Powrót posła Juliana Ursyna Niemcewicza
Temat
- Dyskusja na temat reform propagowanych przez Sejm Wielki i postaw Polaków.
Rzecz dzieje się na szlacheckim dworze – u Podkomorzego spotykają się reprezentanci różnych poglądów politycznych na sprawy w kraju. Gospodarze są stronnikami reform. Goście – Starosta Gadulski i Starościna – wstecznikami.
- Na tym tle rozgrywa się wątek miłosny.
Para to: Teresa – córka Starosty, ale wychowana przez Podkomorzych, i zakochany w niej Walery – syn Podkomorzych. Walery jest posłem i właśnie wraca do domu z obrad. Osią zdarzeń staje się wyścig do ręki i posagu Teresy. Z miłości chce ją poślubić Walery i cieszy się jej wzajemnością. Dla pieniędzy – fircyk Szarmancki, i na chwilę zdobywa zgodę ojca Teresy. Ponieważ panna nie ma żadnego posagu, zwycięży miłość, bo Walery zrzeknie się jakichkolwiek roszczeń finansowych. Cała intryga, utrzymana w klasycznym, molierowskim stylu, jest właściwie tylko pretekstem do tego, aby widzowie mogli zrozumieć potrzebę reform.
Co jest ważne?
- Przesłanie
Utwór ma za cel propagować wśród społeczeństwa ideały reformatorów i działaczy Sejmu Wielkiego. Ośmieszył sarmackie postawy, skrytykował konserwatywne, wrogie postępowi poglądy części szlachty. Sztukę odgrywano w Warszawie podczas obradowania Sejmu Wielkiego – co nadaje utworowi charakter politycznego argumentu, a autorowi daje możliwość propagowania poglądów. Niemcewicz był zagorzałym posłem stronnictwa demokratycznego.
- Propagowane poglądy
- Reformatorzy:
- Znieść liberum veto!
- Doprowadzić do przymierza z Prusami przeciw Rosji!
- Wprowadzić dziedziczenie tronu w Polsce.
- Poprawić sytuację prawną i bytową chłopów i mieszczan.
- Wstecznicy:
- Liberum veto źrenicą szlacheckiej wolności!
- Króla musi wybierać szlachta!
- Niczego nie należy zmieniać – przywileje i dominacja szlachty w Rzeczpospolitej są święte.
- Reformatorzy:
- Kompozycja
Komedia oparta na intrydze miłosnej. Rozgrywa się z zachowaniem miejsca, akcji, czasu. Humor tkwi w tworzeniu charakterów (np. Starosta Gadulski, jego żona czy Szarmancki są swoistymi karykaturami). Akcja nie jest zbyt wartka, ważniejsze stają się dialogi i dyskusje bohaterów. Komedia kończy się dobrze – czyli ślubem młodej pary: Teresy i Walerego.
Co pisać, z czym kojarzyć?
- Powrót posła jest klasyczną komedią w stylu molierowskim – za chwilę podobne utwory będzie pisał Aleksander Fredro.
- Utwór wpisuje się w krąg polskich lektur tematu sarmackiego – pokazuje portret szlachty XVII wieku – może być zestawiony z Panem Tadeuszem
- Ze ślubem wiąże się akt uwolnienia od poddaństwa chłopów należących do Podkomorzego. Podobny zabieg stosuje Mickiewicz, wiążąc w epopei Zosię z Tadeuszem.
Cud mniemany, czyli Krakowiacy i Górale Wojciecha Bogusławskiego
Temat
Polityczny, choć pozornie – obyczajowy i miłosny, pokazujący konflikt Krakowiaków i Górali.
Rzecz dzieje się w podkrakowskiej wsi Mogiła – tu do ręki Basi startują Stach – furman i Góral Bryndas. Matka woli Górala, Basia Stacha. Gdy Górale przybędą na zaręczyny, dochodzi do bójki między Krakowiakami a Góralami. Zakończy ją cud – elektryczna machina uruchomiona przez studenta sprzyjającego zakochanym. To akcent oświeceniowej miłości do rozwoju techniki.
Co jest ważne?
- Pierwsza polska opera komiczna. Przy tym cała akcja rozgrywa się wśród ludu.
- Odczytywano pod konfliktem krakowsko-góralskim konflikt rosyjsko-polski. Sztukę wystawiono w 1794 roku (tuż przed powstaniem kościuszkowskim, a po pierwszym rozbiorze).
Co pisać, z czym kojarzyć?
- Polityczny odbiór sztuki był tak silny, że doszło nawet do tego, że nakazem rosyjskiego ambasadora zdjęto ją ze sceny. Autor uniknął konsekwencji, bo rzekł, że sztukę napisał Niemcewicz, który akurat przebywał za granicą. Uwierzono w to – przez wiele lat Niemcewicz uchodził za autora tego dzieła.
Laura i Filon Franciszka Karpińskiego
Sielanka
Temat
Spotkanie pod jaworem dwojga pasterzy – Laury i Filona. Laura czeka na ukochanego i niecierpliwi się jego spóźnieniem, tymczasem młodzian schował się dla żartu. Ujawnia się, przeprasza wzburzoną dziewczynę i zakochani się godzą.
Co jest ważne?
- Jest to podręcznikowy przykład sielanki – czyli utwór ukazujący szczęście, miłość, słodkie sceny, najlepiej na tle przyrody – także pięknej, łagodnej, spokojnej.
- Najważniejsze są tu uczucia i tło natury – współuczestniczki zdarzeń.
- Jawor dzięki tej sielance przeszedł do kultury jako symboliczne drzewo spotkań.
Co pisać, z czym kojarzyć?
- Z sentymentalizmem – jest to polski przykład realizacji tego nurtu.
- Warto zauważyć idealizację i sztuczność sielankowego świata: bohaterowie noszą imiona Laura i Filon – oczywiście wątpliwe, by wiejska młodzież nosiła wówczas takie imiona. Pastuszkowie przybierają mitologiczne pozy, snują długie i kwieciste dialogi, co też jest konwencją.
Chudy literat Adama Naruszewicza
Temat
- Satyra na ciemnotę szlachty i brak zainteresowania książkami. Literat – który żali się na swój los w utworze – pozostaje chudy i ubogi, choć sławny i ogólnie chwalony. Zadufany w sobie szlachcic wybrzydza i żadne oferty literata nie przypadają mu do gustu. Zarazem określając Tacyta jako poganina i żądając wróżb i przepowiedni, daje portret ówczesnego Polaka.
Co jest ważne?
- Oświeceniowy ideał oświaty i zaufania wobec wiedzy – reprezentuje go literat.
- Obraz ówczesnego światopoglądu szlachty – zainteresowań literackich i poziomu mentalnego.
- Obrazek obyczajowy z XVIII-wiecznej Polski.
Co pisać, z czym kojarzyć?
- Z tematem ksiąg i wiedzy, który wielokrotnie pojawia się w polskiej literaturze.
- Z postacią nauczyciela – pisarza, ubogiego twórcy szlachetnych treści.
- Z satyrami Ignacego Krasickiego.
Twórczość Ignacego Krasickiego
Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki
Powieść pisana w pierwszej osobie, narratorem jest tu bohater zanurzony w świecie przedstawionym – sam Mikołaj Doświadczyński.
Temat
W powieści Krasickiego narratorem jest sam bohater – Mikołaj Doświadczyński, polski szlachcic, który opowiada o swoim życiu – edukacji, wyjeździe do Paryża, podróży po świecie. Kolejne etapy biografii bohatera to:
- Domowe wychowanie – marna edukacja domowa, wyprawa do szkoły i nauka pod okiem guwernera.
- Wyjazd do Paryża i hulaszcza szlachecka młodość, procesy sądowe, by zdobyć fundusze na wystawne życie.
- Podróż i przygody. Doświadczenie w krainie Nipu – gdzie wszyscy ludzie są równi. Tu wśród prawdy i uczciwości dokonuje się odrodzenie moralne Mikołaja.
Co jest ważne?
- Powieść daje obraz wychowywania młodzieży szlacheckiej, krytykuje ciemnotę zaścianków i hulaszczy tryb życia szlachty.
- Woła o inne, przydatne ojczyźnie, wychowywanie młodych obywateli.
- Ukazuje polskiego Sarmatę i dwór szlachecki – obnażą wady szlacheckiego życia, ale i utrwalą jego obraz.
- Krasicki czerpie z zachodnich wzorów: jego utwór to powieść przygody i podróży podobna do Robinsona Crusoe, jest też powieścią edukacyjną, o dojrzewaniu młodego hulaki do prawidłowych poglądów – tak jak Kandyd
Co pisać, z czym kojarzyć?
- To pierwsza polska powieść nowożytna.
- Ważny jest cytat: “W przeciągu lat dziesięciu dworak w Warszawie, w Paryżu galant, oracz w Nipu, niewolnik w Potosi, szalony w Sewilli, zostałem w Szuminie filozofem”. Ujmuje w jednym zdaniu istotę powieści.
- Podobnie jak Wolter w Kandydzie – aby zaprezentować swe poglądy, Krasicki używa konwencji powieści podróżniczej i ukazującej dojrzewającego bohatera (zwróć uwagę na znaczące nazwisko bohatera).
Nipu – to polski przykład Utopii – skojarz z Eldorado Woltera i Utopią Tomasza Morusa.
Wstęp do bajek, Ptaszki w klatce, Szczur i kot, Malarze, Filozof, Jagnię i wilcy, Lew i zwierzęta, Dewotka.
Bajka to krótki utwór wierszowany zawierający scenkę lub historyjkę oraz wynikający z nich morał, sąd.
Bajka jest gatunkiem starym – w antyku tworzył bajki Ezop, w renesansowej Polsce Biernat z Lublina, w oświeceniowej Francji – La Fontaine. Najmodniejsza była bajka zwierzęca – tzn. taka, której bohaterami są zwierzęta, choć tak naprawdę prezentują cechy i losy ludzi.
Temat
Obraz świata i panujących w nim reguł – niesprawiedliwość, prawo dżungli, fałsz, przemoc.
Przykłady:
- Ptaszki w klatce – bajka zwierzęca, będąca aluzją do polskiej sytuacji, ale też opiewająca uniwersalny problem umiłowania wolności. Jest dialogiem pomiędzy młodym a starym czyżykiem. Młody nie pamięta wolności, godzi się zatem z realiami klatki.
- Wstęp do bajek – bajka o tym, jaki naprawdę jest świat. Utwór oparty na ironii – najpierw zarysowuje panoramę idealnego świata, utrzymaną w stylu baśniowej opowieści: “był sobie…”, po czym następuje otrzeźwiająca puenta, że taki świat można sobie między bajki włożyć: młodzi hulają, starzy zrzędzą, bogaci skąpią, autorzy zazdroszczą cudzej sławy.
- Szczur i kot – krytyka pychy i zarozumialstwa oraz jego zgubnych skutków. Jest to przykład bajki zwierzęcej, szczur reprezentuje głupich zuchwalców.
- Jagnię i wilcy – prawda o regułach istnienia. Po pierwsze: zawsze znajdzie się paragraf i usprawiedliwienie dla nieetycznych czynów. Po drugie: panuje prawo silniejszego – dwa wilki z rozbrajającą szczerością informują jagnię o jego sytuacji: “smacznyś, słaby i w lesie!”.
- Malarze – Piotr malował prawdę, Jan upiększał portrety. Smutny wniosek: pochlebstwo popłaca, ludzie lubią wierzyć, że są piękni, nikt nie chce słyszeć prawdy.
Co jest ważne?
- Bajki Krasickiego należy potraktować jako całościowe dzieło złożone z wielu krótkich, ale mistrzowsko skonstruowanych utworów.
- Każdy z nich zawiera odrębną prawdę, ale w sumie tworzą autorską wizję świata, zbiór prawd o człowieku i regułach ludzkiego życia.
- Ich autor staje się filozofem, psychologiem, mędrcem swoich czasów. Ważny jest też talent – umiejętność zamknięcia owych prawd w wierszyk krótki, dowcipny, opatrzony trafną puentą lub humorem.
- Obraz świata, który wcale nie jest bajką, a ponurą rzeczywistością, w której zwycięża siła, rządzi przemoc.
Co pisać, z czym kojarzyć?
- Krasicki jest mistrzem skrótu, zwięzłej wypowiedzi, pomysłowości w szukaniu przykładów. Jego bajki są uniwersalne, nie zestarzały się przez stulecia, tylko niektóre są aluzją do konkretnych, XVIII-wiecznych zdarzeń.
- Talent i kunszt pisarski Ignacego Krasickiego najsilniej objawiły się w tym właśnie gatunku – tylko on w literaturze polskiej potrafił stworzyć miniaturę rzeczywistości w bajkach, o których pisał, że “smaczny to owoc, choć w podłej łupinie”.
- Skojarz z fraszkami Kochanowskiego – wielcy poeci używali chętne krótkich form, by wyrazić swoje refleksje o świecie.
- Skojarz z Folwarkiem zwierzęcym Orwella – tam koncepcja bajki zwierzęcej rozrosła się w minipowieść.
Satyry
Do króla, Pijaństwo, Żona modna, Świat zepsuty
Satyry to obszerniejsze formy, pisane po to, by poddać krytyce jakieś zjawiska, osoby lub środowiska. Mogą posługiwać się ironią, przesadą, humorem, często wyszydzają ludzkie wady i formułują dydaktyczną puentę.
Temat
Rzeczywistość XVIII wieku. Poeta prezentuje obyczaje: staropolską gościnność, która przybiera oblicze powszechnego pijaństwa, uleganie obcym modom, wystawne życie prowadzące często do bankructwa, fałszywe konwencje. Krasicki ostro i surowo piętnuje fałsz, cynizm, głupotę, pychę, pijaństwo, hipokryzję, snobizm, rozrzutność. Przeciwstawia im i pochwala: tradycję, umiar, moralność, oszczędność, szczerość. Daje obraz czasów tak strasznych, że niemal haniebnych. Jest źle: upadek obyczajów, okradanie ojczyzny, “wszędzie nierząd, rozpusta, występki szkaradne”. Do tego dołącza proroctwo upadku, które niestety wkrótce się sprawdzi.
- Pijaństwo – obrazek obyczajowy. Pijak opowiada, jak doszło do libacji, jak przebiegała, potem jego rozmówca robi mu wykład będący pochwałą abstynencji, co zresztą niczego nie zmienia. Autor niby się nie wypowiada, ale wiemy, że jest rzecznikiem trzeźwości.
- Żona modna – obrazek obyczajowy, krytykujący bezmyślne uleganie modom, bohaterka reprezentuje kobiety puste, kosmopolitki.
- Do króla – wypowiedź Sarmaty do króla Poniatowskiego, krytykująca go za młodość, polskość, dbałość o kulturę. Oparta na ironii – jest szyderstwem z samego rozmówcy.
Co jest ważne?
- Satyry Ignacego Krasickiego są zwierciadłem swoich czasów. Zwierciadłem szczególnym – ostro ukazującym ludzkie wady, błędy charakteru czy niedobre obyczaje.
- Satyry mają uniwersalną wymowę. Podejmowane w nich tematy i piętnowane wady nie minęły wraz z XVII stuleciem.
- Poeta używa różnych chwytów kompozycyjnych – na przykład w satyrze Do króla dominantą kompozycyjną jest ironia.
Co pisać, z czym kojarzyć?
- Kojarz z wielkimi dziełami polskiej literatury dającymi portret szlachty sarmackiej – Panem Tadeuszem Mickiewicza i Trylogią Sienkiewicza. Są to ważne głosy w sprawie polskości i narodowego portretu.
- Spadkobiercami satyry są współczesne kabarety satyryczne.
Poemat heroikomiczny
Gatunek pochodzi ze starożytności. Łączy komiczną treść z heroicznym, eposowym stylem. W wyniku powstaje zabawny utwór “hero” i “komiczny”, w poważnym tonie można opisać wojnę żab lub kotów z myszami. W zderzeniu konwencji rodzi się humor, a za pomocą humoru można zaprezentować gorzkie prawdy.
Temat
Myszeida – poemat o wojnie szczurów i kotów, rozgrywający się w Kruszwicy, za czasów króla Popiela.
Monachomachia – wojna mnichów. Rozgrywa się w anonimowym, małym miasteczku, w którym walczą ze sobą dwa zakony: mnisi, dominikanie i karmelici, nazwani tu niestety – wielebnym głupstwem.
Sytuacja: mnisi prezentują nieuctwo, obżarstwo, pijaństwo. Zamiast studiować księgi, odprawiać modły – śpią, piją, urządzają bijatyki. Kiedy ma dojść do scholastycznej dyskusji pomiędzy rywalizującymi ze sobą zakonami: dominikanami i karmelitami, dysputa przekształca się w bójkę… Bitwa, w której fruwają talerze i pantofle, opisana jest z powagą godną eposu. W roli antycznej bogini występuje Jędza niezgody, patos towarzyszy naradom – tak właśnie, jak to się dzieje w poematach heroikomicznych. Finał: pełen zacnego trunku puchar godzi zwaśnione zakony…
Trzeci poemat heroikomiczny – Antymonachomachia. Pozornie Krasicki odwołuje w niej poprzednie poglądy, w rzeczywistości jednak utwór je potwierdza. W ten sposób literatura polska zyskuje przykład palinodii – utworu, który jest odwołaniem poprzedniego, ale odwołaniem “na niby”.
Co jest ważne:
- Monachomachia to krytyka wymierzona w kler. Ostra krytyka zakonnego życia, ciemnoty kleru, próżniactwa i nieuctwa. Szczególnie do roli edukacji przywiązywał Krasicki wielką wagę i sądził, że walka z ciemnotą jest konieczna w zagrożonej ojczyźnie.
- Autor spotkał się z ostrą krytyką. Mimo że pisał, iż krytykuje postawy, nie konkretnych ludzi, mimo że głosił, iż “prawdziwa cnota krytyk się nie boi” – musiał jakoś usprawiedliwić się przed światem.
- Utwór ma wymiar humorystyczny – zarysowuje świetne postacie, jest bardzo dynamiczny.
Hymn
Hymn do miłości ojczyzny
Hymn – wzniosła pieśń pochwalna, wypowiedź głosu zbiorowego. Adresatem najczęściej jest Bóg – lub ojczyzna, wielkie, wzniosłe uczucie.
Temat:
Pochwała miłości ojczyzny jako najważniejszego, świętego, uczucia.
Co jest ważne:
- Kolejny z ważnych hymnów narodowych – po Bogurodzicy, przed Mazurkiem Dąbrowskiego i Rotą.
- Zarysowuje portret polskiej martyrologii narodowej – wprowadza atmosferę spisku, więzienia – podchwyconą potem przez romantyków.
Co pisać z czym kojarzyć?
- skojarz z ważnymi literackimi scenami, w których pojawia się hymn – na przykład z bitwą pod Grunwaldem w Krzyżakach
- Skojarz z hymnem Juliusza Słowackiego Smutno mi, Boże…
- Zwróć uwagę, że Krasicki nie pozostawił wiele wypowiedzi patriotycznych – Hymn… należy do najważniejszych w jego twórczości i w epoce.
Parada postaci literatury oświeceniowej
Sarmata konserwatywny
Reprezentanci: Starosta Gadulski (Powrót posła), “krytyk” króla (satyra Do króla), “kupiec książek” (satyra Chudy literat). Jego strój to tradycyjny kontusz, mieszka w wiejskim dworku szlacheckim, jest nietolerancyjny, skąpy, a wolność szlachecka jest dla niego klejnotem demokracji. Jest to postać reprezentatywna dla rzeczpospolitej szlacheckiej – niezbyt pozytywna, krytykowana za wstecznictwo i obarczana odpowiedzialnością za upadek ojczyzny.
Szlachcic – pijak
Reprezentant: bohater satyry Pijaństwo. Charakterystyczna postać: z kielichem w ręku, z zamroczonym wzrokiem. Szczyt pijackiego rozpasania przypadł w Polsce na połowę XVIII wieku. Symbolizuje zjawisko epoki – picie bez umiaru, pijacką brawurę i kompromitację po wódce uznawano za rzecz zrozumiałą i powszechną.
Modnisia
Reprezentantka: bohaterka satyry Ignacego Krasickiego Żona modna. Strój francuski, francuska mowa – fascynacja. Wywołuje niechęć tradycjonalistów. Bywała majętna, z reguły dużo lepiej od męża wykształcona. Krytykowana za nadmiar pudru i francuskie koafiury, do tego manię wzdychania i urządzania ogrodu na wzór francuski. Jest zjawiskiem symbolizującym kosmopolityzm – tendencję w kulturze oświecenia, zwracającą się ku zachodniej Europie, z niechęcią traktującą tradycję własnego narodu.
Fircyk
Reprezentant: pan Szarmancki z Powrotu posła, a także bohater tytułowy Fircyka w zalotach Zabłockiego. Postawę fircyka przyjmowali płytcy, obyci w świecie młodzieńcy, którzy w grach i podczas uczt stracili majątki. Pozostawało im zatem ożenić się bogato i trwonić majątek żony. W stroju i zachowaniu przyjmowali zazwyczaj wzory cudzoziemskie.
Szlachta patriotyczna i postępowa
Reprezentanci: Podkomorzy i Walery oraz stojące obok nich kobiety: Podkomorzyna i Teresa. Tę szlachtę cechuje rozwaga, rozum, miłość do ojczyzny, przywiązanie do tradycji, ale i postępowość: przeciwstawiają się liberum veto i niesprawiedliwości społecznej. To szlachta kontuszowa, gościnna, religijna, reprezentująca dwór wiejski, nie pałacowa arystokracja. Właśnie oni będą najwięcej rozpaczać po utracie ojczyzny, oni przechowają pamięć Polski przez całe zabory, oni będą iść do kolejnych powstań. Ten typ wartościowych patriotów utrwali w romantyzmie Mickiewicz w Panu Tadeuszu, stwarzając postać Sędziego i Tadeusza Soplicy.
Oświecony erudyta
Reprezentanci: czołowy twórca oświecenia Ignacy Krasicki, ale też sam król Stanisław August, a także magnaci, na przykład Czartoryscy. Wzór epoki, spotykany wśród wyższych sfer: arystokracji lub osób piastujących wysokie urzędy duchowne. Oświecony erudyta, nawet jeśli był najszczerszym patriotą, był kosmopolitą – w tym sensie, że bywał w Europie, znał wielkich tego świata lub ich dzieła. Otwarty na nowe filozofie, starał się przenosić na rodzimy grunt i modę, i reformy społeczno-polityczne. Był wykształcony, władał różnymi językami, znał się na sztuce. Doceniał piękno, lubił się otaczać kosztownymi przedmiotami. Do przyjemności życia nastawiony był przychylnie – lubił wykwintne potrawy, bogate stroje.
Zobacz: