Bohater literacki – ziemianin

To bardzo ważny typ bohatera w literaturze polskiej! Mniej czy bardziej bezpośrednio wiąże się z takimi tematami, jak Polska, Polacy i polskość (jak wiemy, te właśnie zagadnienia odgrywają niesłychanie istotną rolę w naszej literaturze; mamy do nich prawdziwą słabość), a także z motywem dworku szlacheckiego – ten z kolei ma niebagatelne znaczenie w naszych narodowych epopejach. Nie zapominajmy też, że ziemianin to jeden z ważnych wzorców parenetycznych – obok świętego, władcy, rycerza i dworzanina. Niekiedy ziemianin zwany jest gospodarzem – jednak ten termin nie oznacza wtedy chłopa dbającego o włas­ne gospodarstwo; częściej używany jest w znaczeniu „pan na włoś­ciach”.

Geneza tego typu bohatera

Pochwała wsi, jej sielskości i słodyczy, najrozmaitszych uroków, panującego tam idealnego spokoju to Bukoliki (Georgiki) Wergiliusza. To opowieści z życia pasterzy i rolników, ale pisane chyba z perspektywy pana, gdyż wieś opisana przez Wergiliusza przypomina biblijny raj. No właśnie, rajski ogród – żartobliwie można by powiedzieć, że „ziemiańskość” mają we krwi wszyscy ludzie, gdyż swego rodzaju ziemianinami byli nasi biblijni prarodzice.

Pierwszy tekst, który przychodzi nam do głowy, gdy usłyszymy hasło „ziemianin”, to Żywot człowieka poczciwego Mikołaja Reja (czasem – Na dom w Czarnolesie Jana Kochanowskiego).

Idealny, pracowity i zapobiegliwy gospodarz na polskiej ziemi to bardzo popularny (i lubiany) typ bohatera. Wszak Sławianie, my lubim sielanki…

Ziemianin jako bohater literacki

Ziemianin w literaturze na dobre pojawił się wtedy, gdy rycerze zaczęli wieść względnie osiadły tryb życia, a byt zaczęły im już zapewniać nie łupy wojenne, lecz płody rolne.

  • Ziemianin to na ogół patriota (także patriota lokalny!), silnie związany emocjonalnie ze swoją ziemią, swoimi sąsiadami, swoimi sprawami majątkowymi itd. Ważną wartością jest dla niego rodzina – w niej znajduje oparcie w swoich codziennych trudach, na nią może liczyć, z nią najchętniej odpoczywa i spędza wolny czas (którego nie ma wiele – zadbany majątek wymaga sporo zachodu!). Dobra, gospodarna żona, przyjaciółka i partnerka oraz gromadka dzieci są jego dumą. Ważna cecha ziemianina to także gościnność – święte prawo gościnności zobowiązuje go do zaoferowania noclegu nie tylko zabłąkanemu podróżnemu i dawno niewidzianemu kompanowi, ale także członkom bliższej i dalszej rodziny (na ogół jest to pobyt dłuższy, o ile nie stały).
  • Jest gotów do dużych wyrzeczeń, aby utrzymać ziemię. Wykazuje się przy tym dużą zaradnością, a czasem nawet nadludzką determinacją. Przehandlowanie lub przehulanie ojcowizny przez długi czas w kręgach ziemiańskich było hańbą, której nie mogła zmazać nawet śmierć.
  • Ziemianin niewiele ma już wspólnego z rycerzem – nie hołduje zasadom kodeksu rycerskiego, z przekonania jest raczej pacyfistą, z usposobienia – pogodnym, towarzyskim człowiekiem – bynajmniej jednak nie hulaką! We wszystkim stara się zachowywać złoty środek. Jest skłonny do refleksji i kontemplacji życia. Ważne są dla niego relacje z innymi ludźmi. To czuły mąż, opiekuńczy, ale i wymagający ojciec (dzieci muszą przecież wyrosnąć na godnych dziedziców). Stara się być ludzkim panem dla swoich poddanych – stawiać im pewne wymagania, tępić lenistwo i oszukiwanie podczas pracy na polu, ale nie katować ich pracą ponad siły i nie dopuścić do tego, by żyli jak bydlęta.
  • Podróżuje niewiele lub wcale – nie pozwalają mu na to liczne obowiązki. Lecz chyba raczej tego nie żałuje – doglądanie majątku i czas spędzony z rodziną dają mu największą radość. Niechętnie odnosi się do próżniaków, lekkoduchów i tych, którym pieniądze przeciekają przez palce. Sam raczej nie jest rozrzutny.
  • Dużą rolę w jego życiu odgrywa wiara, z reguły jest bardzo religijny.

 

Ziemianin w literaturze

  • Panowie w Satyrze na leniwych chłopów ukazani są jako bezduszne istoty. Bardzo dużo wymagają od chłopów – swoich darmowych pracowników, wykorzystują ich. Największą obawą panów jest to, by chłopi przypadkiem nie oszukiwali przy pracy.
  • Wzór gospodarza w Żywocie człowieka poczciwego Mikołaja Reja – całościowy obraz wzorowego gospodarza-ziemianina. Dowiadujemy się, jak powinna wyglądać jego młodość, wiek dojrzały i starość. Jak powinien wybierać kandydatkę na żonę, pielęg­nować sad i ogród, traktować dzieci i poddanych. Idealny ziemianin to człowiek, któremu ogromną radość sprawiają zajęcia gospodarskie i doglądanie majątku – one są treścią jego życia. Wie wszystko na temat swoich poddanych i swojej ziemi. Jest bardzo aktywny – oprócz obowiązków właściciela majątku, męża i ojca (dobry ojciec powinien być surowy!), udziela się także w życiu publicznym, uczestniczy w sejmikach. Wykształcenie? Nie jest najważniejsze, a na czytanie książek czas można znaleźć tylko wieczorami, zwłaszcza zimą, kiedy zajęć gospodarskich jest mniej.
  • Pieśń świętojańska o sobótce, Na lipę i Na dom w Czarnolesie Jana Kochanowskiego – ziemianin Jana Kochanowskiego to człowiek refleksyjny, który we wsi ceni przede wszystkim spokój stwarzający dobre warunki do pracy twórczej oraz piękno przyrody. Otoczenie życzliwych ludzi, kochająca rodzina, dobre zdrowie – to najważniejsze wartości. Pieśń świętojańska… to pochwała uroków życia na wsi.
  • Pamiętniki Jana Chryzostoma Paska – żołnierz, awanturnik i hulaka tęskni za spokojną przystanią i życiem ziemianina. W tym celu żeni się z dość zamożną wdową. O dziwo, okazuje się całkiem dobrym gospodarzem. Jego największą zaletą jest to, że bardzo lubi zwierzęta. W jego domu zgodnie żyje domowa menażeria i zwierzęta na wpół dzikie.
  • Chudy literat Adama Naruszewicza – ziemianin ukazany jest jako człowiek zacofany, tępy, ale mimo wszystko bardzo pewny siebie. Mówi: „I bez książek pszenicę rodzi moja rola”.
  • Mikołaj Doświadczyński z Mikołaja Doświadczyńskiego przypadków Ignacego Krasickiego – w młodości awanturnik, hulaka i hazardzista, w wieku dojrzałym bardzo się zmienił. Wzorowo dba o swój majątek, jest łaskawy dla poddanych, nie zaniedbuje także pracy nad sobą, samodoskonalenia. Wprowadza ważne, postępowe reformy. Jest pozbawiony zwyrodniałych naleciałości sarmackich; idealnie łączy poszanowanie tradycji z nowoczesnością.
  • Podkomorzy i Podkomorzyna ukazani w Powrocie posła Juliana Ursyna Niemcewicza – to idealna para ziemiańska – szanują tradycję, są patriotami, wspierają obóz reformatorski, interesują się życiem politycznym w kraju. Idealnym oświeconym ziemianinem będzie także ich syn Walery, który z kolei wzorową parę małżeńską stworzy ze swoją ukochaną Teresą.
  • II cz. Dziadów Adama Mickiewicza – tu pojawia się Widmo złego pana. Ten bezduszny dziedzic pozwolił zamarznąć na mrozie kobiecie z małym dzieckiem; swoich poddanych zmuszał do pracy ponad siły i traktował jak bydło.
