Mikołaj Sęp-Szarzyński

Twórczość, żyjącego w tym samym czasie co Kochanowski, Mikołaja Sępa-Szarzyńskiego najczęściej zaliczana jest do baroku. A to z racji cech charakterystycznych dla tej właśnie epoki. Najbardziej wyrazista z nich to metafizyczny niepokój. Człowiek prezentowany w utworach Szarzyńskiego jawi się jako drobinka zagubiona w kosmosie, miotana tajemnymi siłami, nieradząca sobie ze swoim ciałem, swoimi potrzebami, oczekiwaniami – pragnąca wsparcia i opieki Bożej.

Utwory Mikołaja Sępa-Szarzyńskiego mają formę kunsztowną, ale nader niepokojącą. Niezwykłe metafory, zaskakujące koncepty, wielość niebanalnych, często skomplikowanych środków artystycznych, nagromadzenie oksymoronów, antytez, niezwykłych skojarzeń – to cechy tej poezji.

Utwory:

• Metafizycznie zagubiony, bezsilny, przerażony człowiek ukazany jest w Sonecie I pod znamiennym tytułem O krótkości i niepewności na świecie żywota człowieczego. Uświadamiając sobie nieuchronność śmierci, żałuje on swego dotychczasowego, grzesznego – jak należy przypuszczać – życia. Mamy wszakże prawo zapytać, czy rzeczywiście było ono grzeszne. A może tylko pozbawione ustawicznego myślenia o Bogu? Jedyna sugestia na ten temat to zdanie: „z płaczem ganię młodości mej skoki” oraz przebijające z całego utworu poczucie, że życie doczesne jest pasmem nietrwałych złudzeń.

• W Sonecie II nędza kondycji ludzkiej nie pozostawia wątpliwości. Wrażenie żalu wobec samego siebie, wywołane niewłaściwym sposobem życia, zostało w tym wierszu spotęgowane poczuciem winy i wstydu za sam fakt egzystencji! W następnych wierszach cielesność człowieka i związana z nią – chciałoby się powiedzieć: zawarta w niej – grzeszność będzie stałym źródłem udręki i wstydu właśnie.

• Stąd rozpaczliwe pytanie wykrzyczane w Sonecie III, O wojnie naszej, którą wiedziemy z szatanem, światem i ciałem: „Cóż będę czynił w tak straszliwym boju,/ Wątły, niebaczny, rozdwojony w sobie?”. Jedyny ratunek w Bogu. To Jego błaga autor: „Ty mnie przy sobie postaw, a prześpiecznie/ Będę wojował i wygram statecznie”. Pomoc Boża wydaje się jednak bardzo problematyczna. Okazuje się, że bez woli Bożej człowiek naprawdę nie może funkcjonować. Nie może nawet kochać Boga, jeśli nie jest obdarzony Jego łaską!

Forma metafizycznych sonetów Sępa-Szarzyńskiego odpowiada ich treści: wyraża zadziwienie światem i świata tego wewnętrzną niespójność, przeciwstawioną Boskiemu ładowi.

Czy Mikołaj Sęp-Szarzyński jest twórcą renesansowym czy barokowym?

Jan Andrzej Morsztyn

Twórca poezji dworskiej, mistrz konceptu, polski marinista. Przyczepiono tej poezji etykietkę: błaha treść w wyszukanej formie, bo opisywał Jan Andrzej dworski flirt, grę miłosną, miłość zmysłową, a lubował się w dobieraniu najbardziej wymyślnych sposobów przedstawienia tematu. Niektóre jego utwory – nie szukajcie ich w podręczniku – nawet dziś nazwać można pikantnymi, erotycznymi, alkowianymi. Jeśli chodzi o te podręcznikowe, warto zwrócić uwagę na przedstawione niżej wiersze:

Utwory:

• Do trupa to sonet, w którym należy zwrócić uwagę na: niesamowity (może niesmaczny?) koncept, polegający na porównaniu trupa i zakochanego, „wyliczankę” podobieństw obu stanów; paradoks – okazuje się, że na pozór tak różne stany rzeczywiście można sprowadzić do wspólnego mianownika; zaskakującą pointę: trup ma lepiej, bo nic już nie czuje, a nieszczęśnik kochający jest bezradny wobec swojego cierpienia; powtórzenia na początku zwrotek i wersów: ty, tyś, ty – to anafora; budowę utworu na zasadzie antynomii ty – ja, taką symetrię możemy uznać za paralelizm kompozycji; kontrast w finale utworu.

• Niestatek to krótki wiersz będący apostrofą do panny. Wykazuje jasno, jak zmienia się obraz ukochanej wrysowany w serce zakochanego – w zależności od zgody lub niezgody z wybranką. Morsztyn zapragnął popisać się wymyślnością i oryginalnością w konstruowaniu opisu. Zestawił dwa portrety poetyckie. Portret A – gdy się zgadzamy. Portret B – gdy się wadzimy. Oba portrety zestawione są na prawach kontrastu. Metafory A: oczy – ogień; czoło – zwierciadło; ząb – perła; włos – złotem; usta – koralem. Metafory B: oczy – perzyną; czoło – maglownią, tzn. deską do magla; ząb – szkapią kością; włos – pajęczyną; usta – czeluścią.

Jan Andrzej Morsztyn to czołowy reprezentant barokowej poezji dworskiej, zwany poetą miłości. Napisał mnóstwo krótkich utworów traktujących o zakochanych, o ich uczuciu, wynajdując najdziwniejsze porównania i metafory, by, wzorem włoskiego Marina, wyrazić myśl za pomocą konceptu. Ma na swoim koncie fraszki bardzo swawolne. W niektórych można znaleźć i wulgaryzmy, i opisy więcej niż erotyczne. Są jednak wśród tych wierszy także filozoficzne. Był bowiem Morsztyn poetą wszechstronnym.

Jan Andrzej Morsztyn na maturze

Daniel Naborowski

Lekarz i dyplomata. Był synem aptekarza, ukończył medycynę i służył na dworach magnackich – był także dyplomatą, ale przeszedł do historii jako wyśmienity poeta polskiego baroku. Jego twórczość należy do nurtu poezji dworskiej, ale jest Naborowski autorem wierszy najtrafniej wyrażających ideologię baroku. Frapuje go przemijalność, kondycja człowieka, kruchość jego istnienia, zjawisko następstwa pokoleń. Ma na sumieniu także fraszki figlarne, nieprzyzwoite nawet według dzisiejszych kryteriów.

Utwory

• Krótkość żywota to wyraz filozoficznej refleksji nad przemijaniem, kruchością istnienia. Temat dla epoki typowy, ale za to jakież ujęcie! Naborowski jest mistrzem syntezy. Każdy wers tego utworu dowodzi znikomości istnienia. W paru słowach zamyka się tu przestrzeń całego życia lub nawet kilku pokoleń. Na przykład: „Godzina za godziną niepojęcie chodzi:/ Był przodek, byłeś ty sam, potomek się rodzi”. Niby nie jest to odkrycie, ale upływ czasu został tu ukazany niezwykle obrazowo. Aby najtrafniej nazwać, zobrazować ową ulotność egzystencji – używa Naborowski ciągu niezwyczajnych słów: dźwięk, cień, dym, wiatr, błysk, głos, punkt. Każde z nich to nazwa zjawiska abstrakcyjnego i ulotnego, każde jest krótkie – jak życie. To szczególny wiersz – refleksyjny, przyprawiony szczyptą goryczy, ujawniający prawdę, której nikt nie chce.

• Cnota grunt wszystkiemu. Schemat wiersza jest prosty: szesnaście wersów, z których każdy rozpoczyna się wartościującym „nic to”, wymienia rozmaite dobra i splendory doczesnego świata. Jest to, oczywiście, rozbudowana anafora, która wymaga pracy wyobraźni, by jak najwięcej ciekawych „nic to” nazbierać. Cóż więc jest niczym? Pałac, jadło, kruszce, uroda żony, „gęste” (liczne) wsie. Słowem – bogactwo. Dalej – własne przymioty: dowcip, wysoki urząd i szczęście. Nic to. Nic, bo przemija. Po cóż jednak wyliczać te słodycze? Czy po to, by zatruć tę chwilę istnienia szczęśliwcowi, któremu się powiodło? Nie. Po to, by w końcu utworu zamieścić informację o jedynej wartości trwałej. A jest nią cnota i sława, która z cnoty płynie. Tylko życie cnotliwe gwarantuje życie wieczne. A konkluzja taka – to właśnie koncept, efektowne zwieńczenie utworu.

Wiersze Naborowskiego to wyraz obsesji przemijania. Na różne sposoby ukazuje poeta znikomość życia, poszukuje wartości trwałych, harmonii między życiem a przeznaczeniem.

Daniel Naborowski na maturze

Najważniejsze nurty w barokowej poezji polskiej

Poezja metafizyczna, intelektualna:

• twórczość Mikołaja Sępa-Szarzyńskiego
• twórczość Daniela Naborowskiego
• twórczość Sebastiana Grabowieckiego

Poezja dworska:

• twórczość Jana Andrzeja Morsztyna

Poezja ziemiańska:

• utwory Szymona Szymonowica
• Hieronima Morsztyna Światowa rozkosz

Poezja sarmacka:

• wiersze Wacława Potockiego
• wiersze Kaspra Miaskowskiego
• psalmy Wespazjana Kochowskiego
• Szymona Szymonowica Sielanki

Tematy poezji barokowej

• Sfera zagadnień filozoficznych: człowiek i jego kondycja we wszechświecie, przemijalność istnienia, destrukcyjna siła czasu, śmierć i życie po śmierci.

• Miłość: ulotna, zmysłowa, dworski flirt, a także ogniste, spalające, trwałe uczucie, które można przeciwstawić nawet śmierci. Miłość do Boga.

• Patriotyzm, troska o ojczyznę, nawo­ływanie do reform. Jest tu zarówno ­kry­tyka istniejącej rzeczywistości, jak i wskrzeszenie idealnego mitu sarmackiej przeszłości.

• Protest przeciw nietolerancji wyznaniowej (wiersze Wacława Potockiego).

• Życie na wsi, ideał życia ziemiańskiego, w zgodzie z naturą (Pamiętniki Jana Chryzostoma Paska, Sielanki Szymonowica).

 

Zobacz:

Poezja baroku

Poeci baroku na maturze

Poezja metafizyczna barokowej Polski

Zjawiska literatury baroku

Przedstaw twórczość najważniejszych poetów polskiego baroku

Charakterystyka epoki baroku

Jak rozumiesz hasło, którym często określa się barok: „przerost formy nad treścią”?