Oświecenie w Polsce
W oświeceniu pierzchną ideały barokowe, rozmyślania o śmierci zastąpią programy poprawy życia, a Sarmatę – wolnomyśliciel i reformator. Oczywiście nie z dnia na dzień. W roku 1696 zmarł Jan III Sobieski, ostatni „czysto barokowy” król. Tron polski zajęli Sasi: August II i August III Mocny i rządy ich trwały od 1697 po 1763 rok, czyli sześćdziesiąt sześć lat. Możemy nazwać je „jesienią baroku” lub jak chcą inni – wczesnym oświeceniem. Choć wciąż jeszcze panuje w poezji temat przemijania i moda na stylistyczne dziwactwa, to już pojawiają się tematy nowe, działa Stanisław Konarski, rozwija się publicystyka i czasopiśmiennictwo. Faktem jest jednak, że najważniejsze, soczyste oświecenie polskie przypadnie już po objęciu tronu przez Stanisława Augusta Poniatowskiego.
Ramy czasowe
Epoka literacka XVIII wieku.
Oświecenie polskie liczymy od czasów saskich po trzeci rozbiór Polski w roku 1795. Najważniejszy przedział tych czasów to rządy króla Stanisława Poniatowskiego (1764-1793), tzw. doba stanisławowska.
Trzy główne prądy:
- klasycyzm,
- sentymentalizm,
- rokoko.
Trzy fazy oświecenia w Polsce:
- 1740-1764 – faza wczesna (przed elekcją Stanisława Augusta)
- 1764-1795 – faza dojrzała (czasy stanisławowskie)
- 1795-1822 – faza schyłkowa (od I rozbioru po wydanie Ballad i romansów Adama Mickiewicza)
Co jest ważne?
- Oświecenie określa się też jako czasy stanisławowskie – ze względu na panowanie króla Stanisława Augusta Poniatowskiego.
- Polskie oświecenie to chwila przed katastrofą – burzliwy czas w polskiej historii. Tym razem trzeba zwrócić uwagę na wydarzenia historyczne, bo literatura podąża za działalnością patriotyczną. Jest to czas wojen i rozrostu demokracji szlacheckiej.
- To czasy pierwszego i drugiego rozbioru, insurekcji kościuszkowskiej i targowicy.
- Jest to doba prób ratowania ojczyzny licznymi reformami – do najważniejszych wydarzeń politycznych należy Konstytucja 3 maja ustanowiona podczas Sejmu Czteroletniego zwanego Wielkim.
Polska króla Stanisława Augusta
- Centrum działającym na cały kraj jest warszawski dwór królewski i skupieni przy królu reformatorzy.
- Z zagranicy przenikają do Polski idee oświeceniowe. Ludzie w Polsce przyjmują postawę – „zmienić świat przez oświecenie umysłów”. Pismo Monitor staje się organem dworskich reformatorów, autorzy propagują pozytywne wzorce, ukazują „błędy i wypaczenia” minionego okresu sarmackiego.
- Król wydaje obiady czwartkowe, na które zaprasza najwybitniejsze umysły, przyjmuje rolę mecenasa nie tylko artystów, ale i uczelni, np. Akademii Krakowskiej.
- Drugi ośrodek kultury w Polsce to Puławy Czartoryskich, które chcą dorównać Warszawie.
- Stolica wspaniale się rozwija, ma już ponad 100 tysięcy mieszkańców (koniec stulecia), tętni tu dynamiczne życie kulturalne i polityczne.
- Dobrze działały także księgarnie – czytanie stało się bowiem bardzo popularnym zajęciem. Rozkwit przeżywały także biblioteki. Oświecenie było też czasem wszelkiego rodzaju konkursów, organizowanych przez towarzystwa naukowe, szkoły, z inicjatywy mecenasów.
- Trwa moda na tworzenie salonów literackich. Pierwszym przykładem takiego salonu są obiady czwartkowe organizowane przez Stanisława Augusta. Czartoryscy nie pozostają w tyle: otwierają salon w pałacu Błękitnym przy ul. Senatorskiej, damy organizują podobne spotkania: Izabela Czartoryska i Elżbieta Branicka. A na owych spotkaniach: zabawy, koncerty, dyskusje, żywe obrazy, spektakle i odczyty poezji. Rozwój kultury jest wyraźnie widoczny, poziom wiedzy wzrasta, rozwija się czytelnictwo, czasopiśmiennictwo.
