Polecenie z zakresu teorii literatury, bada nie tylko wiedzę o budowie powieści, lecz również orientację w ewolucji gatunku powieściowego, w historii rozwoju prozy – głównie w ciągu ostatnich dwóch wieków. Zacznij od zdefiniowania najpopularniejszego typu narracji, charakterystycznego dla powieści realistycznej, dominującego, odkąd powieść realistyczna ugruntowała swoją pozycję w świadomości odbiorców.

W realizmie mamy do czynienia z narratorem trzecioosobowym, obiektywnym, zdystansowanym.

Mówimy o narracji przezroczystej, która spełnia rolę bezbarwnego ekranu.

  • Dzięki niemu oglądamy wewnętrzny świat powieści, ale w niczym nam ów ekran odbioru nie zakłóci: nie ubarwia, nie ułatwia, niczego nie sugeruje. Jest czystym medium.
  • Owszem – opisuje świat przedstawiony, posługuje się techniką milieu lub „zbliżającej się kamery”, jest drobiazgowo dokładny, odtwarza świat z prawdziwym realizmem szczegółu.
  • Takiego narratora poznaliśmy w powieściach Balzaka, Stendhala, ba – wcześniej jeszcze w eposie, bowiem tam narrator ujawniał swoje odczucia tylko w inwokacji.
  • I choć narracja trzecioosobowa nie jest pierwszym typem narracji powieściowej (wcześniejszy był pierwszoosobowy pamiętnik), to stała się punktem wyjścia do eksperymentów i modyfikacji. Już nasz czołowy realista – Bolesław Prus – wprowadza dwugłos narracji za pomocą pamiętnika Rzeckiego. Świat przedstawiony powieści zyskuje inne, różnorodne oświetlenie, czytelnik sam wypracowuje sobie opinię na temat jego prawdziwości. Jest to nader delikatny zabieg w porównaniu z tym, co nastąpi w wieku XX, a jednak pozwala nazwać Prusa nowatorem.

 

Przemiany w sposobie narracji, które trzeba wymienić to:

Literatura powszechna:

  • Marcel Proust W poszukiwaniu straconego czasu. Pierwszy z wielkich eksperymentów nowoczesnej prozy. Narrację – w pierwszej osobie (poza Miłością Swanna) – prowadzi autor „w głąb czasu”. Skojarzenie, wspomnienie, myśl bohatera-narratora (Marcela) jest tu kluczem organizującym zdarzenia, nie chronologia wypadków fabularnych.

Następnym krokiem rozwoju prozy będzie:

  • Powieść strumienia świadomości. Ulisses Jamesa Joyce’a to główne dzieło tego typu. Narracja imituje monolog wewnętrzny, próbuje odtworzyć tok ludzkiej myśli. A jest to – jak wiemy – bieg skojarzeń, powroty myśli, nieuporządkowanie, pominięcie reguł poprawności itp.
    Kontynuatorką nurtu była pisarka angielska Virginia Woolf (mów: wirdżinia łulf). Z techniki monologu wewnętrznego, techniki różnych punktów widzenia i symultanizmu korzystał także William Faulkner – wielki pisarz amerykański.
  • Behawioryzm w narracji stosował Ernest Hemingway. Narrator oszczędza sobie i odbiorcom rozległych komentarzy, opisów czy też introspekcji. Prezentuje postać „z zewnątrz” poprzez czyny i dialogi. Dlatego cechą powieści tego typu jest wartka akcja.
  • Symultanizm, kolaż, czyli równoległe prowadzenie wielu wątków – zdarzeń, które mają miejsce w różnych miejscach, choć w tym samym czasie, włączanie w tok narracji fragmentów prasowych, dokumentów itp. stosował John Dos Passos – amerykański pisarz trylogii USA.
  • Postmoderniści – wychodząc z założenia, że nastąpiło wyczerpanie literatury i należy „pisać od nowa” – parodiować – to, co już było, tworzą jeszcze inny typ narracji. Jej materię stanowi często cudze słowo, chwytem organizującym jest bowiem właśnie parodia lub swoista gra z czytelnikiem – narracja skrywa cytaty, parafrazy, aluzje itp.
  • Nowa powieść (nouveau roman, antypowieść) to kolejny nowatorski eksperyment. Jeśli chodzi o narrację – jest z reguły pierwszoosobowa, niepełna, bowiem narrator przedstawia tylko swój subiektywny punkt widzenia. Jest człowiekiem poszukującym, badającym świat, który postrzegamy jego oczami.

 

W literaturze polskiej:

  • Już Stefan Żeromski wprowadza innowacje w stosunku do powieści realistycznej. Jego powieść modernistyczną cechuje subiektywizm i liryzm narracji. Oznacza to rezygnację z narracji przezroczystej: ekran przestał być czysty. Zabarwia go odczucie narratora lub bohatera, gdy mamy do czynienia z mową pozornie zależną.
  • Witold Gombrowicz w Ferdydurke stwarza typ narratora everymana, podobnego do tego, który ukształtuje powojenna nouveau roman. Józio przemawia w pierwszej osobie – postrzega świat i przekazuje odbiorcy swoje obserwacje, przy czym kluczem organizującym jest tok przemyśleń – nie zdarzenia. Jest to typ nowatorski, zwłaszcza że Gombrowicz posługuje się charakterystycznym dla siebie stylem i wprowadza autorski komentarz.
  • Bruno Schulz eksperymentuje inaczej. W Sklepach cynamonowych znów mamy do czynienia z narracją pierwszoosobową – ale ukształtowaną według innych reguł. Narrator przyjmuje postawę obserwatora i komentatora świata, który postrzega jakby we śnie, opisuje przy użyciu poetyckich metafor, ożywia jego elementy, posługuje się językiem malarskim, czasem staroświeckim. Narracja przekształca się tym samym w rodzaj prozy poetyckiej, silnie zabarwionej subiektywnym widzeniem autora.
  • Tadeusz Borowski – stwarza w opowiadaniach specyficznego narratora – Tadka. Jego wypowiedź – pierwszoosobowa relacja – sugeruje formę pamiętnika, relacji naocznego świadka. Rysy biografii prowokują do utożsamiania z autorem, lecz jest to sugestia myląca. Tadek to kreacja postaci, zarazem narratora, który również poprzez swój typ wypowiedzi prezentuje zlagrowaną psychikę człowieka chcącego przetrwać obóz.
  • Tadeusz Konwicki – także stosuje najczęściej narrację pierwszoosobową. Narratorem bywa bohater (często everyman) włączony w mechanizm podróży, wędrówki. Chwytem dodatkowo modyfikującym wypowiedź jest amnezja lub reguły snu.
  • Miron Białoszewski wprowadza do swojej prozy język mówiony, potoczny. Charakterystyczną narrację ma Pamiętnik z powstania warszawskiego. Pisany po dwudziestu latach od zdarzeń, z perspektywy człowieka, który powstanie przeżył jako cywil – jest relacją przywoływaną z pamięci. I to pamięć właśnie jest osią organizującą narrację – a to oznacza też luki, niedopowiedzenia, powtórzenia. Język wspomnień jest pełen skrótów i wyrażeń mowy potocznej, jest bardzo dynamiczny, rejestruje zdarzenia przywoływane w toku wspomnień. Pisarz często nagrywał otaczające go dźwięki na taśmę mag­netofonową, a nagranie stawało się podstawową materią jego prozy.
  • Jeszcze Tadeusz Różewicz. W tym przypadku pamiętaj o doświadczeniu wojny, które kształtuje postrzeganie kultury i cywilizacji, a także wpływa na dobór konwencji. Teatr absurdu, pozycja leżąca bohatera Kartoteki jest wykładnią koncepcji pisarza na temat upadku cywilizacji i kompromitacji ludzkiej kultury.

Ważne pojęcia do zapamiętania

  • strumień świadomości,
  • behawioryzm,
  • symultanizm,
  • postmodernizm,
  • nouveau roman.

Skojarz

  • Oniryzm i prozę poetycką z utworami Brunona Schulza.
  • Amnezję i poetykę snu, retrospekcji z prozą Tadeusza Konwickiego.
  • Behawioryzm i narrację dialogu z twórczością Marka Hłaski i Tadeusza Borowskiego.

Facebook aleklasa 2

Zobacz:

Na czym polega nowatorstwo narracji w nowelistyce pozytywistycznej?

Narrator w prozie

Nowe konwencje narracyjne w prozie XX wieku

Typy narratora i narracji

Narrator – kto mówi w utworze?