ŚREDNIOWIECZE

Wiersz zdaniowy (średniowieczny) – w tym najstarszym polskim systemie wersyfikacyjnym wers pokrywał się ze zdaniem. Nie stosowano przerzutni (przenoszenia części zdania do następnego wersu), średniówka (przedział intonacyjny wewnątrz dłuższych wersów) była słabo zaznaczona. Klauzulę (koniec zdania lub jego członu) często podkreślały rymy współbrzmienia uzyskane przez powtarzanie takich samych form gramatycznych, np. „nosimy” – „prosimy”; „bożycze” – „człowiecze”. Chociaż nie przestrzegano jednakowej liczby sylab w wersach, już w najdawniejszych utworach możemy zaobserwować ciążenie ku temu zjawisku (z wiersza zdaniowego wykształci się później wiersz sylabiczny). Przykłady wiersza zdaniowego: Bogurodzica, Pieśń o zabiciu Andrzeja Tęczyńskiego.

Dance macabre (fr.) – taniec śmierci. Alegoryczny (posiadający poza bezpośrednio danym znaczeniem dosłownym również ukryte domyślne znaczenie) motyw, który rozwinął się w późnym średniowieczu (XIV – XV w.) i stał się popularny w jego literaturze i sztukach plastycznych. Przybierał postać korowodu tanecznego składającego się z ludzi różnych stanów, których do tańca porywa śmierć wyobrażona jako kościotrup. Ta alegoria wyrażała powszechne w średniowieczu przekonanie, że życie jest pochodem ku śmierci, w obliczu której wszyscy stajemy się równi.

Hagiografia – ten dział piśmiennictwa chrześcijańskiego obejmuje żywoty świętych (z gr. „hagios” – święty). Gatunek ukształtował się w pierwszych wiekach naszej ery, kiedy na Wschodzie zaczęto spisywać żywoty egipskich i syryjskich pustelników. Wzory czerpano z biografii znanych postaci starożytnych (wodzów, władców itp.). Akcentowano cnoty i poświęcenie, z jakim przyszli święci dążyli do Boga, by dostarczyć przykładów do naśladowania (cel parenetyczny). Największa popularność tekstów hagiograficznych przypada na wiek XIII. Autorzy, którzy tworzyli je w tym okresie, traktowali materiał biograficzny z coraz większą swobodą, włączali do swoich dzieł krążące w przekazach ustnych podania i legendy, nic więc dziwnego, że przesyca je żywioł fantastyki i cudowności. Najciekawsze utwory hagiograficzne: Legenda o św. Aleksym (zapis – wiek XV, wersja pierwotna – V – VI w., Syria), Złota legenda Jakuba da Voragine (XIII w.), w Polsce – Żywoty świętych Piotra Skargi (XVI w.).

Kronika – tak w średniowieczu nazywano dzieła historyczne, które zaliczano nie do nauki, lecz do literatury pięknej. Od dzisiejszych kronik różniło je to, że nie zawsze przywiązywały dostateczną wagę do chronologii (np. w Kronice polskiej Galla Anonima nie ma ani jednej daty rocznej). Poza tym obok faktów zawierały one niekiedy legendy, podania itp. Nie mniej jednak przekazywały prawdę o swoim okresie i upamiętniały wielkie czyny. Polskie kroniki średniowieczne:

  • Kronika polska Galla Anonima;
  • kronika Wincentego Kadłubka (Magistri Vincenti Chronica Polonorum);
  • Kronika Janka z Czarnkowa;
  • Roczniki czyli kroniki sławnego Królestwa Polskiego Jana Długosza (najbardziej naukowa).

Chansons de geste (fr.) – pieśni o czynach. Średniowieczny gatunek poezji narracyjnej opiewającej bohaterskie dokonania władców, rycerzy itp. Ukształtował się już przed XI w. we Francji – utwory wykonywali tzw. truwerzy. Jego arcydziełem jest Pieśń o Rolandzie. Inne przykłady gatunku: bretoński cykl O królu Arturze i rycerzach Okrągłego Stołu, hiszpańska Pieśń o Cydzie, niemiecka Piesń o Nibelungach – XII/XIII w.

Lament – z gr. „lamentum” – narzekanie. Inne nazwy: skarga, żale, plankt. Gatunek literatury średniowiecznej przedstawiający rozpacz Maryi stojącej pod krzyżem katowanego Syna. Stał się popularny za sprawą głośnej łacińskiej pieśni z XIII w. Stabat Mater Dolorosa tłumaczonej na wiele języków. Lamenty akcentowały ludzki wymiar matczynego cierpienia, jego skalę uczuciową, ekspresję. Polskim arcydziełem gatunku jest tzw. Lament świętokrzyski (Posłuchajcie bracia miła…) z XV w.

RENESANS

Pieśń – termin automatycznie kojarzy się z polskim odrodzeniem i wydanym w 1586 r. zbiorem Pieśni Jana Kochanowskiego Księgi dwoje. Faktycznie, poeta przyswoił naszej literaturze gatunek, który na świecie miał już bogatą tradycję, stanowił bowiem najstarszą odmianę poezji lirycznej (oddającej wewnętrzne przeżycia człowieka). W starożytności pieśni były początkowo częścią zbiorowych obrzędów (np. religijnych), wykonywano je z muzyką, towarzyszył im taniec. Usamodzielniły się na przełomie IV i III w. p.n.e., a ich prawdziwym mistrzem był Horacy. Nadając zbiorowi swych wierszy tytuł Carmina („carmen” – pieśń), spopularyzował nazwę gatunku, wyznaczył jego zakres tematyczny (bardzo szeroki, o zróżnicowanym nastroju – smutna pieśń pożegnalna, refleksyjna – filozoficzna, radosna – biesiadna). Forma: nadal śpiewna i melodyjna. Jan Kochanowski nie tylko zaadaptował wypracowane przez niego cechy i motywy (np. słynne „non omnis moriar” – Pieśń XXIV z Ksiąg wtórych), ale krzyżując je, stworzył własne, oryginalne kombinacje tematyczne (np. łączył pieśń biesiadną z filozoficzną: Pieśń 20 z Ksiąg pierwszych). Muzyczność osiągnął dzięki budowie stroficznej, wyraźnemu rytmowi i rymom (najczęściej spotykane aa bb, chociaż to nie jest jedyny wzorzec).

Fraszka – z wł. frasca – drobnostka, drobiazg. Kolejny renesansowy gatunek literacki też wiąże się z Janem Kochanowskim. Termin zadomowił się u nas po opublikowaniu przez niego zbioru drobnych wierszy określonych w tytule jako Fraszki (1584). Utwory o podobnym charakterze wcześniej pisał Mikołaj Rej, ale nazywał je figlikami i nie zaznaczył tak wyraźnie ich cech gatunkowych. Kochanowski zbliżył fraszkę do starożytnego epigramatu (najpierw – napis nagrobny, później – lakoniczny utwór wyrażający w zwięzłej formie bogatą treść), zadbał o jej konkretność (zawsze dotyczyła jakiejś rzeczy, człowieka, sprawy – fraszki „na”, „do”, „o”, „ku”), a jednocześnie zróżnicował tematykę i nastrój. Przedmiotem jego fraszek były sprawy tak odległe, jak miłość, pochwała rycerskiej dzielności, dom, żart sytuacyjny, teza filozoficzna, wreszcie – sama twórczość poetycka. Wiersze, choć żartobliwe, miały różne zabarwienie (beztroskie, przekorne, uszczypliwe, aluzyjne). Kochanowski znalazł wielu naśladowców (Wacław Potocki, Jan Andrzej Morsztyn, Stanisław Trembecki, Adam Mickiewicz, Julian Tuwim, Konstanty Ildefons Gałczyński, Stanisław Jerzy Lec, Jan Sztaudynger).

Literatura parenetyczna – gr. parainesis – pouczenie. Obejmuje utwory propagujące wzorce postępowania związane z wypełnianiem konkretnych ról społecznych (np. ideał władcy, rycerza, mieszczanina). Ten dział piśmiennictwa istniał już w starożytności (uprawiali taką literaturę Platon i Arystoteles). Średniowieczne teksty parenetyczne mają najczęściej charakter dydaktyczny i dotyczą wychowania władcy (np. De eruditione principium – św. Tomasza z Akwinu), ale elementy parenetyki występują też w dziełach hagiograficznych. Do klasyki gatunku należą utwory renesansowe: Książę Niccola Machiavellego i Dworzanin Baltazara Castiglionego sparafrazowany przez Łukasza Górnickiego w Dworzaninie polskim. Wybitnym osiągnięciem jest też Żywot człowieka poczciwego Mikołaja Reja.

Literatura sowizdrzalska – nurt literatury plebejskiej rozwijający się na przełomie wieków XVI i XVII. Nazwa: od imienia pojawiającej się w nim często postaci – Sowizdrzała. Tworzona była przez klechów i bakałarzy, z reguły anonimowa, adresowana do ludowej publiczności. Posługiwała się satyrą (ulubiony chwyt: „świat na opak”), groteską, parodią (parodie literatury religijnej, np. psalmów, tekstów prawniczych i kalendarzy, tzw. minucje). Gatunki: komedia, fraszka, opowieść prozą. Ma ogromną wartość poznawczą – przekazuje szczegóły obyczajowe dotyczących epoki.

Tren – w starożytności gatunek należący do liryki żałobnej (funeralnej) był całkowicie skonwencjonalizowany. Twórcy greccy (Simonides i Pindar) oraz rzymscy (Owidiusz) pisali wiersze, w których opłakiwali śmierć wielkich i sławnych osób. Treny włoskich humanistów poświęcane były już najbliższym (Francesco Petrarka – liryki po śmierci Laury), lecz przestrzegano w nich jeszcze zaleceń starożytnej poetyki. Każdy tren musiał zawierać:

  • pochwałę cnót zmarłego;
  • obraz wielkości straty poniesionej z powodu jego śmierci;
  • demonstrację żalu;
  • pocieszenie;
  • napomnienie – uciszanie boleści.

