NAUKA O JĘZYKU
Sprawdź swoją wiedzę przed egzaminem 1. Popraw błędy w przysłowiach: a) Na złodzieju czapka karakułowa. ……………………………………………………………………………………………………………………………… b) Nie wszystko złoto, co się święci. ……………………………………………………………………………………………………………………………… c) Leje jak wół do karety. ……………………………………………………………………………………………………………………………… d) Pańskie oko konia tu czy tam. ……………………………………………………………………………………………………………………………… e) Baba o szydle, dziad o dratwie. ……………………………………………………………………………………………………………………………… 2. Dopasuj neologizmy do wyrazów: – ściereczka do kurzu …………………………………………………………… – śliniaczek …………………………………………………………………………. – lampa ………………………………………………………………………………. – szklanka …………………………………………………………………………… – pokrywka …………………………………………………………………………..
Sprawdź swoją wiedzę przed egzaminem 1. Wpisz nazwy gatunków odpowiadające podanym definicjom: a) wzniosła pieśń skierowana do bóstwa, utrzymana w pochwalnej tonacji ……………………… b) utwór z pogranicza epiki i liryki, pisany wierszem, oparty na wierzeniach i obyczajach ludowych ……………………… c) utwór pisany wierszem, oparty na motywach żalu, smutku po stracie bliskiej osoby ……………………… 2. W wyrazie „arcy-mistrz” akcent pada na: a) pierwszą sylabę od końca b) czwarta sylabę od
Sprawdź swoją wiedzę przed egzaminem 1. Podanemu związkowi frazeologicznemu odpowiada tylko jedno wyjaśnienie. Wybierz je. A. Pleść androny: a) mówić głupstwa b) mówić dużo c) mówić zbyt szybko B. Krewny po kądzieli: a) krewny ze strony matki b) ktoś wyróżniony, szczególnie drogi c) krewny ze strony ojca C. Czarno na białym: a) Murzyni idący przez jezdnię b) coś oczywistego, nie budzącego wątpliwości c) negatywny bohater powieści, który osiąga sukces D. Zimny prysznic: a) codzienna kąpiel b) gwałtowny powrót do
Podkreślenia odpowiadają sylabom akcentowanym. Właśnie tam powinien padać akcent w wymawianych wyrazach. Nietrudno zauważyć, że w żadnym z tych wyrazów akcent nie jest paroksytoniczny, tzn. że nie pada w nich na sylabę przedostatnią. Wyraz matematyka należy do grupy rzeczowników obcego pochodzenia zakończonych na -ika lub -yka. We wszystkich formach równych co do długości sylab mianownikowi akcent jest tu proparoksytoniczny – na sylabie przedprzedostatniej, co odpowiada etymologii tych wyrazów. Rzeczowniki te
Każde wylosowane na maturze pytanie warto uważnie przeczytać. Czasem wskutek sformułowania znajdzie się w nim fragment odpowiedzi, jakiej trzeba udzielić. Akcent we współczesnej polszczyźnie jest – właśnie – stały, padający w większości wypadków na sylabę przedostatnią. Taki typ akcentu nazywamy akcentem paroksytonicznym. Stałość akcentu przejawia się tym, że nie zmienia on swego miejsca w trakcie odmiany wyrazu. Nie jest więc związany z konkretną (co do brzmienia) sylabą wyrazu. W wyrazie
W polszczyźnie samogłoski nosowe wymawiamy w czystej formie wyłącznie przed spółgłoskami szczelinowymi. W wyrazach kęs, mężczyzna, gałąź, wąwóz, mąż literze „z ogonkiem” odpowiada jeden dźwięk. Natomiast w wyrazach dąb, pięć, zęby, kąt, rąbać, ręka, mąka, mędrzec w odpowiednim miejscu słyszymy dyftong (czyli dwie głoski): odpowiednią samogłoskę ustną i odpowiednią spółgłoskę nosową. Wyraz dąb brzmi więc tak, jakbyśmy pisali go domp (z ubezdźwięcznieniem w wygłosie!) , a wyraz kąt wymawiamy jako
To najtrudniejsze pytanie z puli fonetycznej. Dotyczy ono zjawisk zachodzących w takich wyrazach, które na co dzień wymawiamy inaczej, niż gdybyśmy odczytali je głoska po głosce. Najliczniejszą ich grupę tworzą rzeczowniki kończące się (na piśmie!!!) taką spółgłoskę dźwięczną, która ma swój bezdźwięczny odpowiednik. Wyrazy: sad, lew, kurz, pieniądz, stóg, łeb, rów, wkład, krew, żołnierz, brud, kod, czeladź, paw, sód, brzeg i wiele innych w wymowie kończą się odpowiednią głoską bezdźwięczną,
Do podanych głosek dobierz takie, które różnią się od nich wskazaną obok cechą: s – ….. bezdźwięczność – dźwięczność k – ….. miejsce artykulacji d – ….. stopień zbliżenia narządów mowy z – ….. twardość – miękkość m – ….. miejsce artykulacji Od początku powinniśmy być czujni. W poleceniu nie powiedziano wprost, że wyszczególniona obok głoski cecha ma być jedyną różniącą. Niemniej jednak, o taki właśnie warunek w pytaniu chodzi.
Polecenie dotyczy spółgłosek; ciągle więc pamiętamy, że polskie spółgłoski charakteryzujemy ze względu na pięć ich cech: dźwięczność lub bezdźwięczność, ustność albo nosowość, twardość albo miękkość, odpowiednie miejsce artykulacji, rodzaj artykulacji, czyli stopień zbliżenia narządów mowy. Z całego repertuaru interesować nas będą teraz dwa kryteria podziału głosek: dźwięczność/bezdźwięczność i rodzaj artykulacji, czyli stopień zbliżenia narządów mowy. Tylko te dwie cechy są wspólne: Nie wszystkie wymienione powyżej głoski są nosowe (r oraz
Doskonale wiemy, która głoska jest samogłoską, która jest spółgłoską. Problem tkwi w tym, dlaczego tak jest? Samogłoska może sama tworzyć sylabę; większość samogłosek występujących w polszczyźnie ma taką własność. Nie mogą same stanowić sylaby głoski ą, ę czy y. A jednak są samogłoskami. Lepiej więc przyjąć, że samogłoska może stanowić centrum sylaby (ośrodek), że wokół niej mogą grupować się inne głoski – te drugie, spółgłoski. Niektóre podręczniki uznają, że w
Litery piszemy lub odczytujemy, natomiast głoski wymawiamy i słyszymy. „Pe” to nazwa litery, która oznacza głoskę p. Litery są więc znakami graficznymi, stosowanymi do oznaczania głosek. Zbiór takich znaków nazywamy alfabetem. Powyższe stwierdzenia, choć prawdziwe, nie są wystarczające. Przede wszystkim należy zdać sobie sprawę z tego, że relacja między literami a głoskami nie jest w pełni symetryczna. Na pewno nie można jej opisać stosunkiem 1:1. Bywa, że jedna litera odpowiada
Pytanie bardzo podobne do poprzedniego. Różnica polega na uściśleniu wymagań. Jeżeli poprzednio zdający sam decydował, o których narządach mowy (i wobec tego: o których głoskach!!!) chce mówić, to teraz już takiej swobody nie ma. Ze względu na miejsce artykulacji wyodrębniamy pięć grup: A. Wargowe: b, p, m, w, f oraz b’, p’, m’, w’, f’ B. Przednojęzykowe zębowe: t, d, s, z, c, dz, n C. Przednojęzykowe dziąsłowe:
Narządami mowy są te organy, które uczestniczą w wytwarzaniu głosek. A zatem: płuca, tchawica, krtań z wiązadłami głosowymi, język, wargi, zęby, dziąsła, podniebienie twarde, podniebienie miękkie, jak również jama nosowa. Strumień powietrza tłoczonego z płuc dostaje się przez tchawicę do krtani. Tam pobudza do drgań wiązadła głosowe, umieszczone w głośni. Tak dzieje się przy wymowie głosek dźwięcznych. Wówczas wiązadła głosowe są zsunięte, strumień powietrza wprawi je w drgania, gdy będzie
Związki frazeologiczne Pojęcie związku frazeologicznego Mimo że frazeologia stała się samodzielną nauką, nie powinno się zapominać o jej związkach z leksykologią, z której się wywodzi i którą dopełnia. Przypomnijmy, że leksykologia bada wyrazy, opisuje je jako jednostki, które składają się na ogół słów występujących w danym języku. Natomiast przedmiotem zainteresowań frazeologii są – jak sama nazwa wskazuje – frazeologizmy, nazywane również związkami frazeologicznymi. Związki – a więc konstrukcje wyrazowe, nie
Leksykologia zajmuje się badaniem wyrazów jako elementów słownictwa danego języka. W ten sposób dopełnia gramatykę, która bada reguły łączenia jednostek językowych ze sobą. Wiele wyrazów staropolskich funkcjonuje we współczesnej polszczyźnie bez zmiany znaczenia. Jednakże w utworach średniowiecznych czy renesansowych możemy natrafić na takie, które obecnie wyszły z użycia lub są używane w innym znaczeniu niż pierwotne. Za każdym razem więc te wyrazy przestały należeć do zasobu słownictwa czynnego (używanego, nie
Polecenie: Proszę dokończyć przysłowie: Mądrej głowie dość… Liczba podwójna Obecnie wyrazy odmieniające się przez liczby mogą występować albo w formach liczby pojedynczej, albo w formach liczby mnogiej. Jednakże w staropolszczyźnie do XVI wieku występowała również liczba podwójna. Używano jej do oznaczenia podwójności, zawsze z liczebnikiem dwa w odpowiedniej formie. W liczbie podwójnej mogły występować rzeczowniki, przymiotniki, czasowniki i odpowiednie zaimki. Końcówki liczby podwójnej oczywiście musiały być inne niż końcówki
Polecenie: Wyjaśnij, na czym polega różnica między homonimami a wyrazami polisemicznymi. Przypomnijmy, że leksykologia to gałąź językoznawstwa zajmująca się wyrazami, opisująca je jako elementy słownictwa danego języka. Znaczenie wyrazu to przede wszystkim odniesienie do nazwanego danym wyrazem fragmentu rzeczywistości pozajęzykowej. Między wyrazami mogą zachodzić pewne związki nie tylko w ich budowie, lecz także w sferze znaczenia. To właśnie takie zależności są przedmiotem zainteresowań leksykologii. Synonimy i antonimy Synonimy to
Polecenie: Wyjaśnij na czym polega zjawisko tzw. przegłosu polskiego? Pytania na maturze ustnej z tego zakresu dotyczą przeważnie prapoczątków polszczyzny oraz istoty procesów fonetycznych i fleksyjnych, które zaszły przed wiekami. Wydaje się, że jeśli jakiś proces fonetyczny wydarzył się – powiedzmy – w XI wieku, nie powinien on dotyczyć współczesnej polszczyzny. Tymczasem jego konsekwencje można znaleźć w wielu słowach używanych obecnie. Dla mówiących po polsku te skutki są jasne, choć
Imiesłowy nie są samodzielnymi częściami mowy. Wyróżniamy dziesięć klas części mowy i nie ma wśród nich imiesłowów! Dlatego na podchwytliwe pytanie, jaką częścią mowy jest wyraz dając, nie wolno odpowiadać: to jest imiesłów. Imiesłowy są szczególnymi formami czasownika, podobnie jak np. bezokoliczniki, dlatego w rozbiorze gramatycznym zdania powinny być opisywane jako czasowniki w formie imiesłowu. Imiesłowy nie mogą być orzeczeniami, gdyż nie odmieniają się przez osoby. Niektóre imiesłowy są nieodmienne
Polecenie: Podaj przykłady zdań podrzędnie złożonych podmiotowych i orzecznikowych. Zdaniem złożonym jest zdanie zawierające więcej niż jedno orzeczenie. Każde takie zdanie złożone jest zbudowane z dwóch zdań składowych, połączonych ze sobą (najczęściej spójnikiem). Wyróżniamy dwa typy zdań dwuorzeczeniowych: złożone współrzędnie oraz złożone podrzędnie. Zwrócić uwagę na wyrazy łączące dwa zdania składniowe. W istocie, większość spójników jest ściśle przypisana do poszczególnych typów zdań złożonych: ale to spójnik zdań współrzędnie złożonych przeciwstawnych,