- Politycy i myśliciele jednak doskonale zdają sobie sprawę z zagrożenia ojczyzny, podejmują więc wysiłek reformowania i poprawiania sytuacji. Pakiet reform i przedsięwzięć doby stanisławowskiej jest bardzo bogaty, możemy obserwować je choćby w trzech sferach życia publicznego: polityka, kultura, oświata.
Prądy epoki
Klasycyzm
- Ośrodek – Warszawa, dwór królewski (Stanisław August Poniatowski)
- Reformatorzy publicyści:
- Stanisław Staszic,
- Hugo Kołłątaj,
- Franciszek Salezy Jezierski.
- Pisarze:
- Adam Naruszewicz
- Ignacy Krasicki
- Julian Ursyn Niemcewicz
- Teatr
- Franciszek Zabłocki,
- Wojciech Bogusławski.
Cztery kluczowe postulaty klasyków:
- Człowiek jest ważny! Jego najcenniejsze bogactwo to rozum. To rozum powinien służyć do poznawania świata (racjonalizm).
- Bóg stworzył świat i zostawił go – nie wtrąca się w dzieje (deizm).
- Wszystko można i należy poddawać krytyce, badać prawdziwość: czy to twierdzeń nauki, czy rzetelności instytucji (krytycyzm).
Czym charakteryzuje się klasycyzm?
Sentymentalizm
- Ośrodek – Puławy (Izabela Czartoryska)
- Przedstawiciele:
- Franciszek Karpiński,
- Franciszek Dionizy Kniaźnin.
-
Postulaty sentymentalistów
- Uczucie, serce – najważniejsze wartości.
- Ważna jest jednostka, jej wrażliwość.
- Człowiek jest zespolony z naturą.
- Rozwój cywilizacji nie przynosi szczęścia człowiekowi.
Rokoko
-
Przedstawiciele:
- Franciszek Dionizy Kniaźnin,
- Stanisław Trembecki,
- Jan Piotr Norblin (malarz),
- Jan Potocki.
-
Reprezentanci stylu rokoko:
- Stanisław Trembecki,
- Franciszek Dionizy Kniaźnin,
- Ignacy Potocki,
- Franciszek Kajetan Węgierski.
-
Postulaty
- Największa wartość – piękno.
- Lekkość, ulotność dzieł sztuki.
- Upodobanie do miękkich linii, bieli i motywów roślinnych.
Zapamiętaj!
Gatunki typowe dla epoki:
- satyra,
- poemat heroikomiczny,
- komedia,
- bajka,
- sielanka,
- powieść,
- powiastka filozoficzna.
Oświecenie w literaturze
- Jest to okres utworów krótkich; panuje bajka, satyra, na arenę literacką wkracza powieść.
- Spośród powieści do zapamiętania Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki Ignacego Krasickiego.
- Istotną rolę odegrała też komedia
- obyczajowa (do zapamiętania Franciszka Zabłockiego Fircyk w zalotach),
- polityczna (Juliana Ursyna Niemcewicza Powrót posła).
- Najważniejsza literatura tego okresu wyszła spod pióra Ignacego Krasickiego.
Wielka trójka
Panteon polskiej literatury oświeceniowej tworzą trzy nazwiska:
- Adam Naruszewicz,
- Ignacy Krasicki,
- Stanisław Trembecki.
Jak tworzyli?
- Ideałem ludzi polskiego oświecenia był jasny i precyzyjny styl zalecany przez poetykę starożytności i używany w łacinie klasycznej.
- Gatunkami popularnymi były gatunki wywodzące się ze starożytności: bajka, satyra, poemat heroikomiczny, komedia.
Jaką tematykę podejmowali?
- polityczna – utwory dotyczące reform w kraju,
- filozoficzno-moralna,
- obyczajowa.
Jakim wartościom hołdowali?
- rozum – nim kieruj się w życiu i poszukiwaniu prawdy;
- normy – trzymaj się zasad ustalonych przez autorytety;
- użyteczność – wszystkiego na świecie, w tym literatury;
- wzorem literatura starożytna;
- wiara w postęp i naukę.
Zobacz: