Polecenie z zakresu teorii literatury, bada nie tylko wiedzę o budowie powieści, lecz również orientację w ewolucji gatunku powieściowego, w historii rozwoju prozy – głównie w ciągu ostatnich dwóch wieków. Zacznij od zdefiniowania najpopularniejszego typu narracji, charakterystycznego dla powieści realistycznej, dominującego, odkąd powieść realistyczna ugruntowała swoją pozycję w świadomości odbiorców.
W realizmie mamy do czynienia z narratorem trzecioosobowym, obiektywnym, zdystansowanym.
Mówimy o narracji przezroczystej, która spełnia rolę bezbarwnego ekranu.
- Dzięki niemu oglądamy wewnętrzny świat powieści, ale w niczym nam ów ekran odbioru nie zakłóci: nie ubarwia, nie ułatwia, niczego nie sugeruje. Jest czystym medium.
- Owszem – opisuje świat przedstawiony, posługuje się techniką milieu lub „zbliżającej się kamery”, jest drobiazgowo dokładny, odtwarza świat z prawdziwym realizmem szczegółu.
- Takiego narratora poznaliśmy w powieściach Balzaka, Stendhala, ba – wcześniej jeszcze w eposie, bowiem tam narrator ujawniał swoje odczucia tylko w inwokacji.
- I choć narracja trzecioosobowa nie jest pierwszym typem narracji powieściowej (wcześniejszy był pierwszoosobowy pamiętnik), to stała się punktem wyjścia do eksperymentów i modyfikacji. Już nasz czołowy realista – Bolesław Prus – wprowadza dwugłos narracji za pomocą pamiętnika Rzeckiego. Świat przedstawiony powieści zyskuje inne, różnorodne oświetlenie, czytelnik sam wypracowuje sobie opinię na temat jego prawdziwości. Jest to nader delikatny zabieg w porównaniu z tym, co nastąpi w wieku XX, a jednak pozwala nazwać Prusa nowatorem.
Przemiany w sposobie narracji, które trzeba wymienić to:
Literatura powszechna:
- Marcel Proust – W poszukiwaniu straconego czasu. Pierwszy z wielkich eksperymentów nowoczesnej prozy. Narrację – w pierwszej osobie (poza Miłością Swanna) – prowadzi autor „w głąb czasu”. Skojarzenie, wspomnienie, myśl bohatera-narratora (Marcela) jest tu kluczem organizującym zdarzenia, nie chronologia wypadków fabularnych.
Następnym krokiem rozwoju prozy będzie:
- Powieść strumienia świadomości. Ulisses Jamesa Joyce’a to główne dzieło tego typu. Narracja imituje monolog wewnętrzny, próbuje odtworzyć tok ludzkiej myśli. A jest to – jak wiemy – bieg skojarzeń, powroty myśli, nieuporządkowanie, pominięcie reguł poprawności itp.
Kontynuatorką nurtu była pisarka angielska Virginia Woolf (mów: wirdżinia łulf). Z techniki monologu wewnętrznego, techniki różnych punktów widzenia i symultanizmu korzystał także William Faulkner – wielki pisarz amerykański.
- Behawioryzm w narracji stosował Ernest Hemingway. Narrator oszczędza sobie i odbiorcom rozległych komentarzy, opisów czy też introspekcji. Prezentuje postać „z zewnątrz” poprzez czyny i dialogi. Dlatego cechą powieści tego typu jest wartka akcja.
- Symultanizm, kolaż, czyli równoległe prowadzenie wielu wątków – zdarzeń, które mają miejsce w różnych miejscach, choć w tym samym czasie, włączanie w tok narracji fragmentów prasowych, dokumentów itp. stosował John Dos Passos – amerykański pisarz trylogii USA.
- Postmoderniści – wychodząc z założenia, że nastąpiło wyczerpanie literatury i należy „pisać od nowa” – parodiować – to, co już było, tworzą jeszcze inny typ narracji. Jej materię stanowi często cudze słowo, chwytem organizującym jest bowiem właśnie parodia lub swoista gra z czytelnikiem – narracja skrywa cytaty, parafrazy, aluzje itp.
- Nowa powieść (nouveau roman, antypowieść) to kolejny nowatorski eksperyment. Jeśli chodzi o narrację – jest z reguły pierwszoosobowa, niepełna, bowiem narrator przedstawia tylko swój subiektywny punkt widzenia. Jest człowiekiem poszukującym, badającym świat, który postrzegamy jego oczami.
W literaturze polskiej:
- Już Stefan Żeromski wprowadza innowacje w stosunku do powieści realistycznej. Jego powieść modernistyczną cechuje subiektywizm i liryzm narracji. Oznacza to rezygnację z narracji przezroczystej: ekran przestał być czysty. Zabarwia go odczucie narratora lub bohatera, gdy mamy do czynienia z mową pozornie zależną.
- Witold Gombrowicz w Ferdydurke stwarza typ narratora everymana, podobnego do tego, który ukształtuje powojenna nouveau roman. Józio przemawia w pierwszej osobie – postrzega świat i przekazuje odbiorcy swoje obserwacje, przy czym kluczem organizującym jest tok przemyśleń – nie zdarzenia. Jest to typ nowatorski, zwłaszcza że Gombrowicz posługuje się charakterystycznym dla siebie stylem i wprowadza autorski komentarz.
- Bruno Schulz eksperymentuje inaczej. W Sklepach cynamonowych znów mamy do czynienia z narracją pierwszoosobową – ale ukształtowaną według innych reguł. Narrator przyjmuje postawę obserwatora i komentatora świata, który postrzega jakby we śnie, opisuje przy użyciu poetyckich metafor, ożywia jego elementy, posługuje się językiem malarskim, czasem staroświeckim. Narracja przekształca się tym samym w rodzaj prozy poetyckiej, silnie zabarwionej subiektywnym widzeniem autora.
- Tadeusz Borowski – stwarza w opowiadaniach specyficznego narratora – Tadka. Jego wypowiedź – pierwszoosobowa relacja – sugeruje formę pamiętnika, relacji naocznego świadka. Rysy biografii prowokują do utożsamiania z autorem, lecz jest to sugestia myląca. Tadek to kreacja postaci, zarazem narratora, który również poprzez swój typ wypowiedzi prezentuje zlagrowaną psychikę człowieka chcącego przetrwać obóz.
- Tadeusz Konwicki – także stosuje najczęściej narrację pierwszoosobową. Narratorem bywa bohater (często everyman) włączony w mechanizm podróży, wędrówki. Chwytem dodatkowo modyfikującym wypowiedź jest amnezja lub reguły snu.
- Miron Białoszewski wprowadza do swojej prozy język mówiony, potoczny. Charakterystyczną narrację ma Pamiętnik z powstania warszawskiego. Pisany po dwudziestu latach od zdarzeń, z perspektywy człowieka, który powstanie przeżył jako cywil – jest relacją przywoływaną z pamięci. I to pamięć właśnie jest osią organizującą narrację – a to oznacza też luki, niedopowiedzenia, powtórzenia. Język wspomnień jest pełen skrótów i wyrażeń mowy potocznej, jest bardzo dynamiczny, rejestruje zdarzenia przywoływane w toku wspomnień. Pisarz często nagrywał otaczające go dźwięki na taśmę magnetofonową, a nagranie stawało się podstawową materią jego prozy.
- Jeszcze Tadeusz Różewicz. W tym przypadku pamiętaj o doświadczeniu wojny, które kształtuje postrzeganie kultury i cywilizacji, a także wpływa na dobór konwencji. Teatr absurdu, pozycja leżąca bohatera Kartoteki jest wykładnią koncepcji pisarza na temat upadku cywilizacji i kompromitacji ludzkiej kultury.
Ważne pojęcia do zapamiętania
- strumień świadomości,
- behawioryzm,
- symultanizm,
- postmodernizm,
- nouveau roman.
Skojarz
- Oniryzm i prozę poetycką z utworami Brunona Schulza.
- Amnezję i poetykę snu, retrospekcji z prozą Tadeusza Konwickiego.
- Behawioryzm i narrację dialogu z twórczością Marka Hłaski i Tadeusza Borowskiego.
Zobacz:
Na czym polega nowatorstwo narracji w nowelistyce pozytywistycznej?