Mikołaj Sęp-Szarzyński
O poecie:
- Żył krótko i jeszcze w czasach renesansu, bo w latach 1550-1581. Uznajemy go jednak za prekursora baroku.
- Zmarł młodo, pozostawił zbiorek Rytmy abo wiersze polskie, które wydał pośmiertnie jego brat.
- Niewiele wiadomo o utalentowanym twórcy: pozostały dokumenty procesów czy pożyczek, jakie zaciągnął, informacje o zagranicznej edukacji i podróżach (był zapewne we Włoszech), bywał na dworach Starzechowskich i Tarłów. Był Sęp-Szarzyński człowiekiem wykształconym, a jego poezje ceniono wysoko, choć w 30 lat po śmierci popadł w zapomnienie i dopiero wiek XIX „odgrzebał” jego utwory.
- Zwany „zachodzącym słońcem renesansu”, „prekursorem baroku” – pozostawił spuściznę niewielką, ale rzeczywiście interesującą.
Cechy poezji
- Podejmuje tematykę metafizyczną. Szuka wartości w Bogu, ukazuje kruchość życia ludzkiego.
- Bóg to wiekuista mądrość, sędzia, prawodawca i budowniczy.
- Człowiek to proch, cień, istota rozdwojona w sobie, „podła ziemia”.
- Pomiędzy człowiekiem a Stwórcą jest przepaść.
- Życie ludzkie to walka o zbawienie.
- Wrogami człowieka są szatan, ciało, ziemskie pokusy.
- W utworach pobrzmiewa renesansowa tęsknota za życiem, miłość do świata.
- Operuje barokowym sposobem obrazowania: używa inwersji, paradoksów, oksymoronów, zestawień kontrastowych.
Utwory:
Rytmy abo wiersze polskie – zbiór sonetów.
Jan Andrzej Morsztyn, poeta dworski
O poecie:
- Twórca poezji dworskiej, mistrz konceptu w poezji, polski marinista (czyli piszący na wzór włoskiego poety Marina).
- Przyczepiono mu etykietkę „błahej treści w wyszukanej formie”, bo opisywał dworski flirt, miłość zmysłową, grę miłosną, a lubował się w dobieraniu jak najwymyślniejszych sposobów przedstawienia tematu.
- Zwany także poetą serca – bo miłość była głównym tematem jego wierszy.
- Był zamożnym ziemianinem, wykształconym dworakiem, dyplomatą, sekretarzem królewskim (króla Jana Kazimierza), podskarbim koronnym, nawet sekretarzem Ludwika XIV – Króla Słońce.
- Za czasów Jana Sobieskiego popadł w niełaskę – za profrancuską działalność został wygnany z kraju.
- Umarł we Francji.
Cechy poezji:
- Pomysł – paradoks, na którym oparty jest na przykład sonet Do trupa. Zestawienie, porównanie i wykazanie podobieństw pomiędzy zakochanym a nieboszczykiem – może zadziwić, ba, nawet wzbudzić niesmak. Czy rzeczywiście w lepszej sytuacji jest nieboszczyk?
- Ostry kontrast i epatowanie brzydotą. Przykład w wierszu Niestatek. Poeta przeobraża urodę zakochanej w odrażający, makabryczny portret i zdaje się szukać jak najokropniejszych określeń. Zamysł – stwierdzenie tego, jak uczucia odmieniają sposób widzenia – także wart jest uwagi.
- Piękny przykład rozbudowanej anafory oraz pomysłowości w kreowaniu sytuacji niemożliwych zawarł w innym wierszu: Niestatek – o tym, że „Prędzej kto wiatr w wór zamknie (…), Prędzej (…), Prędzej (…) Niźli będzie stateczna która białogłowa”. Szczególnie kobiety dostrzegą w tym utworze znaczną przesadę, czyli – hiperbolę.
Utwory:
Dwa ważne zbiory:
Kanikuła albo psia gwiazda, Lutnia
Hieronim Morsztyn
O poecie:
Starszy od Jana Andrzeja, zwany jest czasem poetą światowych rozkoszy. Napisał bowiem poemat pod tytułem Poezja światowych rozkoszy, w którym rozpostarł przed czytelnikami panoramę dóbr i radości świata doczesnego. Cóż z tego – trzeba z owych rozkoszy zrezygnować, by zapewnić sobie przychylność Boga. Niemniej wizja świata ziemskiego jest nader kusząca. Poezja Hieronima Morsztyna była znana i lubiana wśród ludzi baroku. Wpisywano ją sobie do ksiąg domowych.
