SIDEBAR
Ignacy Krasicki urodził się w 1735 r. w Dubiecku nad Sanem w zubożałej magnackiej rodzinie. Rodzice przeznaczyli go do stanu duchownego. Uczył się we Lwowie, w Rzymie i Warszawie, miał wielu przyjaciół, wśród których był m.in. Stanisław August. Przyjaźń z późniejszym królem pomogła mu w karierze – Stanisław August Poniatowski uczynił go swym kapelanem i współpracownikiem. Bywał na obiadach czwartkowych. Jego kariera rozwijała się bardzo szybko. Był współwydawcą i redaktorem naczelnym Monitora, drukował tam także swoje teksty. Krasicki wiele
Do króla – Ignacy Krasicki Im wyżej, tym widoczniej; chwale lub naganie podpadają królowie, najjaśniejszy panie! Satyra prawdę mówi, względów się wyrzeka, wielbi urząd, czci króla, lecz sądzi człowieka. Gdy więc ganię zdrożności i zdania mniej baczne, pozwolisz, mości królu, że od ciebie zacznę. Jesteś królem, a czemu nie królewskim synem? To niedobrze; krew pańska jest zaszczyt przed gminem, kto się w zamku urodził, niech ten w zamku siedzi; z
Podział polskiego oświecenia wczesne 1740-1764 czasy saskie dojrzałe 1764-1795 czasy stanisławowskie schyłkowe 1795-1822 1795 – abdykacja króla Stanisława Augusta Esencja literacka Polskie oświecenie to właściwie: twórczość Ignacego Krasickiego (sporo do zapamiętania, od drobnych bajek po pierwszą polską powieść) publicystyka (ważne będą dzieła – propozycje reform działaczy polskiego oświecenia) Powrót posła Juliana Ursyna Niemcewicza (przykład komedii politycznej i prezentacja poglądów postępowych patriotów) drobniejsze utwory: Chudy literat Adama Naruszewicza, Laura i Filon Franciszka
Hasło „filozofia oświeceniowa” wywołuje skojarzenie: Wolter, racjonalizm, encyklopedyści. Gdzie działają? We Francji. Co głoszą? Pochwałę rozumu i wiedzy, wolności i równości człowieka oraz tolerancji. Bardzo dobrze, ale do tej głównej etykietki trzeba dorzucić kilka uwag. Racjonalizm nie jest pojęciem osiemnastowiecznym. Jego ojcem był myśliciel wieku XVII, Kartezjusz, który rzekł słynne „Cogito ergo sum” (myślę, więc jestem). Wymieniony pośród wielkiej trójcy Jan Jakub Rousseau jest przecież twórcą sentymentalizmu, i uczucie, wrażliwość,
Oświecenie w Europie to wiek XVIII. Wiek XVIII – to stulecie bliskie w pewien sposób nam, współczesnym! Modna staje się nagle edukacja, wiara w rozum ludzki i rozwój nauk, postulaty głoszące prawo człowieka do wolności i szczęścia. Skąd my to znamy? Do tego: rozwój przemysłu, prawdziwy rozwój prasy i książki (w skali masowej dopiero w XVIII wieku), rozwój instytucji związanych z kulturą. Człowiek osiemnastego wieku ma dosyć barokowej metafizyki –
Satyra jest to utwór literacki, który ośmiesza lub piętnuje wady ludzi, obyczaje, charaktery, postawy światopoglądowe i orientacje polityczne, sposoby zachowań i mówienia itp. Satyra nie musi ukazywać sposobu napraw, podawać „lekarstwa” – jest ona po to, by negować, ośmieszać i pouczać. Zwykło się mówić, że satyra przedstawia rzeczywistość w krzywym zwierciadle, zdeformowaną przez komiczne wyolbrzymienie lub pomniejszenie. W szerokim zakresie wykorzystuje chwyty karykatury i groteski. Za kolebkę satyry uznaje się literaturę rzymską. W rozumieniu późniejszym pojęcie
Renesans ma niewątpliwe prawo do swojej nazwy, o ile odniesiemy ją do niezwykłej „ponownej kariery” ideałów starożytności w tym okresie. To rzeczywiście czas „odrodzenia” kultury antycznej – staje się ona wzorem dla twórców i myślicieli. Jednocześnie to okres wielkiego odkrywania starożytności. Organizuje się wykopaliska archeologiczne i odkrywane są kolejne zabytki. Odnajdywane są klasyczne utwory, na ogół w klasztornych bibliotekach, gdzie od stuleci spoczywają pod warstwą kurzu; Petrarka na przykład angażuje się poważnie w poszukiwanie dzieł Cycerona.
Utwory europejskiego renesansu trudno zaliczyć do jakiejś jednej kategorii. Motywów w nich bez liku. Znajdziemy tu opisy platonicznej miłości i sprośne opowieści o uwiedzeniach i zdradach. Postacie rycerzy i dworzan, księży i rozpustników. Są także bardzo różne pod względem kompozycyjnym i gatunkowym. Każde z dzieł, o którym mowa, to prawdziwe, jedyne w swoim rodzaju arcydzieło – bogaty, różnorodny świat zamknięty w słowach. O każdym też napisano kilkadziesiąt, jeśli nie kilkaset
Gdy w Europie święcili tryumfy Stendhal i Balzak, w Polsce nie powstała jeszcze ani jedna licząca się powieść realistyczna. Kwitł romantyzm – przede wszystkim epoka poezji i dramatu. Oświeceniowe eksperymenty powieściowe Ignacego Krasickiego i Jana Potockiego poszły w niepamięć. Kiedy do głosu doszli pozytywiści, na mapie literatury polskiej na nowo pojawiła się proza. Początkowo były to – dość kulawe w porównaniu z osiągnięciami europejskimi – przedsięwzięcia w dziedzinie realizmu tendencyjnego. Później jednak, wraz z Lalką Prusa i Nad Niemnem Orzeszkowej, powieść
Twórcy programu pozytywistycznego bardzo wierzyli w sens jego realizacji i starali się czynem wcielać go w życie. Większość z nich brała udział w powstaniu styczniowym i na własnej skórze przekonała się o tym, że hasła romantyczne rozmijają się z rzeczywistością. Romantycy nawoływali do ofiarnej walki, ale sami mało „prochu wąchali”. Pozytywiści odwrotnie: dzielnie walczyli z bronią w ręku, ale po doświadczeniu klęski przestali namawiać do dalszej straceńczej walki i stworzyli
Twórcy renesansu Erazm z Rotterdamu O NIM: Bardzo wykształcony, rodem z Holandii, zakonnik augustianów, nieślubny syn pewnej doktorówny i księdza! Znany i popularny już w swoich czasach. Uważany za największego humanistę nie-Włocha, zwany księciem humanistów. Propagował kulturę antyku. Obywatel świata: podróżował po Europie, mieszkał w Anglii, we Francji, Włoszech. Dzieło życia: Pochwała głupoty. Dzisiejsze systemy edukacji opierają się jeszcze na jego poglądach. ON: Podstawą wychowania człowieka jest edukacja humanistyczna. Wojny są złem – także te
Twórcy programu pozytywistycznego bardzo wierzyli w sens jego realizacji i starali się czynem wcielać go w życie. Większość z nich brała udział w powstaniu styczniowym i na własnej skórze przekonała się o tym, że hasła romantyczne rozmijają się z rzeczywistością. Romantycy nawoływali do ofiarnej walki, ale sami mało „prochu wąchali”. Pozytywiści odwrotnie: dzielnie walczyli z bronią w ręku, ale po doświadczeniu klęski przestali namawiać do dalszej straceńczej walki i stworzyli nowy, pozytywny program – nazwany właśnie pozytywizmem! Można powiedzieć, że wyciągnęli
Publicystyka, czyli dział piśmiennictwa zajmujący się sprawami codziennymi, oraz prasa – stanowiły ważny oręż w walce pozytywistów o propagowanie ich programu. Młodzi pozytywiści wszelkimi sposobami starali się oddziaływać na społeczeństwo – prowadząc wykłady, wygłaszając odczyty, ale przede wszystkim właśnie pisząc artykuły, felietony i inne prace ukazujące społeczne funkcjonowanie propagowanych haseł. Szczególnie ważne było to w początkowej fazie pozytywizmu, kiedy chodziło także o przeciwstawienie się romantykom, a w zasadzie epigonom romantyzmu, czyli biernym naśladowcom, kontynuatorom przestarzałych koncepcji
Klęska powstania styczniowego fatalnie wpłynęła na samopoczucie Polaków. Represje popowstaniowe dotknęły wszystkich, ale w największym stopniu warstwę najbardziej aktywną – szlachtę. Dworki szlacheckie w czasie powstania często palono, plądrowano, po powstaniu konfiskowano, a ich mieszkańców – wywożono na Sybir. W kraju pozostawały kobiety – bezradne, pozbawione środków utrzymania, nieumiejące samodzielnie na siebie zarobić. W miastach pojawiły się całe rodziny „wysadzonych z siodła”, próbujących – najczęściej mimo braku wykształcenia – znaleźć źródła zarobkowania. Ponadto w atmosferze klęski narastały
Jesteśmy w Polsce, w której właśnie stłumiono powstanie styczniowe. Co się zmienia? Pozytywizm to czas zerwania z romantycznym idealizmem. Klęska powstania i ogólnonarodowe rozczarowanie do pomysłu walki o niepodległość przynoszą efekt w postaci wielkich zmian w kulturze: romantyczna metafizyka ustępuje miejsca materializmowi i rzeczowości, wzniosłe idee i ubóstwienie jednostki – naukowemu planowaniu i służbie ogółowi. Pozytywizm zatem to epoka literatury społecznej i realistycznej; poezją zajmują się nieliczni. To także czas religijnej prawie wiary w naukę i biologicznego pojmowania rozwoju społecznego. A zarazem moment, w którym
Czy znajdujesz w Nad Niemnem wątek, który wydaje się nie do końca zgodny z powszechną postawą pozytywistów? Odpowiedź na to pytanie to jeszcze jeden dowód na to, że Nad Niemnem nie można jednoznacznie nazwać powieścią tendencyjną. Powstanie styczniowe zostało tu potraktowane w sposób niezwykły dla światopoglądu pozytywistycznego. Takie ujęcie tego wątku było oryginalne, ryzykowne – i nijak nie mieściło się w kręgu społeczno-historycznych tez pozytywistów. Wagę tego zrywu niepodległościowego w utworze podkreślała sama Orzeszkowa,
Europejscy pisarze realiści dążyli do tego, by ich utwory zawierały nie tylko jak najwierniejszy, lecz także jak najszerszy obraz opisywanej rzeczywistości. Doskonały przykład to Komedia ludzka, cykl powieściowy, którego część stanowi Ojciec Goriot. W utworze Balzaka losy poszczególnych bohaterów są odzwierciedleniem losów całego społeczeństwa, a swoistym bohaterem jest Paryż. W Polsce dopiero w literaturze popowstaniowej zaczęto na dużą skalę eksperymentować z pisarskimi technikami i zasadami charakterystycznymi dla realizmu. Ukoronowaniem dokonań tej nowej literatury jest Lalka –
W wypowiedzi na ten temat przydatne może być porównanie Lalki z Ojcem Goriot Balzaka. W obu tych utworach miasto to jeden z ważniejszych tematów. W Lalce i Ojcu Goriot Warszawa i Paryż są przedstawione przekrojowo, z dbałością o szczegóły. W obydwu też mamy do czynienia nie tylko z poszczególnymi postaciami, ale z całą społecznością miejską jako bohaterem zbiorowym. Obydwaj pisarze charakteryzują się dobrze wyrobionym zmysłem socjologicznej obserwacji, który przekłada się na drobiazgowy i wnikliwy opis stosunków społecznych w ich powieściach.
Rozwój, rozwój, rozwój Pozytywizm to epoka ewoluująca. Mimo że nie trwała długo, łatwo dostrzec, iż z biegiem czasu następował rozwój pozytywistycznej literatury. O ile w okolicach roku 1870 składały się na nią nieudolne próby w zakresie nowelek i powieści z tezą oraz teksty publicystyczne, o tyle już niecałe dwadzieścia lat później do grupy utworów pozytywistycznych można było zaliczyć niewątpliwe arcydzieło, jakim jest Lalka, oraz wybitne Nad Niemnem Orzeszkowej i niezwykle sprawnie napisane powieści Sienkiewicza. To, że u progu epoki
Stanisław Wokulski z Lalki Już jako młody chłopak musiał sam zarabiać na utrzymanie – był subiektem w winiarni Hopfera. Tu poznał studentów Akademii Medycznej i Szkoły Sztuk Pięknych, którym „paliło się we łbach”. To od nich zaraził się pasją do nauki: w dzień pracował, w nocy ślęczał nad pożyczanymi książkami. Dzięki temu morderczemu trybowi życia dostał się do Szkoły Przygotowawczej, a potem nawet do Szkoły Głównej. Studia przerwało mu powstanie styczniowe. Za udział w nim został
