GIMNAZJUM
13. Jakiego rodzaju informacji o mówiących danym językiem może dostarczać sposób wymowy i akcentowania wyrazów? Na tej podstawie można zebrać informacje natury socjologicznej: z jakiego regionu Polski pochodzi, jakie ma wykształcenie, a nawet – ile ma lat. Przykładowo: mazurzenie, czyli wymowa głosek sz, ż, cz jako s, z, c występuje w gwarach ludowych Mazowsza i Małopolski, nie zaś Wielkopolski. Natomiast w języku inteligencji Małopolski i Wielkopolski występuje zjawisko tzw. fonetyki udźwięczniającej. Polega ono na udźwięcznianiu spółgłosek w pozycji przed
14. Wymowa grup spółgłoskowych w wyrazach polskich. Połączenia spółgłosek w polszczyźnie powinny być wymawiane jednakowo pod względem dźwięczności: albo w całości dźwięcznie, albo w całości bezdźwięcznie. Dlatego w wymowie wielu wyrazów dochodzi do upodobnień pod względem dźwięczności: rzeczownik krzak wymawiamy tak, jakbyśmy pisali go przez sz. Natomiast w wymowie rzeczownika buźka słychać grupę głosek śk.
15. Czy powinniśmy zaznaczać w wymowie nosowość końcowej samogłoski np. w wyrazach: drogą, bladą, młodą, pędzę, widzę, książkę? Dlaczego? W wymowie trzech pierwszych wyrazów nosowość powinna być osłabiona, lecz zaznaczona. Unikniemy wówczas ich fonetycznego utożsamienia z przysłówkami: drogo, blado, młodo. Natomiast odnosowiona wymowa pozostałych trzech wyrazów nie grozi żadnym nieporozumieniem. (Patrz polecenie 16.)
16. Czy w wymowie wyrazów: obronny, miękki, panna, lekki, ranna zaznaczamy podwojenie samogłoski? Dlaczego? (Patrz polecenie 15.) Z podobnych powodów musimy wymówić podwojoną spółgłoskę w wyrazach: obron-ny, pan-na, lek-ki, ran-na. W polszczyźnie istnieją wyrazy, które różnią się od podanych tylko brakiem takiego podwojenia: obrony (D.), pana (D.), leki (M. l.mn.) rana (np. kłuta). Przymiotnik miękki wymawiamy zaś tak, jakbyśmy pisali go przez jedno k. Nieporozumienie jest wykluczone.
17. Które związki składniowe uważamy za poprawne? dostać co? czy czego? Związek dostać czego? odnosi się tylko do chorób: dostać grypy, kataru. W znaczeniu «otrzymać» ten czasownik łączy się z biernikiem: dostać prezent, pracę, wypłatę. pożyczyć co? czy czego? Ten czasownik najczęściej łączy się z biernikiem: pożyczyć książkę, wiertarkę, zapałki. Możliwe jest jednak jego użycie z tzw. dopełniaczem cząstkowym, czyli odnoszącym się do pewnej porcji czegoś: pożyczyć soli, mąki, kaszy. używać co? czy czego?
18. Od czego zależy użycie w zdaniu imiesłowu przysłówkowego współczesnego i uprzedniego? Czynność wyrażona imiesłowem uprzednim (napisawszy, poszedłszy) jest wcześniejsza od czynności zdania nadrzędnego. Natomiast czynność nazwana imiesłowem współczesnym (czytając, myśląc) jest równoczesna z czynnością zdania nadrzędnego i powinna być z nią porównywalna czasowo.
19. Jakie warunki muszą być spełnione, żeby imiesłowowy równoważnik zdania był dobrze użyty? Pamiętajmy o dwóch zasadach. Pierwsza z nich mówi o odpowiednim stosunku czasowym miedzy czynnością zdania nadrzędnego a czynnością wyrażoną imiesłowem (por. wyżej). Druga zasada dotyczy tożsamości podmiotu (i wykonawcy czynności) zdania nadrzędnego i domyślnego podmiotu (i wykonawcy czynności) imiesłowowego równoważnika.
20. Wskaż i popraw zdania, w których imiesłowowy równoważnik został użyty błędnie: a) Nie tracąc zimnej krwi, odparował cios ramieniem i wyskoczył z samochodu, biegnąc przed siebie. b) Pisząc te słowa, przypomniał mi się zeszłoroczny referat. c) Reszta uczniów rozjechała się w świat, zostając matkami, ojcami, a nawet dziadkami. d) Została zatrudniona w firmie handlowej, pełniąc odpowiedzialne funkcje. W pierwszym zdaniu poprawiamy drugi imiesłów: wyskoczył z samochodu i pobiegł przed siebie. Obie czynności nie są przecież równoczesne. W drugim zdaniu
21. Którym przypadkiem rządzą następujące czasowniki? bronić kogoś, czegoś (D.) przed kimś, czymś (N.) wzdragać się przed kimś, czymś (N.) domagać się kogoś, czegoś (D.) od kogoś czegoś (D.) interesować się kimś, czymś (N.) wybierać kogoś, coś (B.) na kogoś, coś (B.) godzić kogoś, coś (B.) z kimś, czymś (N.)
22. Omów typy słowników i podstawowe wydawnictwa poprawnościowe. Ogół polskich wyrazów zawierają słowniki języka polskiego, w zależności od zakresu materiału jedno- lub kilkutomowe. Podają one znaczenie danego wyrazu oraz jego charakterystykę gramatyczną.W artykule hasłowym można znaleźć także stałe połączenia zawierające dany wyraz. Jednakże takich związków najlepiej szukać w słownikach frazeologicznych. Wyrazy i konstrukcje zapożyczone z innych języków zawarto w słownikach wyrazów obcych; oprócz znaczenia podano tam etymologię tych wyrazów. Inny cel mają słowniki poprawnej polszczyzny. Informują one
23. Na czym polegają błędy w poniższych zdaniach? Proszę je poprawić. PAN w Krakowie zakupiło 20 nowych komputerów. Głoskowiec PAN oznacza Polską Akademię Nauk. W takim razie orzeczenie zdania powinno mieć formę rodzaju żeńskiego. Jeśli nie znamy rozwinięcia skrótowca, traktujemy go jak typowy rzeczownik o danym zakończeniu. Poprawnie: PAN w Krakowie zakupiła (albo zakupił) 20 nowych komputerów. Właściwy zespół tworzył dopiero lekarz weterynarii i technik. Podmiot szeregowy lekarz i technik wymaga orzeczenia w liczbie mnogiej. Rzeczownik zespół jest
24. Czy kolejność wyrazów w podanych zdaniach wymaga zmiany? Dlaczego? Ciecz przewozi się w specjalnie skonstruowanych do tego celu cysternach. Przydawka skonstruowanych jest rozwinięta – została wzbogacona określeniami. Dlatego stawiamy ją za rzeczownikiem, do którego się odnosi: Ciecz przewozi się w cysternach, specjalnie skonstruowanych do tego celu. Grupa parlamentarna wybrała w czwartek ponownie przewodniczącego. Ponownie w czwartek czy ponownie wybrała? Żeby zdanie stalo się jednoznaczne, przesuwamy okolicznik czasu na początek, a oba pozostałe określenia orzeczenia
1. Co to znaczy, że polszczyzna jest językiem fleksyjnym? Językom fleksyjnym przeciwstawiamy języki pozycyjne. Polecenia oznacza zatem również, że polszczyzna nie jest językiem pozycyjnym. Ponieważ fleksja to odmiana wyrazów, można wysnuć wniosek, że języki fleksyjne to takie, w których pewne wyrazy podlegają odmianie przez poszczególne kategorie gramatyczne, takie jak przypadki, rodzaje, liczby albo osoby. Tymczasem takiego właśnie – intuicyjnego – wyjaśnienia – należałoby unikać w trakcie udzielania odpowiedzi na egzaminie. Termin jest
2. Zaklasyfikuj do odpowiednich części mowy poszczególne wyrazy w poniższych zdaniach: A.Czwórka koni zaprzężonych do rydwanu mknęła chyżo po obrzeżu cyrkowej areny. Zdanie składa się z jedenastu wyrazów. Każdy z nich powinien zostać scharakteryzowany osobno. W wypadku odmieniających się części mowy opis będzie dotyczył tej formy fleksyjnej, która wystąpiła w zdaniu – nie zaś formy podstawowej – bezokolicznika dla czasowników bądź mianownika liczby pojedynczej dla każdego przymiotnika czy rzeczownika. czwórka – liczebnik odrzeczownikowy koni
3. Za jaką część mowy uznałbyś wyraz blisko w zdaniach: Te stare sosny rosną blisko naszego domu. Nie marudź, to już całkiem blisko! Podaj przykłady innych wyrazów o takiej podwójnej kwalifikacji. W pierwszym zdaniu wyraz blisko jest przyimkiem – tworzy wyrażenie przyimkowe: blisko kogo? czego? domu. wyraz blisko odznacza się więc tu rządem dopełniaczowym i stąd taka klasyfikacja. Natomiast w zdaniu drugim taki sam wyraz jest przysłówkiem – odpowiada na pytanie tej części mowy:
4. Zaklasyfikuj do odpowiednich części mowy poszczególne wyrazy w poniższych zdaniach i określ przypadek wszystkich wyrazów, które się deklinują. A. Połowa polskich rzek ma wody, które nie nadają się do żadnego użycia. Deklinacja zatem to odmiana przez przypadki. I tak: połowa – rzeczownik odliczebnikowy, mianownik liczby pojedynczej (kto? co?) polskich – przymiotnik, dopełniacz liczby mnogiej (połowa kogo? czego?) rzek – rzeczownik, również dopełniacz liczby mnogiej (połowa kogo? czego?) wody – rzeczownik, biernik
5. Na czym polegają osobliwości w odmianie wyrazów: ręka, oko, ucho? Do odmiany tych rzeczowników wrócimy przy okazji omawiania poleceń z zakresu gramatyki historycznej języka polskiego. Wówczas trzeba będzie poświęcić uwagę niektórym końcówkom fleksyjnym, charakterystycznym dla tzw. liczby podwójnej. Dzisiaj więc – wyłącznie deklinacja tych wyrazów, z podkreśleniem nietypowych form fleksyjnych. Jeśli przyjmiemy współczesny (a nie historyczny) punkt widzenia na kwestie fleksyjne, za nietypowe uznamy te końcówki, które nie występują w wyrazach tego
6. Co jest charakterystyczne w odmianie wyrazów: książę, brat, dziecko? Odpowiedź przyniesie deklinacja: Odmiana rzeczownika: „książę”, „brat”, „dziecko” liczba pojedyncza liczba mnoga M. książę brat dziecko książęta bracia dzieci D. księcia brata dziecka książąt braci dzieci C. księciu bratu dziecku książętom braciom dzieciom B. księcia brata dziecko książęta braci dzieci N. księciem bratem dzieckiem książętami braćmi dziećmi MSC. o księciu o bracie o dziecku o książętach o braciach o dzieciach W.
7. Co jest nietypowe w odmianie rzeczowników: liceum, pieszy, mężczyzna? Zacznijmy od zestawienia: Odmiana rzeczownika: „liceum”, „pieszy”, „mężczyzna” liczba pojedyncza liczba mnoga M. liceum pieszy mężczyzna licea piesi mężczyźni D. liceum pieszego mężczyzny liceów pieszych mężczyzn C. liceum pieszemu mężczyźnie liceom pieszym mężczyznom B. liceum pieszego mężczyznę licea pieszych mężczyzn N. liceum pieszym mężczyzną liceami pieszymi mężczyznami MSC. o liceum o pieszym o mężczyźnie o liceach o pieszych o mężczyznach W. liceum! pieszy!
8. Co widzisz charakterystycznego w odmianie rzeczowników: sanie, wujostwo, uczynność? Tym razem nasze zestawienie form będzie skromniejsze: Odmiana rzeczownika: „sanie”, „wujostwo”, „uczynność” liczba pojedyncza M. sanie wujostwo uczynność D. sań/sani wujostwa uczynności C. saniom wujostwu uczynności B. sanie wujostwo uczynność N. saniami/sańmi wujostwem uczynnością MSC. o saniach o wujostwu o uczynności W. sanie! wujostwo! uczynności! Żaden z tych rzeczowników nie odmienia się przez liczby. Należącemu do grupy pluralia tantum rzeczownikowi sanie przysługuje liczba
