oznaczać samotny wysokościowiec. Z kolei
10. Podaj przykłady wyrazów o czytelnej, przejrzystej budowie słowotwórczej. Budowa słowotwórcza jest czytelna wtedy, gdy znaczenie strukturalne wyrazu (wynikające z budowy) będzie odpowiadać znaczeniu słownikowemu. Przymiotnik utworzony za pomocą przedrostka nie- pochodzi od przymiotnika bez przeczenia: nie-mądry, nie-śmiały, nie-ekologiczny itp. Przejrzyste wydają się również zdrobnienia: kot-ek, lis-ek, świn-ka, pól-ko itd. Formant -arnia tworzy nazwy miejsc: suszarnia, palarnia, kwiaciarnia, rupieciarnia. Natomiast wyraz szarak nie odznacza się przejrzystą budową z jego formy
11. Czy formacje słowotwórcze: rękowy, możenie, czytarnia mają swoje wzory w polskim systemie językowym? Dlaczego ich nie używamy? Wszystkie trzy wyrazy, choć dziwne, wydają się zrozumiałe. Wobec tego mechanizmy ich utworzenia nie powinny być obce polszczyźnie. Nie mówimy rękowy, lecz ręczny. Jednakże przyrostek -owy tworzy wiele innych przymiotników: (staw) łokciowy, skokowy, barkowy, ramieniowy itd. Jeszcze wyraźniej widać typowość formacji możenie. Ten rzeczownik odczasownikowy utworzono za pomocą przyrostka -enie, tak jak
12. Jak powinno się wymawiać polskie samogłoski nosowe w śródgłosie i wygłosie? Dlaczego? Śródgłos to środek wymawianego wyrazu. W tej pozycji samogłoski nosowe wymawiamy z pełnym rezonansem nosowym wyłącznie przed spółgłoskami szczelinowymi: przed s, sz, ś, z, ż (rz), ź, f, w, h (ch) oraz h’ (ch’). Przed innymi spółgłoskami samogłoski nosowe wymawiamy jako połączenie odpowiedniej samogłoski ustnej (e lub o) z odpowiednią spółgłoską nosową (n, ń lub m). Barwa
13. Jakiego rodzaju informacji o mówiących danym językiem może dostarczać sposób wymowy i akcentowania wyrazów? Na tej podstawie można zebrać informacje natury socjologicznej: z jakiego regionu Polski pochodzi, jakie ma wykształcenie, a nawet – ile ma lat. Przykładowo: mazurzenie, czyli wymowa głosek sz, ż, cz jako s, z, c występuje w gwarach ludowych Mazowsza i Małopolski, nie zaś Wielkopolski. Natomiast w języku inteligencji Małopolski i Wielkopolski występuje zjawisko tzw. fonetyki udźwięczniającej. Polega ono na udźwięcznianiu spółgłosek w pozycji przed
14. Wymowa grup spółgłoskowych w wyrazach polskich. Połączenia spółgłosek w polszczyźnie powinny być wymawiane jednakowo pod względem dźwięczności: albo w całości dźwięcznie, albo w całości bezdźwięcznie. Dlatego w wymowie wielu wyrazów dochodzi do upodobnień pod względem dźwięczności: rzeczownik krzak wymawiamy tak, jakbyśmy pisali go przez sz. Natomiast w wymowie rzeczownika buźka słychać grupę głosek śk.
15. Czy powinniśmy zaznaczać w wymowie nosowość końcowej samogłoski np. w wyrazach: drogą, bladą, młodą, pędzę, widzę, książkę? Dlaczego? W wymowie trzech pierwszych wyrazów nosowość powinna być osłabiona, lecz zaznaczona. Unikniemy wówczas ich fonetycznego utożsamienia z przysłówkami: drogo, blado, młodo. Natomiast odnosowiona wymowa pozostałych trzech wyrazów nie grozi żadnym nieporozumieniem. (Patrz polecenie 16.)