  • Sędzia z Pana Tadeusza Adama Mickiewicza – Soplicowo – ten dworek niewielki, lecz podmurowany, pomalowany na biało, z gankiem i kolumienkami, zegarem grającym Mazurka Dąbrowskiego i portretem Kościuszki na ścianie stał się symbolem polskiego domu. Jego właściciel, Sędzia, to patriota, człowiek pielęgnujący tradycję (pilnuje kolejności zasiadania do stołu, preferuje tradycyjne ziemiańskie rozrywki takie jak łowy czy grzybobranie), posługuje się piękną, czystą polszczyzną.
  • Nad Niemnem Elizy Orzeszkowej – kolejny ważny dworek w naszej literaturze to Korczyn, majątek Benedykta Korczyńskiego. Utrzymanie ziemi w polskich rękach to bardzo trudne zadanie, które sprawia, że sympatyczny gospodarz jest nieco zgorzkniały i nerwowy. Brał udział w powstaniu styczniowym, przeżywa śmierć swojego brata Andrzeja, który zginął w walce. Mimo iż wysokie kontrybucje pochłaniają masę pieniędzy, przyjmuje do swojego domu ubogich krewnych. Idealnym gospodarzem będzie także syn Benedykta – Witold, młody pozytywista i propagator pracy u podstaw.
  • Zasławek ukazany w Lalce Bolesława Prusa to miejsce, gdzie gospodaruje prezesowa Zasławska. Okazuje się doskonałą gospodynią – dogląda pracujących, opiekuje się chorymi, zakłada ochronkę dla dzieci. Nie tylko rządzi ludźmi, ale także sprawuje nad nimi opiekę.
  • Wierna rzeka Stefana Żeromskiego – dwór w podkieleckich Niezdołach to kolejna ostoja polskości. Ojciec bierze udział w walkach powstańczych, córka także jest patriotką. Odważna i uparta – nie bacząc na niebezpieczeństwa, przyjmuje pod swój dach osaczonego przez chłopów, ciężko rannego powstańca Józefa Odrowąża.
  • Przedwiośnie Stefana Żeromskiego – mieszkańcy dworu w Nawłoci starają się zachowywać ziemiańskie tradycje – patriarchalno-pobłażliwy stosunek do służby, bale, zabawy, celebrowanie posiłków. Los chłopów obchodzi ich znacznie mniej.
  • Noce i dnie Marii Dąbrowskiej – Serbinów – kolejny ważny w literaturze dworek, w którym gospodarzą Barbara i Bogumił Niechcicowie. Oboje pracowici, uparci, robią wszystko, by majątek jak najlepiej prosperował. Wychowują dzieci w poszanowaniu tradycji, honoru, wpajają im, by zawsze starały się godnie postępować. Naprawdę kochają ziemię – pani Barbara zdaje sobie jednak z tego sprawę trochę później niż mąż.
  • W małym dworku Witkacego – dworek ukazany w poetyce purnonsensu.Granica Zofii Nałkowskiej – dwór w Boleborzy to kraj sielskiego dzieciństwa Zenona Ziembiewicza, do którego mężczyzna chętnie wraca w myślach. Dla ojca Zenona to miejsce odpoczynku, spełniania swoich zachcianek i uwodzenia wiejskich dziewcząt.
  • Ferdydurke Witolda Gombrowicza – parodia ziemiaństwa. Dwór wujostwa Józia to oaza skostniałych tradycji i przyprawiania „gęby”. Ziemiańską „gębę” doprawia sobie w końcu Józio, który porywa młodą ziemiankę Zosię.

 

Ewolucja bohatera

Ewolucję tego typu bohatera można by podzielić na podstawowe etapy:

  • Ziemianin szczęśliwy, żyjący spokojnie i w miarę dostatnio, otoczony szacunkiem.
  • Marzenia o szczęśliwym życiu na dworze po wieloletniej tułaczce, małżeństwa zawierane z rozsądku.
  • Sarmata oświecony – idealny gospodarz, patriota, zwolennik reform.
  • Nostalgiczny, wyidealizowany ziemianin..
  • Patriota walczący o utrzymanie ziemi, zapracowany, zmęczony, ale przeżywający także chwile radości.
  • Ziemianin w krzywym zwierciadle – nie zawsze jest to groteska czy parodia, czasem po prostu kpina.

Profil psychologiczny ziemianina

Tradycjonalista, ale otwarty na nowe idee. Stara się zachowywać złoty środek między nowoczesnością a tradycją. Z reguły to spokojny, skłonny do refleksji człowiek, ale bynajmniej nie introwertyk i samotnik! Ceni towarzystwo i zależy mu na dobrych relacjach z innymi. Bardzo pracowity, obowiązkowy, poważnie podchodzi do życia, lecz ceni także dobrą zabawę. Chwile radości w gronie rodziny i przyjaciół może przeżywać jednak tylko wtedy, gdy wypełni wszystkie gospodarskie obowiązki.

W jakich epokach był ważny?

Bardzo ważny typ bohatera w renesansie – na temat życia na wsi, jego uroków, spokoju i harmonii zgodnej z naturą pisano mnóstwo. W oświeceniu znowu pojawia się dość często jako wyidealizowany Sarmata oświecony, postępowy tradycjonalista w kontuszu, którego najbardziej interesuje polityka, ale nie zaniedbuje też spraw gospodarskich.

Konstruując ten ideał oświeceniowi myśliciele duży nacisk kładli na to, by ziemianin starał się ulżyć doli chłopa. Był to swego rodzaju protest przeciwko lekceważeniu sprawy chłopskiej przez szlachtę (silniej ten protest został jednak wyrażony przez publicystów).

Romantyzm – ziemianin ciąg­le żywy. Życie w polskich dworkach, niepowtarzalną atmosferę tych miejsc romantycy wspominają z nostalgią. Najważniejszy przykład to, oczywiście, Pan Tadeusz – wyidealizowany, ale pełen uroku obraz życia polskich ziemian. Nostalgia i tęsknota jest widoczna w podtytule tej epopei – Ostatni zajazd na Litwie. Nie zapominajmy, że dworki ukazane są np. także w Fantazym Juliusza Słowackiego i nieśmiertelnych komediach Aleksandra Fredry, np. w Ślubach panieńskich.

Pozytywizm i Młoda Polska przynoszą kilka ważnych dzieł, jak choćby Nad Niemnem Elizy Orzeszkowej, lecz nie można powiedzieć, by ten typ bohatera był zbyt popularny. Podobnie w literaturze współczesnej, nie mamy zbyt wielu przykładów realizacji tematu życia ziemianina. Warto jednak wspom­nieć o Pałacu Wiesława Myśliwskiego.

Do jakich tematów prezentacji może przydać się ten typ bohatera?

Ten typ bohatera przyda się do bardzo wielu tematów, takich jak: wzorce parenetyczne w epoce renesansu, narodowe epopeje (niepodobna o nich pisać, nie uwzględniając tego typu bohatera!), wieś, praca, szlachta, sielanki. A także wszelkie tematy dotyczące polskości i patriotyzmu. Prócz tego także do wszelkiego typu tematów związanych z tradycją narodową.

Zobacz:

Żywot człowieka poćciwego Mikołaja Reja ukazuje wizerunek wzorowego ziemianina. Scharakteryzuj go.

Dworzanin i ziemianin – dwa ważne wzorce osobowe epoki. Bazując na wybranych utworach, ukaż ich portrety w literaturze polskiego renesansu