Temat:

Obrazy dzieciństwa w wybranych tekstach kultury.

Określenie problemu
Dzieciństwo to szczególny okres w życiu każdego człowieka, który kształtuje jego osobowość.

Kolejność prezentowanych argumentów

  • Wspaniałe dzieciństwo.
  • Dziecko skrzywdzone.
  • Zepsute dziecko.

Wnioski
Dziecko zawsze interesowało literaturę, malarstwo i inne dziedziny sztuki. Bohater dziecięcy zajmuje w literaturze coraz więcej miejsca.

 

Ujmij w prezentacji

Wspaniałe dzieciństwo

Typowych szczęśliwych dzieci jest w literaturze znacznie mniej niż tych pokrzywdzonych. Właśnie dlatego warto zwrócić na nie uwagę.

  • Duchy Józia i Rózi (II część Dziadów Adama Mickiewicza) – dzieci, które były zbyt małe, by popełnić grzech. Ich dzieciństwo było beztroskie i radosne, a jednak są obciążone pewną winą – nie zaznały cierpienia, a ich droga do zbawienia jest zamknięta. Ludowa sprawiedliwość i kodeks moralny nie widzą niczego złego w szczęściu, ale należy przeżyć ból i nieszczęście, by stać się dojrzałym. Dlatego dzieci proszą o dwa ziarnka gorczycy. Są one symbolem odkupienia i pomogą dostąpić łaski.
  • Kordian Juliusza Słowackiego – typowy bohater romantyczny. Dzieciństwo spędza w dworku szlacheckim pod czujną i troskliwą opieką starego sługi Grzegorza. Jak należy ­przypuszczać, było to wymarzone dzieciństwo, Kordianowi niczego nie brakowało. Dlatego stał się piętnastoletnim, znudzonym życiem pesymistą. Brak mu pomysłu na życie i wielkiej idei. Próbuje popełnić samobójstwo.
  • Ojciec Goriot Honoriusza Balzaka – to historia starego już Goriota, którego sława i majątek dawno minęły. Żyje on jedynie dla swych utytułowanych córek, hrabiny Anastazji de Restaud i baronowej Delfiny de Nucingen. Matka Anastazji i Delfiny zmarła, gdy te były małe. Ojciec, bogaty handlarz mąką, typowy dorobkiewicz, pragnie, by dziewczętom niczego nie brakowało. W ramach rekompensaty spełnia wszystkie ich zachcianki. W końcu dziewczęta dorastają i bogato wychodzą za mąż, ale, przyzwyczajone do luksusu, bez skrupułów pozbawiają Goriota resztek jego majątku dla zaspokojenia kolejnych kaprysów. Goriot umiera w nędzy, bo żadna z córek nie znajdzie się u jego boku, a skromny pochówek opłaca Rastignac.

Dziecko – wzorzec

Warto też zwrócić uwagę na wzorce parenetyczne. Okres średniowiecza lansuje ideał władcy i świętego. Dzieciństwo jest bardzo ważnym okresem, w którym dojrzewa chęć bycia władcą czy świętym i kształtują się określone cechy charakteru. Zazwyczaj narodziny potomka są długo oczekiwanym wydarzeniem, a dziecko rodzi się po długich prośbach i modlitwach do Boga.

  • Święty Aleksy – był synem patrycjusza rzymskiego. Rodzice długo czekali na potomka, a jego narodziny wywołały ogromną radość. Już jako dziecko odznaczał się wyjątkowymi przymiotami, miał wiele zalet i zgodnie ze schematem hagiograficznym swoimi cnotami przewyższał ojca. Odznaczał się nie tylko pobożnością, ale również był dzieckiem spokojnym i posłusznym woli ro­dziców.
  • Bolesław Krzywousty (księga druga Kroniki Galla Anonima). Zrozpaczeni, bezdzietni rodzice przyszłego władcy długo prosili św. Idziego o wstawiennictwo u Boga. Narodziny były również wielkim szczęściem dla całej rodziny. Już od najmłodszych lat Bolesław odznaczał się roztropnością, pobożnością i nadludzką wręcz siłą (warto zwrócić uwagę na walkę kilkuletniego dziecka z dzikiem). Te zalety ukształtowały jego charakter i wpłynęły na wizerunek władcy.
  • Jezus – warto poszukać w Biblii wydarzeń z okresu wczesnego dzieciństwa, które świadczyłyby o cechach charakteru.

Dziecko wrażliwe i wybitnie uzdolnione

Taki wzorzec proponuje literatura romantyczna i pozytywistyczna. Należy przypomnieć, że romantyzm był epoką, która dziecko traktowała w sposób szczególny. Do tej pory dziecko pojawiało się w literaturze marginalnie. Romantyzm wprowadza bohatera dziecięcego na równych prawach z bohaterem dorosłym. W okresie tym, zresztą po raz pierwszy, pisze się teksty przeznaczone dla dzieci. Pierwszą w Polsce autorką książek dla dzieci i młodzieży była Klementyna Hoffmanowa.

  • Chłopiec z Króla olch Johanna Wolfganga Goethego – to dziecko chore, które w agonii traci kontakt z rzeczywistością i słyszy głos wabiącego go króla elfów. Bohater obdarzony niezwykłą wyobraźnią jest wrażliwy, łatwo ulega sugestiom. Umiera.
  • Orcio z Nie-Boskiej komedii Zygmunta Krasińskiego – podobnie jak poprzedni bohater jest dzieckiem niezwykle delikatnym i wrażliwym. Ojciec początkowo w ogóle się nim nie interesuje. Dziecko traci wzrok, ma dar jasnowidzenia i jest poetą. Żyje w świecie wyobraźni. Tak jak poprzedni bohater, umiera.
  • Antek z noweli Bolesława Prusa – ma talent, ale nie ma warunków do jego rozwoju. Z powodu złej sytuacji materialnej musi opuścić wieś.

Dziecko skrzywdzone

Niewątpliwie można zauważyć, że współczesny człowiek niełatwo się wzrusza i jest raczej odporny na śmierć i krzywdę ludzką (bo widzi ją ciągle w telewizji). Jednak nędza i krzywda dziecka budzi we wszystkich wewnętrzny sprzeciw. Dziecko jest bezbronne i pozostawione samo sobie, nie poradzi sobie z okrucieństwem życia.

  • Janko Muzykant Henryka Sienkiewicza, Antek Bolesława Prusa, Helenka z noweli Dobra pani Elizy Orzeszkowej, Tadeusz, bohater innej noweli tej autorki, tytułowy bohater Jaś nie doczekał i dzieci z Naszej szkapy Marii Konopnickiej – to ofiary rażących zaniedbań rodziców wynikających z biedy i warunków społecznych. Czytając Naszą szkapę, zwróć uwagę na sposób narracji.
  • Jadwinia z Dzikiej kaczki Henryka Ibsena – rodzina Jadwini od lat żyje w kłamstwie, a ona czuje się zagubiona, nie rozumie, dlaczego nagle wszyscy przestali ją kochać. Popełnia samobójstwo.
  • Moralność pani Dulskiej Gabrieli Zapolskiej – Mela jest zastraszona, zdezorientowana, nie rozumie okrutnych praw rządzących światem.
  • Cudzoziemka Marii Kuncewiczowej – główną bohaterką jest Róża, która w ostatnim dniu życia dostrzega błędy, jakie popełniła wobec najbliższych. Jej dzieci, Marta i Władyś, nie tylko nie zaznały czułości i miłości matki, ale przez wiele lat były skazane na jej humory, chwiejność emocjonalną, kaprysy i wysokie wymagania.
  • Ryfka z wiersza Ballady i romanse Władysława Broniewskiego – nikt nie interesuje się losem żydowskiej dziewczynki, bo „goła i ruda”.
  • Dzieci z Medalionów Zofii Nałkowskiej (Dorośli i dzieci w Oświęcimiu) – przerażające studium dziecięcej psychiki. Tekst pokazuje, że dziecko potrzebuje prawidłowych wzorców, nie odróżnia rzeczywistości od fikcji i bardzo łatwo ulega sugestiom („Co tu robicie, dzieci? I otrzymał odpowiedź: – My się bawimy w palenie Żydów”).

Strata dziecka

  • Treny Jana Kochanowskiego – należy naturalnie odnieść się nie do bohatera – ojca, filozofa, poety, ale do sposobu, w jaki Kochanowski pisze o zmarłym, ukochanym dziecku. Cykl trenologiczny tego poety spełnia wszystkie wymogi gatunkowe, tzn. np.: mamy ukazanie wielkości straty, manifestację bólu i cierpienia, pochwałę zmarłej. Przydatne będą Treny VI i VII. Tren VI pokazuje żałość po śmierci małej poetki, dziedziczki talentu, którą ojciec nazywa „ucieszną śpiewaczką” i „Safo słowieńską”. Przypomina nawet ostatnie, poetyckie słowa dziecka (pamiętajmy, że Urszulka miała najprawdopodobniej trzy lata). Tren VII to demonstracja żalu – po dziewczynce pozostały tylko jej ubranka, które w zasadzie są już bezużyteczne. Kochanowski pisze o swoich marzeniach i planach związanych z przyszłością dziecka.
  • Anka Władysława Broniewskiego – możesz też wspomnieć o tym znanym w literaturze polskiej cyklu trenów. Umierając, Anka nie była już dzieckiem, ale pozostała nim dla cierpiącego po jej stracie ojca. Warto zwrócić uwagę na wiersze: Anka, *** [Anka! to już trzy i pół roku], W zachwycie i grozie.

Dziecko buntownik

  • Ferdydurke Witolda Gombrowicza – dorosły bohater, Józio, powraca do dzieciństwa, trafia do szkoły, domu mieszczańskiego i ziemiańskiego, by móc określić się wobec Formy. Buntuje się przeciwko „gębie” i „pupie”, kompromituje Młodziaków i ciągle pragnie uciec przed Formą.
  • Władca much Williama Goldinga – jest to z całą pewnością książka przerażająca. Na bezludną, tropikalną wyspę trafia grupka dzieci, które nie tylko muszą przeżyć, ale także się porozumieć. W tym raju pojawi się buntowniczy Jack, chłopiec arogancki, bezczelny i okrutny. Jego działania prowadzą do wprowadzenia władzy absolutnej. Dzieci nie tylko walczą o władzę i „bawią się” w wojnę, ale w swoich poczynaniach zachowują jak dorośli.
  • Buszujący w zbożu Jerome’a Davida Salingera – książka podejmuje problem dorastania. Bohaterem powieści jest siedemnastoletni Holden Caulfield, który opowiada o swojej dwudniowej ucieczce ze szkoły do Nowego Jorku w Wigilię Bożego Narodzenia. Holden buntuje się przeciw światu dorosłych, który oparty jest na fałszu i obłudzie. Świat dzieci to świat bezpieczeństwa, autentyzmu, niewinności i szczerości. Książka wydana w latach pięćdziesiątych wzbudziła spore kontrowersje, jednak szybko stała się światowym bestsellerem.

Zepsute dziecko

Zdarza się, że dzieci (dotyczy to zwłaszcza dziewcząt …) przedwcześnie dojrzewają. Są cyniczne, zepsute, świadome tego, że mogą się wydawać bardzo pociągające dojrzałym mężczyznom i perfidnie to wykorzystujące. Takim dzieckiem jest Dolores Haze, zwana Lolitą, bohaterka powieści Nabokowa. Wyrachowana nimfetka naciąga oczarowanego nią Humperta na ciuchy i gadżety. Nie przeżywa szczególnie silnie śmierci matki. Podobnie Hesia, jedna z córek pani Dulskiej, w odróżnieniu od wrażliwej i zagubionej Meli, wyrośnie na nową panią Anielę Dulską – zakłamaną i pozbawioną moralności.

 

Cytaty:

Nie ma dzieci, są ludzie.
(Janusz Korczak)

Nieszczęsne ochędóstwo, żałosne ubiory
Mojej namilszej cory!
Po co me smutne oczy za sobą ciągniecie,
Żalu mi przydajecie?
(Jan Kochanowski, Tren VII)

Nie do takiej łożnice, moja dziewko droga,
Miała cię mać uboga
Doprowadzić! Nie takąć dać obiecowała
Wyprawę, jakąć dała!
(Jan Kochanowski, Tren VII)

Orszulo moja wdzięczna, gdzieś mi się podziała?
W którą stronę, w którąś się krainę udała?
(Jan Kochanowski, Tren X)

Gdzieśkolwiek jest, jesliś jest, lituj mej żałości,
A nie możesz li w onej dawnej swej całości,
Pociesz mię, jako możesz, a staw się przede mną
Lubo snem, lubo cieniem, lub marą nikczemną!
(Jan Kochanowski, Tren X)

Polały się łzy me czyste, rzęsiste,
Na me dzieciństwo sielskie, anielskie.
(Adam Mickiewicz, Polały się łzy…)
Kraj lat dziecinnych! On zawsze zostanie
Święty i czysty, jak pierwsze kochanie.
(Adam Mickiewicz, Pan Tadeusz)

Otworzyłem okno, a firanka
pofrunęła ku mnie,
jak Anka
w trumnie.
Biała firanka, błękitne zasłony,
zaszeleściło…
O! pokaż mi się od tamtej strony!
Jesteś? Jak miło!…
Jak miło… jak miło… jak strasznie,
moja miła…
Ja już chyba nie zasnę…
Firanka?… Czy tyś tu była?
(Władysław Broniewski, Firanka)

Z dzieckiem trzeba surowo
Zamiast płaszcza łach
ubierz łach
zapnij łach
szanuj łach
(Andrzej Bursa, Pedagogika)

 

Literatura

• Biblia – rzeź niewiniątek, historia Jezusa
• Jan Kochanowski, Treny
• Zygmunt Krasiński, Nie-Boska komedia
• Bolesław Prus, Katarynka, Antek
• Henryk Sienkiewicz, Janko Muzykant
• Eliza Orzeszkowa, Dobra pani, Tadeusz
• Maria Konopnicka, Nasza szkapa, W piwnicznej izbie, Września
• Henryk Ibsen, Dzika kaczka
• Gabriela Zapolska, Moralność pani Dulskiej
• Czesław Miłosz, Dolina Issy
• Władimir Nabokow, Lolita
• Jerzy Kosiński, Malowany ptak
• Günter Grass, Blaszany bębenek
• Tomek Tryzna, Panna Nikt
• Paweł Huelle, Weiser Dawidek
• Wojciech Kuczok, Gnój

Tematy prac o dziecku

  • Różne wizerunki dziecka w literaturze i malarstwie. Odwołaj się do wybranych przykładów.
  • Portret dziecka w literaturze i sztuce.
  • Wpływ dzieciństwa na psychikę bohaterów literackich. Przedstaw różne kreacje bohaterów dzieł polskich i obcych.
  • Obrazy dzieciństwa w wybranych tekstach kultury.

Zobacz:

Dziecko – istota bezbronna czy mały buntownik?

Dziecko, dzieciństwo

Obraz dziecka w nowelach pozytywistów

Obrazy dzieciństwa w wybranych lekturach

Jak zarysował się w literaturze polskiego pozytywizmu problem dziecka?