Dopiero Jan Kochanowski sprawił, że gatunek (zwany też żalem, lamentem, epitafium) zyskał osobisty, oryginalny wymiar. Zadecydował o tym fakt, że wydany przez Jana z Czarnolasu w 1580 r. zbiór Trenów poświęcony został małemu dziecku (absolutna nowość) oraz to, że poszczególne elementy, które dotychczas umieszczano w obrębie jednego utworu, poeta rozłożył na dziewiętnaście wierszy. Zapoczątkował tradycję nowego cyklu trenologicznego oraz zobrazował ewolucję własnych uczuć (narastanie rozpaczy, a potem stopniowe wyciszanie). Dzieło stało się przedmiotem wielu nawiązań (np. Juliusz Słowacki w Ojcu zadżumionych) i kontynuacji (współczesne cykle żałobne – Władysław Broniewski Anka, Anna Kamieńska Dobranoc matce).

BAROK

Marinizm – kierunek poezji barokowej. Termin – od nazwiska prekursora, włoskiego poety Giambattisty Marina. Cechy: wirtuozeria, dworska elegancja, igranie ze słowem. Jego domeną były erotyki. W Polsce najsilniej zaznaczył się w twórczości Jana Andrzeja Morsztyna.

Koncept – od łac. conceptus – ujęcie. Wyszukany pomysł, któremu twórca podporządkowuje budowę utworu literackiego (jego obszernego fragmentu). Ma zadziwić i zaszokować czytelnika, przyciągnąć jego uwagę nietypowym połączeniem słów i wyszukanymi środkami stylistycznymi (antyteza, oksymoron, paradoks). Programowa poetyckość i sztuczność przeciwstawia się naturalnemu tokowi wypowiedzi. Nierozdzielnie związany z marinizmem.

Antyteza – od gr. „antithesis” – zestawienie dwóch przeciwstawnych znaczeniowo członów wypowiedzi (najczęściej zdania). Ich kontrast znaczeniowy zostaje zwykle uwydatniony dzięki podobieństwu składniowemu i rytmicznemu obu segmentów oraz dzięki pojawiającym się w nich słowom o przeciwstawnych znaczeniach (antonimy). Przykład: „Lepiej z mądrym zgubić, niż z głupim znaleźć”; Jan Andrzej Morsztyn: Do trupa („Ty jednak milczysz, a mój język kwili, (…) Ty krwie, ja w sobie nie mam rumianości”).

Oksymoron – z gr. oksys – ostry. Związek frazeologiczny dwóch wyrazów o przeciwstawnym znaczeniu (antonimów). Tworzy go zwykle rzeczownik i określający go epitet, rzeczownik i czasownik lub czasownik i przydawka. Przykład? „Mróz gorejący a ogień lodowy (…), Żyjąc umieram, konam nieśmiertelnie” (Jan Andrzej Morsztyn Vaneggiar d’una innamorata). Stanowi najprostszą formę paradoksu (efektownego sformułowania zawierającego myśl sprzeczną z obiegowymi przekonaniami, która często przynosi nieoczekiwaną prawdę filozoficzną lub moralną).

Vanitas (łac.) – marność. Motyw, który często pojawia się w literaturze baroku (np. w poezji Daniela Naborowskiego). Jej twórcy zastanawiając się nad sensem ludzkiego życia, dochodzili zazwyczaj do wniosku, że jest ono ulotne i znikome – każdy z nas jest wydany na pastwę bezwzględnego dla wszystkich czasu. Uzasadnienia tego poglądu szukano w należącej do Starego Testamentu – Księdze Koheleta, która rozpoczyna się właśnie od słów „Vanitas vanitarum et omnia vanitas” („marność nad marnościami i wszystko marność…”).

OŚWIECENIE

Klasycyzm – z łac. classikus – szkolny, wojskowy. Jeden z prądów literatury oświecenia. Pojawił się we Francji w XVII w., a potem rozprzestrzenił na całą Europę. Jego zasady skodyfikował Nicolas Boileau w poemacie Sztuka poetycka przełożonym na nasz język przez Franiciszka Ksawerego Dmochowskiego (Sztuka rymotwórcza). Jego najważniejsze cechy to: zwrot ku tradycji antycznej (harmonia, jasność, prostota), związanie literatury z politycznym życiem kraju, nałożenie na nią zadań dydaktyczno-moralizatorskich, cel – wychowanie nowego człowieka. Ulubione gatunki: oda, bajka, satyra, list poetycki. Polscy przedstawiciele: Ignacy Krasicki, Adam Naruszewicz, Franciszek Bohomolec, Julian Ursyn Niemcewicz, Franciszek Zabłocki, Tomasz Kajetan Węgierski.

Sentymentalizm – bazował na przeciwstawieniu natury (moralny porządek, czystość, ład) i kultury (zniszczenie prawdziwych więzi międzyludzkich, pogoń za zaszczytami, pieniądzem). Nakłaniał do powrotu do tej pierwszej (możliwy dzięki przyrodzonej człowiekowi wewnętrznej dobroci – pogląd Jana Jakuba Rousseau). Literatura ma pomóc w moralnym odrodzeniu świata. Prąd ukształtował nowy typ bohatera literackiego: czułego, skłonnego do autoanalizy, przeciwstawiającego się mieszczańskiej moralności. Gatunki: liryka osobista, sielanka, powieść psychologiczno-obyczajowa (od jednej z nich – Podróży sentymentalnej Laurence’a Sterne’a – pochodzi nazwa prądu). Polscy przedstawiciele: Franciszek Karpiński, Franciszek Dionizy Kniaźnin.

Rokoko – nurt wytworny, subtelny, salonowy. Całkowicie wolny od dydaktyzmu. Podstawowa wartość – piękno. Gatunki: anakreontyki, epigramaty, drobne wiersze liryczne, komedie. Jednym z ciekawszych jego dzieł w literaturze światowej jest poemat Alexandra Pope’a Pukiel włosów ucięty. W Polsce elementy rokoka pojawiają się u Stanisława Trembeckiego, Franciszka Dionizego Kniaźnina. Jego wybitnym przedstawicielem był piszący po francusku Jan Potocki (Pamiętnik znaleziony w Saragossie).

Powieść – popularny dziś gatunek literacki ukształtował się dopiero wtedy, gdy wyczerpały się możliwości rozwoju innych form narracyjnych: poematu epickiego oraz pełnego przygód i fantastyki barokowego romansu (wiek XVIII). W przeciwieństwie do niego powieść jest silnie osadzona w realiach ówczesnego życia, choć niekiedy zawiera elementy utopijne. Mimo obecności gatunku termin pojawił się dopiero w XIX w., do tego czasu używano słów: „przypadki”, „awantury”, „historie”. Pierwsze powieści europejskie: Daniel Defoe Przypadki Robinsona Cruzoe, Jonathan Swift Podróże Guliwera, Henry Fielding Historia życia Toma Jonesa. Pierwsza powieść polska: Ignacy Krasicki Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki (1776).

Publicystyka – wypowiedź dziennikarska na aktualne w danym momencie tematy społeczne, polityczne i kulturalne, która nie ogranicza się do samej informacji, lecz dąży do wywarcia wpływu na opinię publiczną. Narodziła się wraz z powstaniem prasy (na świecie pierwszą systematycznie wydawaną gazetą był angielski Spectator – 1711, w Polsce Monitor – 1765 oraz Zabawy przyjemne i pożyteczne). Wcześniej podobną rolę pełniły traktaty polityczne (np. Jana Ostroroga, Andrzeja Frycza Modrzewskiego), a nawet kazania (np. Kazania sejmowe Piotra Skargi).

ROMANTYZM

Poemat dygresyjny – rozbudowany utwór wierszowany o charakterze fabularnym, fragmentarycznej, pozbawionej rygorów kompozycji, złożony z luźnych epizodów spojonych zazwyczaj wątkiem podróży bohatera. Forma powstała w romantyzmie i jest jednym z najbardziej charakterystycznych gatunków epoki. Twórca: George Byron (Wędrówki Childe Harolda, Don Juan). Polskie arcydzieło: Beniowski Juliusza Słowackiego, współcześnie do tradycji gatunku nawiązuje Julian Tuwim w Kwiatach polskich.

Mesjanizm – koncepcja historiozoficzna przypisująca wyjątkowym jednostkom (narodom) misje zbawienia lub doprowadzenia do odrodzenia ludzkości. Drogą ku temu ma być ich osobiste cierpienie (niczym Mesjasza – Chrystusa). Pogląd charakterystyczny dla romantyzmu (Adam Mickiewicz Dziadów III cz., Księgi narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego, Prelekcje paryskie; Juliusz Słowacki Anhelli, pisma genezyjskie).

Orientalizm – z łac. orientalis – wschodni. Utrwalone w literaturze romantycznej zainteresowanie egzotyką Wschodu. Zapoczątkował je George Byron (Giaur), jego śladem poszli polscy romantycy (Adam Mickiewicz Sonety krymskie, Juliusz Słowacki Grób Agamemnona).

Winkelriedyzm – hasło, które wzywa do poświęcenia za ojczyznę i aktywnej walki w jej obronie. Sformułował je Juliusz Słowacki (Kordian), który przywołał postać szwajcarskiego bohatera narodowego – Arnolda Winkelrieda (bohatersko walczył i oddał życie w bitwie z Austrią).

POZYTYWIZM/REALIZM

Realizm – tendencja, która dominowała w literaturze europejskiej między romantyzmem a naturalizmem. Polegała na przedstawianiu życia codziennego człowieka w jego historycznym środowisku zgodnie z prawami rzeczywistości. Świat ukazywany jest z pozycji przeciętnego odbiorcy i oceniany w myśl reguł przyjętej moralności i zgodnie ze zdrowym rozsądkiem. Obejmował tylko gatunki fabularne (głównie powieść), na poezję oddziałał wtórnie.

Cechy:

  • wszechwiedzący, obiektywny narrator;
  • komentarz odautorski;
  • kompozycja zamknięta (jednoznaczne zakończenie);
  • dopuszczenie do głosu wszelkich odmian języka (np. gwary), jeżeli było to uzasadnione treścią;
  • społeczno-psychologiczna motywacja postępowania bohaterów.

Twórcy klasycznego realizmu: Charles Dickens, Stendhal, Honoriusz Balzak, Gustave Flaubert, Lew Tołstoj, Bolesław Prus, Eliza Orzeszkowa, Henryk Sienkiewicz.

Naturalizm – prąd literacki, który ukształtował się we Francji w drugiej połowie XIX w. pod wpływem filozofii Hipolita Taine’a („Sztuka to produkt rasy, środowiska i historii”), wpływ na niego miał też rozwój nauk biologicznych (teorii Darwina). Prekursor i główny teoretyk nurtu: Emil Zola.

Założenia:

  • literatura musi być obiektywna;
  • ma przedstawiać typowe zjawiska, które rozgrywają się w określonym czasie, i bohaterów reprezentatywnych dla swoich środowisk;
  • nie ma dla niej tematów zakazanych;
  • pisarz ma być jak naukowiec: szukać prawdy i nie komentować wydarzeń ani obarczać utworu tezą moralną;
  • ma eksponować biologistyczne, instynktowne pobudki działania postaci.

Najciekawsze powieści pisarza: Germinal, Nana. Wywarł wpływ na późniejszych dramaturgów skandynawskich: Henryka Ibsena i Augusta Strindberga. U nas do naturalizmu zbliżali się Adolf Dygasiński i Gabriela Zapolska.

Teza – założenie, powzięte z góry twierdzenie, które trzeba udowodnić. Stanowiła nieodłączny element utworów pozytywistycznych, jej udowodnieniu nierzadko służyła akcja całego utworu (np. losy bohaterów Nad Niemnem są ilustracją tezy, że tylko praca nadaje życiu sens, aby naród był szczęśliwy, musi ją wykonywać zgodnie i harmonijnie niczym jeden organizm). Poprzedniczką XIX-wiecznych powieści tendencyjnych (wyrażających tendencje filozoficzne swoich czasów, np. Pan Graba, Marta, Pamiętnik Wacławy Elizy Orzeszkowej) była oświeceniowa powieść dydaktyczna (np. Pan Podstoli Ignacego Krasickiego).

MŁODA POLSKA/ MODERNIZM

Modernizm – znaczy tyle, co nowoczesność. Termin określający twórczość europejskich literatów z przełomu wieków XIX i XX (u nas okres zwany Młodą Polską). Inne jego nazwy: neoromantyzm (podkreśla zwrot ku tradycjom romantycznym), dekadentyzm (z fr. décadence – schyłkowość) – akcentuje panujący wówczas pesymizm i skrajny indywidualizm (wpływ filozofii Arthura Schopenhauera).

Parnasizm – termin pochodzący od tytułu wyboru wierszy różnych poetów (antologia), który ukazał się w Paryżu w 1866 r. (Parnas współczesny; autorzy: Charles Marie René Leconte de Lisle, Stéphane Mallarme). Tematyka: starożytność, historia, mitologia. Forma: wyszukane strofy, kunsztowne rymy, wirtuozeria słowa, kult „sztuki czystej” (u twórców młodopolskich pojawi się później jako „sztuka dla sztuki”). Jego elementy odnajdziemy w twórczości Zenona Przesmyckiego „Miriama” (założyciel pisma Chimera) i Antoniego Langego (poeta, tomik Rozmyślania).

Symbolizm – prąd literacki, który ukształtował się pod koniec XIX w. we Francji. Najważniejsza cecha: odejście od kunsztownej formy poetyckiej na rzecz próby wyrażenia tego, co niewyrażalne (nieuchwytne nastroje, emocje, skojarzenia). Pomagał w tym symbol, czyli dwupoziomowa konstrukcja, w której od bezpośrednio danego znaczenia ważniejszy jest jej drugi ukryty, domyślny sens. Symbol nie jest tożsamy z alegorią, bo jej znaczenie jest zawsze jednakowe, ustabilizowane, natomiast tu zależy od kontekstu, intencji i fantazji twórcy. Najbardziej znani symboliści: Arthur Rimbaud, Charles Baudelaire, Paul Verlaine. W Polsce pojawia się m.in. u Jana Kasprowicza (cykl Krzak dzikiej róży…) oraz w prozie Stefana Żeromskiego (nowela Zmierzch, fragmenty Ludzi bezdomnych).

Sonet – w literaturze polskiej znany już w renesansie (Jan Kochanowski, Mikołaj Sęp-Szarzyński), pojawiał się w baroku (u Jana Andrzeja Morsztyna) i romantyzmie (Sonety krymskie Adama Mickiewicza), ale prawdziwą karierę zrobił w Młodej Polsce. W Europie pojawił się w XIII w. (Włochy – Dante, Francesco Petrarka). Niemal od razu ukształtował się w swojej kanonicznej (obowiązującej) formie jako 14-wersowy utwór liryczny podzielony na cztery strofy. Dwie pierwsze zawsze mają po cztery wersy i stanowią narracyjną część opisową (np. opis krajobrazu), dwie następne liczą po trzy wersy i tworzą część refleksyjną. To nadrzędna część całego utworu, przynosi jego przesłanie, uogólnioną refleksję, która jest lirycznym podsumowaniem całości. Druga część sonetu może przybierać również kształt strofy dwuwersowej (dystychu), po której następuje strofa czterowersowa – jest to tzw. sonet francuski. Rymy: w pierwszej części okalające (abba), w drugiej cdc dcd (w sonecie francuskim cc deed). W Młodej Polsce sonety pisali: Jan Kasprowicz (cykl Z chałupy), Kazimierz Przerwa-Tetmajer (W Białem, O sonecie, gdzie stwierdza „Lubię sonet, trudną misterną budowę (…) ten mały kościół, w którym jednak może/ olbrzymi Bóg się zmieścić”), Antoni Lange, Leopold Staff.

20-LECIE MIĘDZYWOJENNE, WSPÓŁCZESNOŚĆ

Psychoanaliza (freudyzm) – prąd psychologiczny, który podkreśla znaczenie podświadomości. Twórca – Zygmunt Freud. Wywarł ogromny wpływ na prozę XX w. (Marcel Proust – filtrowanie całej opisywanej rzeczywistości przez pryzmat własnego „ja”, James Joyce – proza strumienia świadomości – zapis wszystkich impulsów, które pojawiają się w ludzkim wnętrzu; w Polsce – Maria Kuncewiczowa, Michał Choromański, Zofia Nałkowska).

Behawioryzm – powstały na początku XX w. nurt psychologii obiektywnej zakładający, że człowieka można poznać tylko na podstawie jego zewnętrznego zachowania, natomiast nie sposób wniknąć do jego duszy, by zbadać motywację działań. Tendencje behawiorystyczne w prozie – Ernest Hemingway.

Dadaizm – nazwa utworzona od dziecięcego gaworzenia (da-da). W latach dwudziestych zainspirował poetów, którzy wprowadzili do swej twórczości przypadkowe łączenie sylab i słów, ironię, i za wszelką cenę chcieli szokować. Twórcy dadaizmu: Tristan Tzara, Marcel Duchamp.

Futuryzm – wyrósł z buntu przeciwko europejskiej tradycji kulturowej. Otoczył kultem nowoczesną technikę („Ryczący samolot jest piękniejszy niż Nike z Samotraki”). Nie rozumiejąc do końca grozy tych zjawisk, pochwalał wojnę i przemoc. Prowokująco odrzucał zasady ortografii i interpunkcji. Twórcy: Filippo Tommasso Marinetti, Włodzimierz Majakowski; w Polsce – Bruno Jasieński (słynny But w butonierce), Anatol Stern.

Skamandryci – warszawska grupa poetów debiutujących w latach 20., skupionych wokół pisma Skamander. Nie sformułowali jednolitego programu literackiego, ale ich twórczość wykazywała wspólne cechy w zakresie tematyki i stylu (zwrot ku codzienności, zachwyt nad życiem, prosty, kolokwialny język, tradycyjna wersyfikacja). Członkowie: Julian Tuwim, Kazimierz Wierzyński, Jarosław Iwaszkiewicz, Jan Lechoń, Antoni Słonimski. W ich pobliżu sytuowała się poezja Marii Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej, Mieczysława Jastruna i Jerzego Lieberta.

Awangarda Krakowska – poeci skupieni wokół pisma Zwrotnica. Ich hasło to „Miasto. Masa. Maszyna”. Poetyckość utożsamiali z bogactwem oryginalnych metafor.
Twórcy: Julian Przyboś, Jalu Kurek, Jan Brzękowski, Adam Ważyk. Główny teoretyk – Tadeusz Peiper.

Katastrofizm literacki – wyrósł z filozofii Oswalda Spenglera przeczuwającej rychły kres cywilizacji europejskiej. Zaznaczył się w literaturze polskiej 20-lecia międzywojennego: w poezji Józefa Czechowicza i grupy poetyckiej Żagary (Czesław Miłosz, Jerzy Zagórski, Aleksander Rymkiewicz, Jerzy Putrament). W tych wierszach dominuje nastrój apokaliptycznej trwogi. Proza: to dwie powieści Stanisława Ignacego Witkiewicza (Nienasycenie i Pożegnanie jesieni), obecny też w dramatach tego twórcy (np. w Szewcach). Jako apokalipsa spełniona pojawia się w wojennych wierszach Krzysztofa Kamila Baczyńskiego i Tadeusza Gajcego.

Groteska – kategoria estetyczna, którą charakteryzuje upodobanie do przerysowań, posługiwania się formami ekscentrycznymi, fantastyką i baśniowością oraz mieszanie ich ze światopoglądem opartym na zdrowym rozsądku. Cechuje ją prowokacyjny stosunek do świata i chęć polemiki z tradycją. Elementy groteski zawierała już renesansowa Gargantua i Pantagruel François Rabelaisgo, komedia dell’arte (włoskiej komedii ludowej XVI -XVIII w.), utwory Edgara Allana Poego i Mikołaja Gogola. W Polsce ze szczególną siłą objawiła się w 20-leciu międzywojennym (poezja Konstantego Ildefonsa Gałczyńskiego, Ferdydurke Witolda Gombrowicza, jego dramaty, np. Iwona, księżniczka Burgunda, teatr Witkacego – W małym dworku).

Literatura oniryczna – z gr. „oneiros” – sen. Literatura, która odwołuje się do motywu snu. Jego przywołanie umożliwia pisarzowi swobodne kreowanie świata, który przestaje rządzić się prawami realnej rzeczywistości, przesycanie go swobodnymi, fantastycznymi wizjami, odrzucenie krępujących reguł czasu. Przykładem mistrzowskiego posługiwania się tą techniką twórczą są Sklepy cynamonowe Brunona Schulza (zwłaszcza opowiadanie tytułowe, w którym jak we śnie spotykamy przepastne podwórka, podwójne ulice, zacierają się różnice między porami roku), jej elementy znajdujemy u Bolesława Leśmiana (wiersz Śnisz mi się obco), a w literaturze najnowszej u Tadeusza Konwickiego (Sennik współczesny, Mała apokalipsa).

Powieść-parabola – inaczej: przypowieść. W tym gatunku losy bohaterów i ukazywane zdarzenia nie są ważne ze względu na swoje cechy jednostkowe, lecz z uwagi na swój uniwersalny, ogólnoludzki sens. Popularna w XX w. Jej twórcą jest Franz Kafka (Proces, Zamek), jej cechy ma Dżuma Alberta Camusa, Folwark zwierzęcy George’a Orwella i opowiadanie Ernesta Hemingwaya Stary człowiek i morze.

Drugi obieg – nieoficjalny obieg literacki, w którym wydawane były książki i czasopisma opozycyjne, zabronione przez cenzurę, w Polsce uaktywnił się po 1976 r., po powstaniu Komitetu Obrony Robotników (KOR). Wydawano m.in. Biuletyn Informacyjny KOR-u, kwartalnik literacki Zapis. Istniała też Niezależna Oficyna Wydawnicza NOWA, w której ukazały się m.in. Miazga Jerzego Andrzejewskiego, Kompleks polski i Mała apokalipsa Tadeusza Konwickiego, Mój wiek Aleksandra Wata oraz tłumaczenia prozy Kundery. Brodskiego.

Powieść realizmu magicznego – określenie wielu powieści latynoamerykańskich powstałych w latach 60. i 70. Charakteryzuje się współistnieniem elementów realistycznych i fantastycznych, szczególnym potraktowaniem kategorii czasu (często ma on charakter kolisty, mityczny) i przestrzeni (rzecz może dziać się wszędzie i nigdzie, niektóre miejsca są traktowane jako środek świata – axis mundi, swojskie przeciwstawiane jest obcemu). Przedstawiciele: Gabriel Garcia Márquez, Julio Cortázar, Mario Vargas Llosa.

Literatura małych ojczyzn – książki powracające do dzieciństwa, często naznaczone autobiografizmem, przedstawiające kraj lat dziecinnych jako axis mundi (środek świata). Początkowo były to przede wszystkim utwory pisarzy emigracyjnych traktujące o kresach (Czesław Miłosz, Stanisław Vincenz, Tadeusz Konwicki, Józef Wittlin), literatura chłopska (Wiesław Myśliwski, Edward Redliński) i powieści z nurtu żydowskiego (Henryk Grynberg, Julian Stryjkowski, Adolf Rudnicki). Współcześnie do literatury małych ojczyzn dołączyły np. utwory o Beskidach i Podbeskidziu (np. Andrzeja Stasiuka czy Jerzego Pilcha), Gdańsku (Paweł Huelle, Stefan Chwin), Kielecczyźnie (Olga Tokarczuk Prawiek i inne czasy).

Autotematyzm – termin wprowadzony do polskiego literaturoznawstwa przez Artura Sandauera. Odsłanianie w obrębie dzieła literackiego sekretów warsztatu pisarskiego, uwagi o samym procesie pisania, dywagacje, tematem staje się samo dzieło.

Sylwa współczesna (od „silva rerum” – las rzeczy) – termin wprowadzony w polskim literaturoznawstwie przez Ryszarda Nycza, autora książki Sylwy współczesne, oznacza utwory, które nie są jednolite gatunkowo, łączą elementy dziennika intymnego, narracji powieściowej, poezji i prozy, eseju i monologu wewnętrznego. Są afabularne, ale stanowią jedną całość, są bliskie koncepcji dzieła otwartego, napisane techniką zbliżoną do kolażu. W pewnym sensie nawiązują do staropolskich tradycji silva rerum (księga domowa lub rodzinna, w której zapisywano rozmaite teksty literackie, praktyczne przepisy, porady domowe). Do sylw współczesnych zaliczamy np. Rynek. Wspomnienia z teraźniejszości Kazimierza Brandysa, Wschody i zachody księżyca, Nowy Świat i okolice oraz wiele innych tytułów Tadeusza Konwickiego, część prozy Czesława Miłosza (Prywatne obowiązki, Rok myśliwego, Zaczynając od moich ulic).

Intertekstualność – jedno z podstawowych pojęć literackich XX wieku, to ogół własności tekstu, które wskazują na jego związki z innymi tekstami, zależność od innych tekstów. O intertekstualności mówimy, omawiając zarówno genezę, jak i odbiór tekstów.

Literatura faktu – współczesna literatura narracyjna o charakterze dokumentarnym. Obejmuje gatunki z pogranicza literatury i dziennikarstwa (powieść-dokument). Należą też do niej reportaże czy od dawna obecne w literaturze dzienniki, pamiętniki. W literaturze XX wieku literatura faktu robi karierę (popularność reportażowych książek Ryszarda Kapuścińskiego czy Hanny Krall).

Dzieło otwarte – dzieło artystyczne (plastyczne, muzyczne, literackie), o nowoczesnej, niedomkniętej formie, pozostawiające wiele możliwości interpretacji, jego odbiorca właściwie współtworzy dzieło. Utwór taki pokazuje charakter współczesnego świata (brak centrum, możliwość wielu interpretacji faktów).

Écriture automatique (fr.) – zapis automatyczny – oznacza nowy sposób tworzenia tekstu literackiego, pisanego bez przyjętego z góry celu oraz bez świadomej kontroli ze strony piszącego, termin wprowadzony przez André Bretona.

Literatura holokaustu (dosłownie całopalenie) – obejmuje utwory, najczęściej prozatorskie, opowiadające o tragedii ludobójstwa dokonanego na Żydach (np. proza Henryka Grynberga, Jerzego Kosińskiego).

Literatura obozowa (lagrowa – o obozach hitlerowskich i łagrowa – o obozach sowieckich) – utwory, często z pogranicza literatury faktu i literatury pięknej, opowiadające o przeżyciach więźniów.

Poezja lingwistyczna – nurt w poezji współczesnej, awangardowy i eksperymentalny, zwracający uwagę na wieloznaczność wypowiedzi słownych, grę słów. Poeci tego nurtu mieli bardzo twórczy i niepokorny stosunek do języka. Chodziło nie tylko o czystą zabawę formą, radość tworzenia, ale także o rozbijanie pewnych utartych schematów i konwencji językowych. Najwybitniejsi przedstawiciele tego nurtu: Miron Białoszewski, Tymoteusz Karpowicz.

Nowa Fala, zwana też Pokoleniem ‘68 – formacja poetycka, której manifestami były eseje Stanisława Barańczaka Ironia i harmonia, Nieufni i zadufani oraz Świat nie przedstawiony Juliana Kornhausera i Adama Zagajewskiego. Poeci Nowej Fali chcieli zabierać głos w ważnych sprawach społecznych, krytykowali literaturę niezaangażowaną, rozbijali schematy nowomowy: klisze gazetowo-telewizyjne, wykorzystując doświadczenia poetów lingwistów. Nawiązywali do codziennej, szarej rzeczywistości: szarych sklepów, bloków i kolejek (tytuł zbiorku Zagajewskiego Sklepy mięsne). Główni przedstawiciele nurtu: Stanisław Barańczak, Julian Kornhauser, Ryszard Krynicki, Adam Zagajewski, Ewa Lipska.

Egzystencjalizm – nazwa kierunku filozoficznego, który rozpoczął się w połowie XIX w. (Soren Kierkegaard), rozwijał się w 20-leciu międzywojennym (Martin Heidegger, Karl Jaspers), ale najintensywniej oddziałał na literaturę po II wojnie światowej (Albert Camus, Jean Paul Sartre). Egzystencjaliści podkreślali znaczenie człowieczeństwa, świadomości, samodzielnych wyborów…

Postmodernizm – nazwa ogółu tendencji w kulturze europejskiej i amerykańskiej obecnych w ostatnim trzydziestoleciu XX wieku i u progu naszego stulecia. Pojęcie trudne do zdefiniowania. Postmodernizm cechuje: współistnienie elementów kultury wysokiej i masowej, negowanie wszelkich możliwych systemów wartości (tzw. brak centrum), zabawa formą, traktowanie sztuki jako gry, eksponowanie związków między tekstami kultury (intertekstualność). Tendencje postmodernistyczne obserwujemy w sztuce, filozofii (Jacques Derrida), literaturze (Umberto Eco).