Zbigniew Morsztyn
O poecie:
Najmłodszy z Morsztynów pisał o wojnie. Nic dziwnego: wojował pod Radziwiłłami, brał udział w wojnach kozackich, szwedzkich, moskiewskich. Wiadomo, że walczył przeciw Szwedom podczas potopu, wiadomo też, że potem powrócił do Radziwiłłów (jak pamiętamy choćby z Trylogii, Radziwiłłowie złożyli przysięgę szwedzkiemu królowi). Po edykcie przeciw arianom Zbigniew Morsztyn opuścił kraj (był arianinem i nie chciał zmienić wyznania) i osiadł w Prusach Książęcych. Swój tom poezji nazwał Muza domowa.
Zbigniew Morsztyn pisał:
- o życiu wojskowym (wiersze żołnierskie),
- o losie człowieka rzuconego w wir wojny,
- erotyki,
- utwory religijne (Emblemata),
- o przemianach ciągłych świata i duszy ludzkiej,
- o moralnych rozterkach, które niesie wojna.
Stanisław Herakliusz Lubomirski
Poeta magnat sławi „światową rozkosz”, dlatego można usytuować go w tym nurcie. To jego ojciec, Jerzy, wywołał słynny rokosz w 1665 r. – a i syn zajął się później polityką, został marszałkiem sejmu, a wkrótce występował przeciw królowi Sobieskiemu. Otóż ten magnat w swoich licznych podróżach po Europie, dworach królewskich i miastach, perłach kultury nie tylko zgłębiał arkana dyplomacji. Chłonął również wiedzę o sztuce tworzenia, bowiem sam pisał – poezję, komedie, traktat o rządzeniu, wreszcie: tom wierszy pt. Sen (autorstwo nie jest pewne).
Lubomirski zgadza się z kruchością istnienia i dlatego postuluje korzystanie z uciech świata doczesnego, szansę człowieka na spokój i wewnętrzną harmonię widzi w ufności Bogu, opisuje też zmysłową miłość.
Daniel Naborowski
O poecie:
- Syn aptekarza, ukończył medycynę i służył na dworach magnackich, ale przeszedł do historii jako wyśmienity poeta polskiego baroku.
- Był kalwinem, dlatego dwory, na których bywał, należały do wielmożów patronujących różnowiercom – jak np. Radziwiłłowie.
- Jego poezja należy do nurtu poezji dworskiej, ale jest autorem wierszy najtrafniej wyrażających barokową ideologię.
- Frapuje go przemijalność, kondycja człowieka, jego kruche istnienie, następstwo pokoleń.
- Przez długie lata dworak i dyplomata, zniechęcił się w końcu do świata dworskiego i odnalazł spokój w ziemiańskim życiu.
Cechy poezji:
- W twórczości Naborowskiego powraca obsesyjna metafora przemijania. Na różne sposoby ukazuje poeta znikomość życia, poszukuje wartości trwałych, harmonii między życiem a przeznaczeniem.
- Łączy barokową formę wiersza z poważnym filozoficznym tematem.
- Trzy podstawowe tematy poetyckie: człowiek, czas, życie. Naborowski potrafi być mistrzem syntez – dowodem jest wiersz pt. Krótkość żywota. Tu każdy wers dowodzi znikomości życia, w kilku słowach zamyka się przestrzeń całego życia lub nawet kilku pokoleń, jak w tym:
Godzina za godzinąniepojęcie chodzi:
Był przodek, byłeś ty sam, potomek się rodzi.
Wacław Potocki
O poecie:
- Poeta ziemianin, niezwykle płodny, także musiał dokonać wyboru między wyznaniem relig. a ojczyzną. Zmienił wiarę (był arianinem), nie opuścił Polski, ale w rzeczywistości pozostał wierny wyznaniu.
- Poślubił Katarzynę Morsztynównę, która była zaciekłą arianką. W ich domu odbywały się spotkania innowierców, przez co zresztą Potocki miał kłopoty. Nie był szczęśliwy – stracił synów (zmarli w wojsku), zmarła też jego córka.
- Potocki związany był z ziemią beskidzką – mieszkał w Łużnej pod Bieczem.
- Za życia nie wydano jego utworów – doczekały się publikacji dopiero w XIX w.
- Stworzył typ poezji publicystycznej, będącej swoistą walką o poprawę rzeczywistości.
Utwory:
- Dwa tomy krótszych utworów: Ogród fraszek i Moralia.
- Epos: Transakcja wojny chocimskiej.
Cechy poezji:
- Wacław Potocki jest krytykiem, ale zarazem przedstawicielem polskiej kultury sarmackiej. Nie miał nic wspólnego z magnaterią i mocno ją krytykował.
- Poeta idealizował ziemiański wzorzec życia, ale widział także problemy stanu chłopskiego – co odróżnia go od większości Sarmatów.
- Był poetą publicystą; jego twórczość zawiera mnóstwo postulatów, reform, satyrycznego spojrzenia na rzeczywistość, istotne w nich jest przesłanie, pouczający sens słów poety.
- Źródłami, do których się odwoływał, były Biblia i antyk.
- Krytykował anarchię, fanatyzm, nietolerancję, pychę, pieniactwo…
Zestaw reform koniecznych – według poezji Wacława Potockiego
- Uporządkować prawo w Polsce.
- Bronić wolności wyznania.
- Znieść liberum veto.
- Sprawiedliwość wobec chłopów – także chrześcijan.
- Powrócić do dawnych rycerskich ideałów i stosować je w życiu i walce.
- O ojczyźnie, a nie o własnych majątkach i wygodzie myśleć.
- Skończyć z opilstwem, ospałością i pychą – zwłaszcza w dobie wojny.
- Rozrzutność, snobizm, pychę i wystawność zamienić na datki dla kraju.
.
Samuel Twardowski
Jezuita, epik, piewca miłości. Najsłynniejszy jego utwór nosi tytuł Dafnis w drzewo bobkowe przemienieła się… Dla naszych uszu brzmi to nieco zabawnie, niemniej utwór przywołuje starą, mitologiczną historię o Dafne i Apollinie. Przemieniła Dafne w drzewo bobkowe (czyli laurowe) Artemida, by ratować dziewczynę od miłości pyszałkowatego boga.
Drugie znane dzieło to Nadobna Paskwalina… Ani przymiotnik nadobna, ani imię nie są dziś w użyciu. Paskwalina kocha bez wzajemności. Pokona swą miłość, zniszczy łuk i strzały Amora, skryje się w klasztorze – w zgodzie z ówczesnym pojmowaniem pokuty i pokonania żądz.
.
Wespazjan Kochowski
Znów poeta, żołnierz Sarmata. Piewca obrony ojczyzny, tęsknoty za ziemiańskim życiem, pełnym spokoju i harmonii. Walczył pod Beresteczkiem, brał udział w wojnach moskiewskich i szwedzkich – i marzył o cichym dworku, w którym wieść można poczciwy żywot, jako prawili renesansowi wieszczowie. Po dziesięciu latach wojaczki ożenił się i osiadł na wsi. Zbiór jego wierszy nosi tytuł Niepróżnujące próżnowanie… (zaiste barokowy paradoks), a bardzo znana była także Psalmodia polska – zbiór psalmów komponowanych na wzór biblijnych. Próbuje połączyć w niej dwa wielkie tematy – filozoficzne rozterki na temat jednostki ludzkiej ze szlachecką historiozofią na temat rodowodu i misji swojego stanu. Wespazjan Kochowski jest jednym z tych poetów w naszej literaturze, którzy głosili ideę „narodu wybranego” powołanego przez Boga do wyższych celów – np. do roli „przedmurza chrześcijaństwa w Europie”. Tę myśl podejmą i rozwiną romantycy.
Józef Baka
Poeta późnego baroku, pisał już w czasach saskich. Był księdzem, jezuitą, a główny temat jego poezji to śmierć. Nawet tytuł tomu jego wierszy brzmi: Uwagi o śmierci niechybnej. Przez długie lata nie doceniano poezji księdza Baki. Zarzucano mu nawet grafomaństwo, barokowe „zepsucie stylu” i tym podobne wady. Tymczasem badacze współcześni dostrzegli w dynamicznych strofach Baki co innego: groteskę, śmiałe obrazowanie, poetyckie ujęcie starego i skądinąd znanego motywu tańca śmierci. Chwilami jego strofy przypominają wiersze wyliczanki albo ludowe przysłowia:
Śliczny Jasiu,
Mowny szpasiu,
Mój słowiku
Będzie zyku!
lub:
Nie dopędzisz wczora cugiem
Nie wyorzesz jutra pługiem
Minęło
Zniknęło
Ksiądz Baka potrafił połączyć temat pełen grozy, wielki temat filozofii i literatury, bo takim jest śmierć, z prostym obrazem, żartem i dźwięcznym rymem.
.
Zadaniem poety barokowego było:
- przykuć uwagę odbiorcy konceptem,
- zadziwić wymyślnością metafor,
- zaszokować oryginalnością formy.
Jak tego dokonać?
Za pomocą specjalnych chwytów poetyckich, takich jak: koncept, kontrast, oksymoron, paradoks, hiperbola, anafora, inwersja, ekspresja brzydoty.
Mistrzowie
Pierwsze miejsce w biegłym władaniu powyższym zestawem przypiszemy Janowi Andrzejowi Morsztynowi. Specjalizował się w barokowej ornamentyce słowa Daniel Naborowski. Ostatnie miejsce przypada rozważnemu Wacławowi Potockiemu, który dbał o dydaktyczną wartość swoich wierszy.
.
Środki stylistyczne barokowej poezji:
- Koncept – pomysł na wiersz, zaskoczenie odbiorcy, na przykład zestawienie zakochanego z trupem.
- Kontrast – zestawienie dwóch przeciwstawień. Im ostrzejsze, tym lepsze.
- Epatowanie brzydotą – nadaje się świetnie do opisania bólu, rozkładu ciała, śmierci, cielesności człowieka.
- Paradoks – myśl pozornie bzdurna, ale zaskakująca niesie jakąś prawdę. Przykład: sonet Do trupa faktycznie wskazuje podobieństwa miłości i śmierci, a przecież pozornie to absurd.
- Oksymoron – rodzaj paradoksu. Zestawienie niemożliwe, absurdalne, ale robiące wrażenie: „żywy trup”, „gorący lód”, „płonący mróz”.
- Hiperbola – wyolbrzymienie, przesada: „umrzeć z rozpaczy”, „rozedrzeć serce”.
- Anafora – powtórzenie, i to wiele razy, na początku wersu tego samego zwrotu. Chwyt bardzo lubiany przez poetów barokowych.
- Inwersja – poprzestawianie szyku w zdaniu, zdanie staje się pokrętne, niezrozumiałe, ale efektowne i oryginalne. Przykładem może być tytuł sonetu: O nietrwałej miłości rzeczy świata tego.
Uwaga!
„Pleść banialuki” – wszyscy wiemy, co znaczy ten zwrot, bo wszyscy czasami banialuki pleciemy, lecz nie ma powszechnej świadomości, że zawdzięczamy go Hieronimowi Morsztynowi. Jest on bowiem autorem Historyi uciesznej o zacnej królewnie Banialuce ze wschodniej krainy. To przygody królewny były tak dziwaczne, że „pleść banialuki” utrwaliło się jako „opowiadać bzdury”.
Zapamiętaj
Trzech Morsztynów!
- Jan Andrzej Morsztyn – to dworski poeta miłości, dyplomata i polityk, autor sonetu Do trupa. Gdy miał dwa lata – zmarł Hieronim.
- Hieronim Morsztyn – twórca poematu Światowa rozkosz…, bardzo popularny w sarmackim kręgu, bo godzi radość życia z metafizyczną filozofią istnienia. Najstarszy z Morsztynów.
- Zbigniew Morsztyn – arianin, poeta podejmujący temat wojny, a także przemian duszy. Autor zbioru wierszy pt. Emblemata. Urodził się cztery lata po śmierci Hieronima.
Wszyscy Morsztynowie byli spokrewnieni
Zobacz:
Jak poeci barokowi definiowali człowieka i jego sytuację we wszechświecie?