Krótka rozprawa między trzema osobami, Panem, Wójtem a Plebanem Mikołaja Reja
Gatunek:
dialog udramatyzowany – to znaczy, że jesteśmy świadkami sceny – dysputy osób rozgrywającej się w jakiejś sytuacji, jakby to był „mały” dramat.
Co się dzieje:
Dyskutują tu przedstawiciele trzech stanów: kleru (Pleban), szlachty (Pan) i chłopów (Wójt). Wzajemnie wytykają sobie wady, przez co otrzymujemy ciętą charakterystykę i krytykę szesnastowiecznego społeczeństwa, dokładniej: satyrę na szlachtę i księży, bowiem najbardziej pokrzywdzony i uciskany jest chłop.
O co chodzi?
- Jest to krytyka nie tylko poszczególnych stanów społecznych, lecz także organizacji państwa, sądownictwa, starostw, sejmu, wojskowości.
- Dzięki bogactwu scen obyczajowych, pomysłów, żywiołowej, potocznej mowy – dla nas, późniejszych odbiorców – jest też świetnym obrazem dawnej Polski, informacją o jej obyczajach, panujących stosunkach i języku.
- Ocena szlachty: hazard, zbytki, prywata, rozrzutność, sobiepaństwo, obojętność wobec ojczyzny i urzędów, które sprawują.
- Ocena kleru: chciwość, zaniedbanie obowiązków duszpasterskich, świecki, bogaty tryb życia, zepsucie i rozprzężenie instytucji Kościoła.
Zarzuty Reja:- Szlachcic jest: rozrzutny, przekupny, łakomy, próżny, wygodny, leniwy.
- Duchowny jest: interesowny, chciwy, nieobowiązkowy, leniwy.
- Chłop jest: wyzyskiwany przez obie warstwy, biedny, wystraszony.
Istotę ujmuje słynny cytat:
Ksiądz pana wini, pan księdza
A nam prostym zewsząd nędza.
W Krótkiej rozprawie… obserwujemy problematykę
- polityczną,
- religijną,
- obyczajową
- społeczną.
Rej zajmuje się aktualnymi problemami Rzeczypospolitej. Dzięki krytyce hazardu, obżarstwa, przesady w strojach rozrzutnej szlachty, dzięki zarzutowi wobec kleru, iż zaniedbuje obowiązki, a na „ołtarzu jajca liczą” – poznajemy realia Polski XVI w.
Żywot człowieka poczciwego Mikołaja Reja
- To utwór parenetyczny, czyli pouczający, kreujący wzór godny naśladowania. Prawi zatem Rej, jak wychowywać młodzież szlachecką, jak żyć i gospodarować już w wieku dojrzałym – jak być poczciwym ziemianinem.
- Dzieło składa się z trzech ksiąg.
- Pierwsza dotyczy spraw wychowawczych.
- Druga wieku dojrzałego – tzn. ożenku, obowiązków obywatelskich, zajęć i rozrywek w poszczególnych porach roku.
- Trzecia omawia starość i pogodną wizję pożegnania się ze światem.
- Liczne scenki rodzajowe, anegdoty, pouczenia powodują, że mamy do czynienia z panoramą ówczesnego życia szlachty ziemiańskiej.
- Dzieło Reja prezentuje też w całej krasie styl tego pisarza: barwny, pełen zdrobnień, pytań retorycznych, wyliczeń, powtórzeń i przytoczeń cudzych wypowiedzi.
- Obok obyczajów, pouczeń, wizerunku „poczciwego człowieka” – Żywot… ma wymowę filozoficzną, Rej rysuje cztery okresy życia ludzkiego, tak jak są cztery pory roku, cztery żywioły i cztery płyny w człowieku. W życiu w zgodzie z prawem natury widzi szczęście człowieka i uspokojenie lęków przed śmiercią, jako przed naturalną koleją rzeczy. Wreszcie – chwali wieś i życie wiejskie, korzystanie z dóbr natury, nie naciska na zbytnią uczoność ziemianina – raczej na jego rozwagę, umiar, umiejętność czerpania z życia radości.
Odprawa posłów greckich Jana Kochanowskiego
- Pierwszy nasz dramat nowożytny opowiada o tym, co się działo w Troi, gdy pokrzywdzony król Menelaos wysłał posłów greckich do Priama i Parysa, by ten ostatni oddał mu porwaną żonę Helenę. Jak pamiętamy i jak mówi tytuł, posłowie greccy dostają odprawę, co doprowadzi do straszliwej wojny trojańskiej. Cała historia ma dwie warstwy znaczeniowe:
- uniwersalną – bezpośrednio prezentowaną
- patriotyczną – dotyczącą Rzeczypospolitej (ukrytą)
- Przesłanie uniwersalne – to prezentacja postaw i dyskusja etyczna dotycząca wszystkich epok i ludzi. Oto typ sprzedajnego polityka, skorumpowanego, demagoga – Iketaon. Oto prawy patriota – Antenor. Powolny i słaby władca Priam i egoistyczny królewicz Aleksander. Zdrada, miłość, wojna, wierność ideałom, wybór między racją kraju a pragnieniami prywatnymi – to tematy ponadczasowe.
- Przesłanie ukryte – polega na tym, że powyższe problemy są nałożone na sytuację Polski. Pozornie dotyczą historii Troi – faktycznie Kochanowski aluzjami i chwytami kompozycyjnymi przenosi całą otoczkę na rzeczywistość Rzeczypospolitej szesnastowiecznej. Przestrzega władców i posłów, gromi prywatę, konstruuje wzór godny naśladowania – czyli Antenora. Na pytanie, po czym poznać owe aluzje – można przywołać choćby scenę obrad posłów trojańskich, którzy głosują na wzór polskiego sejmu.
- Podwójna warstwa znaczeniowa, fakt, że pod pozorem starej antycznej historii porusza autor sprawy aktualne, sprawia, że Odprawa… jest dziełem alegorycznym. Troja staje się alegorią (przenośnią) Rzeczypospolitej.
- W kompozycji Odprawy… Kochanowski zachował reguły klasycznej tragedii greckiej:
- zasadę trzech jedności,
- zasadę decorum (odpowiedniości stylu wypowiedzi do wagi osoby i tematu),
- obecność chóru,
- podział na epizody i komentarze itd.
- Odstąpił od konwencji klasycznej w kilku punktach, np. w przypadku tytułu. Starożytni lubili umieszczać w tytule imię głównego bohatera – tu mamy kluczowe wydarzenie. Brak także ostro zarysowanego konfliktu tragicznego, wybór Aleksandra nie jest wyborem spośród racji równorzędnych.
Treny Jana Kochanowskiego
- Zbiór trenów traktujemy jako jedno wielkie dzieło, bowiem ich kolejność i układ nie są przypadkowe. Tren to gatunek żałobny (funeralny) poświęcony zwykle zmarłemu wodzowi czy ważnemu mężowi stanu. Tu – zostały napisane w hołdzie i bólu po stracie ukochanego dziecka – Urszulki. A jednak cykl posiada dwoje bohaterów.
- Pierwszym jest Urszulka – jej portret i wspomnienie o niej.
- Drugim – sam ojciec i jego rozpacz – tu utwór staje się wyrazem wielkiego bólu ojcowskiego i jego refleksji filozoficznej.
- Filozofia renesansu wydaje się jasna, optymistyczna, pełna spokoju i harmonii. I taką była – w przypadku Kochanowskiego – do czasu wielkiej, osobistej tragedii. Śmierć córki „uczyniła pustki” nie tylko w domu poety – także w jego duszy, w jego uporządkowanym świecie wartości. Krach musiał być potężny, skoro Kochanowski czuje się „ze stopni ostatnich zrzucony”, posuwa się nawet do zwątpienia w życie przyszłe. Kryzys mija, przychodzi uspokojenie zwieńczone maksymą: „Ludzkie przygody ludzkie noś” (znoś po ludzku). Mimo to – pęknięcie na gładkiej, renesansowej filozofii, zapowiada lęk, obawy i rozterki epoki następnej – baroku. Treść filozoficzna jest w trenach misternie zgrana z kompozycją.
- Klasyczny tren miał swoją wewnętrzną logikę: zaczynał się od pochwały cnót zmarłego, potem pokazywano ogrom straty, demonstrowano swój żal – by w końcu zamieścić pocieszenie i pouczenie.
- Cały ten porządek został rozpisany na cykl dziewiętnastu trenów. Pierwsze są bardziej opisowe, poeta przywołuje obraz córeczki, jej talent, jej rzeczy i wygląd. Obserwujemy narastanie opisywanego cierpienia, które apogeum przyjmuje w Trenie IX i X. Tu następuje punkt tragicznego załamania i niemal buntu przeciw Bogu. Po tym przesileniu powoli nadchodzi uspokojenie. Pocieszenie i powrót do Boga przynosi Sen (Tren XIX). We śnie przychodzi do poety matka z Urszulką na ręku.
Uwaga!
- Treny są swoistym traktatem filozoficznym – obrazem kryzysu światopoglądowego renesansowego poety.
- Treny zwracają uwagę pokoleń badaczy swoją mistrzowską kompozycją.
Żeńcy Szymona Szymonowica
Utwór zagościł na stałe w podręcznikach pokoleń, bo jest świetnym przykładem antysielanki – inaczej sielanki niekonwencjonalnej.
A jaka była konwencjonalna?
Od czasów starożytnych, od samego Teokryta – były to utwory o życiu wsi, przedstawiające wiejską egzystencję (praca, rozrywki, uczucia) w nader jasnym świetle – jako pełną uroków, radosną itd. Jest to obraz wyidealizowany, bo pomija całkowicie ciemne strony zagadnienia. Jeśli żniwiarze pracują – to śpiewają radośnie, bez kropli potu – bo ta zepsułaby sielankowy obraz. Wszyscy szczęśliwi i zgodni na łonie natury, a słoneczko ochoczo im przyświeca.
Szymonowic napisał mnóstwo takich sielanek, ale pisał też realistyczne, niekonwencjonalne, takie jak Żeńcy. Trud pracy, okrucieństwo dozorcy, konflikt społeczny ostro zgrzytają w schemacie sielanki – i przez to stają się bardziej czytelne. Elementy sielankowe: pieśń o słoneczku, marzenie o sprawiedliwości, wizja szczęśliwej czeladki – stanowią tło dla życiowej prawdy.
Sonety Mikołaja Sępa-Szarzyńskiego
Z tomu Rytmy abo wiersze polskie. Sonety Szarzyńskiego są przełomowe. Jeszcze renesansowe, ale już barokowe. Nową epokę zapowiada tematyka utworów.
- Sonet IV – O wojnie naszej, którą wiedziemy z szatanem, światem i ciałem
Ta posępna walka toczy się o zbawienie ludzkiej duszy po śmierci. Szatan stwarza pokusy: dobra ziemskie, słabości ciała, a byt podniebny żąda rezygnacji… Oto człowiek słaby, „rozdwojony w sobie”, kruchy, wołający o pomoc do Boga.
Prawda, że przypomina się tu raczej atmosfera średniowiecza niż renesansu?
- Sonet V – O nietrwałej miłości rzeczy świata tego
Tu odczytujemy pouczenie, iż miłość do rzeczy ziemskich – jest nietrwała, niepewna. Niczym są: złoto, sława, władza, uroda. Tylko miłość Boga może przepędzić lęki i trwogi człowiecze, poradzić na okrucieństwo przemijania. I ta druga miłość – nie z tego świata – jest trwała i słuszna. Taka konkluzja także niezbyt współgra z renesansową ideologią.
Czy w takim razie cokolwiek pozostało z renesansu w sonetach młodego, chorowitego poety, który na własnym przykładzie widział krótkość żywota i rychły koniec?
Tak. Renesansowa jest wiara w potęgę woli człowieka, który może zwyciężyć szatana i ziemskie pokusy. Obraz szatana i śmierci nie jest jeszcze tak pełen grozy i strachu, jak to będzie w baroku. Miłość do życia, żal za jego przemijaniem, wiara w wartość ludzkiej egzystencji – to poglądy wciąż renesansowe.
Renesansowe utwory o wsi
- To wizje sielankowe
– chwalące życie na wsi, prezentujące sielskie obrzędy i radości płynące ze współistnienia z naturą. Do takich należy Kochanowskiego Pieśń świętojańska o sobótce i wiele sielanek Szymonowica, a także Żywot człowieka poczciwego Mikołaja Reja.
- Wizje realistyczne
prezentujące konflikty społeczne na wsi, trud pracy rolników, niesprawiedliwość, a nawet okrucieństwo dozorców – też są. Przykład podstawowy to Żeńcy Szymona Szymonowica, ale można też przywołać Krótką rozprawę między trzema osobami Panem, Wójtem a Plebanem Mikołaja Reja.
Gatunki uprawiane w renesansie
- Rodowód antyczny
- pieśni
- treny
- fraszki
- tragedia
- sielanki
- dialog
- Rodowód średniowieczny
- sonet
- kronika
- misterium
- kazanie
Zobacz: