Trzeba zawsze starać się osiągnąć niemożliwość, możliwość w ogóle nie jest interesująca. Które ze znanych Ci postaci literackich realizowały marzycielską ideę Karola Szymanowskiego?
Marzenia o człowieku niczym nieograniczonym, przekraczającym ludzkie granice:
- Faust Johanna Wolfganga Goethego – doktor Johannes Faust, alchemik, pragnie poznać tajemnice życia i śmierci. Postanawia zaprzedać swoje życie diabłu, aby dotknąć istoty bytu, poznać tajemnicę świata, niedostępną dla innych ludzi.
- Oda do młodości Adama Mickiewicza – to pean na cześć nieograniczonych możliwości, jakie daje młodość, gotowa do rewolucyjnej przemiany świata zgodnie z ideą: „Mierz siły na zamiary, nie zamiar podług sił”. Nieprzypadkowo szczególną popularnością utwór cieszył się w czasie powstania listopadowego.
- Dziady cz. III Adama Mickiewicza – w Wielkiej Improwizacji Konrad rzuca Bogu wyzwanie – chce „rządu dusz”, władzy nad ludźmi – nie z pobudek egoistycznych, ale po to, by wyzwolić ludzkość od nieustannego cierpienia.
- Lalka Bolesława Prusa – zafascynowany wizją latających maszyn Geist pracuje nad metalem lżejszym niż powietrze – tajemniczy profesor, przez środowisko naukowe uznany za szaleńca, to symbol przekraczania ludzkich granic, realizacji z pozoru niemożliwego marzenia, by żelazna maszyna mogła wzbić się w powietrze.
- Hymn do Nirwany Kazimierza Przerwy-Tetmajera – dla podmiotu lirycznego, zniesmaczonego światem i ludźmi, sposobem na osiągnięcie „niemożliwości” jest ucieczka od świata, wyzwolenie ze świadomości i naturalnego przywiązania do życia.
- Tom Sny o potędze Leopolda Staffa – poeta wyraźnie sprzeciwia się postawie dekadenckiej – dowartościowuje ludzką siłę i moc, wiarę w nieograniczone możliwości człowieka, jego życiowej i twórczej aktywności (wiersz Kowal). Wiersze wyraźnie inspirowane ideami nietzscheańskimi.
Upragniona „niemożliwość” często przybiera formę idealizmu i utopii:
- Kandyd, czyli Optymizm Woltera – tytułowy bohater, uczeń filozofa Panglossa, wierzy, że świat, w jakim żyje, jest „najlepszym z możliwych” (takie optymistyczne przekonania symbolizuje w powiastce Eldorado – mityczna kraina szczęśliwości i bogactwa). Ale idealny świat jest jedynie wytworem jego fantazji – konfrontacja z rzeczywistością przynosi rozczarowanie i sprawia, że Kandyd traci wiarę w swoje ideały.
- Faraon Bolesława Prusa – młody władca Ramzes XIII zuchwale wierzy, że sprawowane przez niego rządy wskrzeszą minioną świetność Egiptu. W istocie jest to dość naiwna, marzycielska idea umocniona zbyt optymistyczną wiarą we własne możliwości. Choć jego pomysły reform są dobre, porywczość i lekkomyślność młodego władcy oraz niedocenianie przez przeciwników skazują go na klęskę.
- Przedwiośnie Stefana Żeromskiego – Seweryn Baryka marzy o szklanych domach – cudzie techniki, który pomoże zbudować silne i szczęśliwe społeczeństwo. Choć zdaje sobie sprawę z fantastyczności swoich pomysłów, stara się zarazić nimi syna Cezarego. Seweryn uporczywie trzyma się swojej utopii – chce z niej uczynić własny, lepszy i bezpieczniejszy świat.
- Ludzie bezdomni Stefana Żeromskiego – doktor Tomasz Judym rezygnuje z osobistego szczęścia i poświęca się pracy dla najuboższych. Marzenie osobiste przegrywa z marzeniem społecznikowskim, jakim jest naprawa nierówności społecznych. Kolejne niepowodzenia powodują, że jego marzenia stają się coraz bardziej fantastyczne i utopijne.
- Sklepy cynamonowe Brunona Schulza – bohater-narrator – dorosły mężczyzna i chłopiec jednocześnie – odbiera otaczającą rzeczywistość przez pryzmat swojej niezwykłej wyobraźni, przemienia świat w mityczną krainę wiecznego dzieciństwa, pełną symboli i tajemnic. Bohater zaczyna żyć w wymyślonej rzeczywistości, która istnieje tylko w jego podświadomości.
Próbą osiągnięcia „niemożliwego” bywa też miłość:
- Mityczny Orfeusz w imię miłości pokonał granice dzielące świat żywych i umarłych – w poszukiwaniu Eurydyki zstąpił do Hadesu.
- Boska komedia Dantego – Beatrycze, ukochana poety, to symbol tęsknoty za prawdziwą miłością. Dante spotyka ją w czyśćcu, a później jest przez nią oprowadzany po sferach niebiańskich. Idealizuje Beatrycze do tego stopnia, że wydaje się raczej niemożliwą do osiągnięcia ideą.
- Romeo i Julia Williama Szekspira – tytułowi bohaterowie postanawiają pokonać dzielące ich bariery (pochodzą ze zwaśnionych rodów Montekich i Kapuletich) i pobrać się w tajemnicy, ale na skutek fatalnej pomyłki giną śmiercią samobójczą.
- Lalka Bolesława Prusa – Stanisław Wokulski próbuje zbliżyć się do ukochanej i niedostępnej dla niego (on jest kupcem, ona – arystokratką) Izabeli Łęckiej. Miłość staje się dla niego nieuchwytną ideą, która zaczyna rządzić jego życiem.
- Nad Niemnem Elizy Orzeszkowej – Justyna Orzelska (zubożała szlachcianka) zakochuje się w pochodzącym z zaścianka Janie Bohatyrowiczu. Oboje sprzeciwiają się konwenansom i popełniają mezalians, który nieoczekiwanie kładzie kres waśniom między sąsiadującymi ze sobą Korczyńskimi a Bohatyrowiczami.
Walka z „niemożliwym” bywa też walką o zachowanie wartości w świecie bez wartości
- Inny świat Gustawa Herlinga-Grudzińskiego – bohater-narrator, więzień sowieckiego łagru, w warunkach nieludzkich stara się ocalić wartości humanistyczne i etyczne.
- Przesłanie Pana Cogito Zbigniewa Herberta – wiersz to swoisty kodeks etyki heroicznej – mimo tragiczności ludzkiego losu podmiot liryczny podkreśla konieczność dochowania wierności wartościom moralnym.
- Przed nieznanym trybunałem Jana Józefa Szczepańskiego – w świecie wojny i bezwzględnej walki o przeżycie Maksymilian Kolbe oddał życie za ratowanie współwięźnia z obozu.
Przykładem pokonania granic „niemożliwego” jest też heroiczna walka, z pozoru z góry skazana na niepowodzenie:
- Odyseja Homera – powracający do Itaki Odys musi zmierzyć się z nadprzyrodzonymi siłami, które próbują uniemożliwić mu powrót, a także pokonać własne, ludzkie słabości.
- Konrad Wallenrod Adama Mickiewicza – tytułowy bohater wbrew rycerskiemu honorowi decyduje się na podstępną walkę z wrogiem, która oznacza dla niego rezygnację z małżeńskiego szczęścia i pewną śmierć.
- Kordian Juliusza Słowackiego – wrażliwy Kordian w imię patriotycznych wartości decyduje się na czyn okrutny – zabójstwo cara, ale zamiast spełnienia mdleje przed drzwiami władcy, wpada w obłęd i zostaje skazany na śmierć.
- Trylogia Henryka Sienkiewicza – bohaterowie są przykładem bohaterskiej, czasem pozornie skazanej na niepowodzenie walki z wrogiem (np. Andrzej Kmicic).
- Poezja wojenna – najmłodsze walczące w II wojnie światowej pokolenie to generacja naznaczona piętnem czasu – chociaż życie młodych ludzi jest pochodem ku śmierci, decydują się na aktywny opór wobec wroga (Historia Baczyńskiego, Piosenka o przemijaniu Gajcego).
Skojarz!
- Nirwana – pojęcie zaczerpnięte z filozofii indyjskiej, rozpowszechnione dzięki filozofii Schopenhauera. Oznacza stan, kiedy wyzbywamy się woli życia, która pcha nas ku cierpieniu i poczuciu niespełnienia.
- Fryderyk Nietzsche – wierzył w nieograniczone możliwości człowieka niezdeterminowanego przez żadne wyższe siły (np. boskie). Domagał się wolności absolutnej (także od moralności) dla jednostek wybitnych, które nazywał nadludźmi.
- Zygmunt Freud – zauważył ciągłe współistnienie i rywalizowanie w ludzkiej psychice popędu życia, erosa, wszelkiej twórczości i woli działania (libido) oraz popędu śmierci, destrukcji, samozniszczenia (thanatos).
Zapamiętaj!
Utopijny to – nierealny, idealistyczny, niemożliwy do spełnienia. W literaturze utopia (termin wzięty od tytułu dzieła Tomasza Morusa) to opowieść o idealnym świecie i społeczeństwie, w którym wszystko jest jasne, oczywiste i sprawdzone, a ludzie nie mają żadnych moralnych rozterek, słabości ani egoistycznych uczuć (miejsca utopijne: Arkadia, Eldorado).
Na czym polegała utopia w:
- Oświeceniu – na idealistycznej wierze w siłę i możliwości poznawcze ludzkiego rozumu, który jest w stanie ogarnąć tajemnice istnienia. W Polsce utopijny był pomysł zaangażowania literatury w naprawę upadającej Rzeczypospolitej (Ignacy Krasicki: „Świat poprawiać – zuchwałe rzemiosło”).
- Pozytywizmie – na idei stworzenia społeczeństwa doskonałego, funkcjonującego na zasadzie żywego organizmu (praca organiczna) oraz dowartościowania warstw najuboższych (praca u podstaw).
- Socjalizmie – na idei stworzenia świata bez klasowych podziałów, w którym zostanie zniesiona własność prywatna, a wszystko należeć będzie do żyjącego w harmonii, pozbawionego wad społeczeństwa (ze szczególnym uwzględnieniem tzw. proletariatu).
Słynne słowa:
Co mówi Albert Camus w Micie Syzyfa?
Człowiek żyje w świecie pozbawionym sensu, jego istnienie jest absurdem, ale ludzka godność i wielkość polega na tym, że potrafi on zbuntować się wobec nieludzkiego świata i swojego życia – i podjąć heroiczną walkę o to, aby nadać temu życiu sens.
Podpowiedzi do wypracowań
- Myśl Karola Szymanowskiego jest mi szczególnie bliska, chociaż wydaje się niezwykle idealistyczna… Nie spełnienie liczy się przede wszystkim, ale samo dążenie do „osiągnięcia niemożliwego”, którym jest przecież każda twórczość. Nawet jeśli cel nie zostaje osiągnięty, wysiłek włożony w próbę jego zdobycia kształtuje ludzką osobowość, uszlachetnia ją i pogłębia.
- Pragnienie „osiągnięcia niemożliwości” to oczywiście piękna idea, ale też często po prostu… ucieczka od realnego świata w sferę marzeń. Marzenia nie są więc wartością pozytywną, nie dopingują do działania, realizowania celów i pragnień, ale są alternatywnym światem, który odciąga od prawdziwego życia.
Zobacz: