Wieś – motyw literacki

Materiał – różne wizje wsi w literaturze

Oto przegląd materiału:

Obrazy wsi (różne wizje wsi) w polskiej literaturze od renesansu po współczesność.
Obyczajowość społeczności wiejskiej utrwalona w literaturze polskiej.
Wieś a sprawa polska (chłopi wobec powstań i zagadnień patriotycznych).
Pisarze opiewają piękno wsi polskiej, walczą z jej zacofaniem, zastanawiają się nad awansem społecznym…
Miasto i wieś jako przestrzenie literatury polskiej.
Dziecko wiejskie bohaterem literatury polskiej.
Wieś polska odrysowana z humorem, z sentymentem, wiernie lub w krzywym zwierciadle. Którą z nich lubisz i cenisz? Odpowiedz na podstawie literatury i filmu…

Powtórka – różne wizje wsi w literaturze

Obrazy staropolskie: sielanka i antysielanka

Wizję uroczej sielanki, harmonijnego życia w zgodzie z naturą rysuje Mikołaj Rej w Żywocie człowieka poczciwego. Choć rzecz dotyczy ziemianina, autor wyłuszcza wszelkie pożytki płynące z życia na wsi: obowiązki i przyjemności, sławi pracę gospodarską i radości z zebranych plonów. Wieś staje się swoistą arkadią, stanowi podstawę mitu o szczęśliwości – człowiek zjednoczony z przyrodą może żyć w spokoju i radości.

Jan Kochanowski podtrzymuje tę wizję w Pieśni świętojańskiej o sobótce. Ta słynna pieśń ku chwale wiejskiego żywota wnosi jeszcze jeden motyw: obrazuje obyczaj świętojański odprawiany w wigilię św. Jana (23 czerwca), przed zrównaniem dnia z nocą. Uroda Czarnolasu i pejzażu wiejskiego pojawia się wielokrotnie w Pieśniach.

Rozbija tę sielankową wizję głos Szymona Szymonowica – jeśli weźmiemy pod uwagę utwór pt. Żeńcy. Obraz ciężkiej pracy w polu, realistyczne przedstawienie okrutnego starosty, narzekania bohaterek kontrastują z sielankową wizją słoneczka i radosnej zieleni. Oto wyraźnie pojawia się konflikt społeczny między dworem a pracującymi chłopami. Uważny czytelnik pamięta także średniowieczny wiersz: Satyrę na leniwych chłopów, który też ów konflikt zarysował.

Natomiast kontynuację konfliktu wieś-dwór, problematykę społeczną oraz postulaty reformowania i oświecenia wsi podejmą następne epoki: w oświeceniu pojawi się w Powrocie posła Juliana Ursyna Niemcewicza, zwłaszcza w finałowym uwłaszczeniu chłopów przez szczęśliwą parę.

Siła natury w romantyzmie

Cechą literatury romantycznej jest ludowość – a to oznacza czerpanie tematów literackich z ludowych podań, ale i zachwyt nad folklorem ludu, jego tradycją, jego światopoglądem.
Prostą wiarę ludu przeciwstawiają romantycy potędze wiedzy!
Naturę personifikują i wynoszą do rangi wielkiej siły sprawczej tego świata…
Moralność ludową prezentuje Mickiewicz w Dziadach i w Balladach i romansach, czyniąc z niej swoistą filozofię.

Romantyzm wykorzystuje zatem wiarę, światopogląd i moralność wiejską.

Pokazuje obrzędy – czego najbardziej wyrazistym przykładem są Dziady część II, ale i Ballady i romanse Mickiewicza oraz Balladyna Juliusza Słowackiego. Kontekst natury, pejzażu jest tu oczywisty.

Pojawia się też motyw krzywdy społecznej, konfliktu i problemów wspólnej egzystencji – przypomnijmy balladę Rybka – o dziewczynie skrzywdzonej przez panicza.

Przypomnijmy nasze dzieło narodowe – Pana Tadeusza – tam w słonecznej atmosferze oglądamy dwór i zaścianek, ten epos jest kopalnią informacji o obyczajowości – nie chłopskiej, lecz ziemiańskiej, ale wszystko przecież rozgrywa się w scenerii wiejskiej. Pamiętać bowiem musimy, że wieś – staropolska i XIX-wieczna, i międzywojenna – to nie tylko chłopi – to przede wszystkim układ wieś-dwór ziemiański. A jeśli chodzi o szlachtę i jej obyczaje rozpowszechnione po dworach – nie do pominięcia będą niezapomniane komedie Aleksandra Fredry.

Pisać o wsi – to znaczy pisać również o szlachcie ziemiańskiej, sarmatyzmie, zaściankach i ich obyczajowości.

Pozytywizm woła o reformy

Problem dwór-zaścianek dokładnie zaprezentowany został w Nad Niemnem. Orzeszkowej zawdzięczamy panoramę życia wsi (Bohatyrowicze to schłopiała szlachta), pochwałę pracy na roli, pochwałę moralności tych, którzy żyją związani z ziemią i naturą. Powiedzmy sobie szczerze – jest to powieściowa sielanka o życiu i pracy na wsi, bo wybór Justyny zgadza się z propagowaną przez pisarkę ideologią. Ogromną rolę odgrywa oczywiście w powieści pejzaż. Powieścią można się też posłużyć, omawiając obyczajowość wiejską – Justyna przecież ogląda rozmaite obyczaje zaścianka: gościnność, rozrywki, zaloty, wesele, pracę. Konflikt dwór-zaścianek przedstawiony jest nieco inaczej – nie ma wymowy społecznej, lecz patriotyczną.

Nad Niemnem postawić możemy w jednym szeregu z Panem Tadeuszem. Orzeszkowa podobnie jak Mickiewicz przedstawia wieś z sentymentem. Obok sielankowych, sentymentalnych obrazów pojawiają się również postulaty pozytywistyczne:

praca u podstaw (czyli z warstwami najbardziej poszkodowanymi, ubogimi, ciemnymi),
scjentyzm (czyli oświata – również dla wsi),
praca organiczna (nad każdą częścią organizmu państwowego, więc nad wsią także).

Tu literatura pozytywizmu staje się praktyczna, ważny okazuje się społeczny wymiar problemu. Pisarze pokazują krzywdę dziecka wiejskiego, zaniedbanego, często traktowanego okrutnie, jak w noweli Janko Muzykant Sienkiewicza czy Antek Prusa, albo w „obrazkach” – wierszach Marii Konopnickiej. Obok niedoli dziecka wiejskiego pozytywiści dokumentują tragiczne zacofanie ludu wiejskiego, dostrzegają gwałtowną potrzebę nauki (dobitnie ukazuje to Sienkiewicz w noweli Szkice węglem).

Nie należy zapominać o kwestii ojczyzny, która nagminnie pojawia się w literaturze XIX wieku. Warto przytoczyć Placówkę Bolesława Prusa i dzieje Ślimaka walczącego o polskość. Przypomnę jednak, jak ważną rolę odgrywała reforma uwłaszczeniowa chłopów polskich, na którą nie zdobyła się polska szlachta – a dopiero rząd rosyjski w dobie powstania styczniowego, co tragicznie odbiło się na stosunku wsi do sprawy polskiej (za chwilę temat ten podejmie Żeromski).

Młoda Polska popada w ludomanię

Kto wie, czy nie jest to najważniejsza epoka dla tematu o wsi. Twórcy młodopolscy popadli bowiem w zachwyt nad folklorem wiejskim, zajmowali się żywo życiem wsi i chłopskim światopoglądem, w różnorodny sposób wprowadzali wieś i chłopa do literatury i kultury (choćby opera Halka Moniuszki!).

Szereg utworów przedstawia różne aspekty:

Chłopi Władysława Reymonta – to chłopska epopeja. Tu pokazano wiejską hierarchię, dokładny obraz obyczajów, dokładną analizę mentalności, sposobu wartościowania przez chłopstwo, pracę i rozrywki chłopów, wpasowujące się w naturalny kalendarz przyrody. To Reymont pierwszy mówi głośno, że najwyższą wartością dla chłopa jest ziemia. To Reymont wznosi się ponad przypisanie chłopa do danego narodu – podaje portret uniwersalny – co zresztą doceniła komisja, przyznająca mu Nagrodę Nobla w roku 1924. Chłopi – to już nie tylko literacki obraz wsi, to cała panorama życia wiejskiego.

Stanisław Wyspiański w Weselu zajmuje się innym aspektem sprawy. Tego tytułu nie wolno pominąć w rozważaniach „chłop a sprawa polska”. Niezwykły dramat Wyspiańskiego jest swoistym eksperymentem: twórca stawia chłopów i inteligencję wobec szansy na zryw niepodległościowy. Ta godzina próby obnaża wady obu warstw społecznych.
Jest tu więc trafna charakterystyka chłopa, dowcipna i nieco ironiczna krytyka ludomanii, a także prezentacja obyczaju, jakim jest wesele. Dokonuje też Wyspiański pierwszej tak wyraźnej w literaturze konfrontacji miasto – wieś.

Stefan Żeromski analizuje postawę chłopów polskich wobec powstań, „rozdrapuje narodowe rany”. Pokazuje ciemnotę i obojętność chłopa wobec ojczyzny, ale obwinia o ten stan rzeczy warstwy wykształcone i rządzące. To zaniedbanie chłopstwa, odepchnięcie go od spraw narodu powoduje późniejszą tragedię. Aspekt społeczny silnie wiąże się tutaj z problematyką patriotyczną: ów motyw powtarza się w opowiadaniu Rozdzióbią nas kruki, wrony…, w powieści Wierna rzeka. Nędzną egzystencję chłopa odrysowuje opowiadanie Zmierzch. Lekceważenie potrzeb wsi obrazują Ludzie bezdomni i Siłaczka.

Ten motyw rozwija też w swojej poezji Jan Kasprowicz. Problem wsi staje się coraz bardziej złożony…

Dwudziestolecie międzywojenne

Kontynuuje pozytywistyczny postulat oświecenia wsi, pokazuje konflikt dwór-chłopi i analizuje postawę chłopa wobec sprawy polskiej. Tę ostatnią dość kontrowersyjnie przedstawia Leon Kruczkowski w powieści Kordian i cham.

Krzywdę chłopki uwiedzionej przez panicza przypomina Zofia Nałkowska w Granicy. Jest to też przykład niesprawiedliwości społecznej (tu też pojawia się obraz miasta, przy niektórych tematach może się przydać).

Urodę wsi, jej specyfikę, jej obyczaje opiewają międzywojenni poeci:
- Józef Czechowicz (Przez kresy, Na wsi),
- Leopold Staff (tom Ścieżki polne),
- Tytus Czyżewski (Pastorałki).

Motyw dworku polskiego

Jest charakterystyczną cechą naszej literatury ze zrozumiałych względów: przez wiele lat siedziby szlachty ziemiańskiej były stałym elementem polskiego krajobrazu. Dworek szlachecki wspominano w literaturze z sentymentem, nostalgią i patriotyzmem – to symbol rdzennej polskości. Czasem pisarze traktowali go też jak scenę do zaprezentowania satyry czy krytyki społecznej.

Najsłynniejsze dworki naszej literatury to niewątpliwie:

• Czarnolas Jana Kochanowskiego,
• Soplicowo z Pana Tadeusza Mickiewicza,
• Korczyn z Nad Niemnem Orzeszkowej,
• dworki z komedii Fredry,
• Serbinów z Nocy i dni Dąbrowskiej,
• Nawłoć z Przedwiośnia Żeromskiego,
• Bolimowo z Ferdydurke Gombrowicza,
• Boleborza z Granicy Nałkowskiej,
• dwór nad Niewiażą z Doliny Issy.

Parodię oraz groteskową wersję dworu ziemiańskiego (tegoż samego, który polubiliśmy dzięki Mickiewiczowi i Orzeszkowej) groteskową wizję parobka serwuje nam Witold Gombrowicz w Ferdydurke. O tej oryginalnej wizji wsi w prozie awangardowej nie można zapomnieć. Pamiętajmy, że Józio udaje się na wieś w poszukiwaniu prawdy, ucieka od pełnej form i fałszu szkoły, od stereotypów miasta, z nadzieją, że właśnie tu znajdzie szczerość, prawdziwe wartości. Mówiąc brutalnie – figę znajduje. Następne formy, ukształtowane od wieków schematy, od dworu po parobka. Wizja Gombrowicza deformuje rzeczywistość – obnaża jednak też pewną prawdę – może o wsi myślimy jakimiś utartymi schematami?

Powojenny awans i nurt chłopski w literaturze

Awans wsi po II wojnie światowej stał się ważnym tematem. Głównie proza obnaża blaski i cienie tego zjawiska. Dostęp do szkół, wyjazd do pracy do miast, elektryfikacja, uwłaszczenie – wszystko to winno skłaniać do pozytywnej oceny zjawiska, zwłaszcza gdy przypomnimy sobie pozytywistyczne manifesty Żeromskiego. Otóż – każdy przełom przynosi różne skutki, za wszystko się w rozrachunkach dziejowych płaci.

Julian Kawalec w Tańczącym jastrzębiu pokazuje psychiczne i moralne koszta, jakie zapłacił główny bohater Michał Toporny za swój awans społeczny. Jego życie uległo przemianie, w biografii Topornego stopiły się dwa wątki (chłopa i inżyniera), dwa światy (wsi i miasta). Nie uniósł ciężaru tej przemiany – dopiero pokolenie jego dzieci odziedziczy dobra płynące z awansu ojca.

Wiesław Myśliwski w powieści Pałac pokazuje jeszcze inny aspekt sprawy, w formie nieco alegorycznej. Chłop, który wędruje po opustoszałym pałacu (bo to główny motyw tej powieści), w rzeczywistości poznaje nowy, nieznany obszar obcej kultury. To, co ogląda: sprzęty, wnętrza, sztukę – to dla niego świat na miarę nowego kosmosu. Tę kulturową przepaść, którą przebyć musi awansująca wieś, zaznacza Wiesław Myśliwski. Będąc przy jego nazwisku, wspomnijmy o innej powieści – bardzo wysoko ocenianej, a traktującej o życiu wiejskim – mianowicie o utworze pt. Kamień na kamieniu. Mentalność współczesnego chłopa, życie współczesnej wsi, skala wartości wyznaczonych przez Szymona Pietruszkę i jego sąsiadów pozwala zapytać, czy nie jest to współczesna wersja Chłopów?

Edward Redliński – w swej Konopielce niejednokrotnie Chłopów parodiuje. Wiele w tej krótkiej powieści komizmu, scen satyrycznych budzących gromki śmiech na sali kinowej. Ale, ale… uwaga! Z kogo się śmiejemy? Czy z perypetii Kaziuka, czy z ciemnoty mieszkańców Taplar i ich reakcji na rewolucyjne nowinki ze świata technik rolniczych i miłosnych? Nie. Otóż Redliński dokonuje sztuczki nieco przewrotnej – wyśmiewa miejską, inteligencką wizję wsi, nasze na wieś spojrzenie. To swoista parodia tego, jak miasto postrzega wieś, śmieje się z ciemnoty, a nie dostrzega odwiecznych wartości. Jest tu pisarz jakby kontynuatorem wersji Gombrowiczowskiej – wyolbrzymia, poddaje grotesce formy – schematy myślenia o wsi. Przy durnowatym na pozór Kaziuku – głupio wygląda miejskie myślenie o wsi.

Jeszcze gorzej społeczność miejska wypada w sztuce Redlińskiego pt. Awans. „Intelektualna przemiana” wsi okazuje się zupełnie nie tym, czego wymaga od wiochy miasto. A czego wymaga? Natomiast ci, którzy szukają groteskowych ujęć wsi w literaturze współczesnej, sięgnąć powinni jeszcze do opowiadania Sławomira Mrożka pt. Wesele w Atomicach.

Nurt chłopski w literaturze współczesnej

Na zakończenie rozważań o wsi w polskiej literaturze wypada wyjaśnić, czym jest nurt literatury chłopskiej w literaturze współczesnej. Badaczem zajmującym się tą odmianą jest znany krytyk Henryk Bereza. Co do definicji nurtu trwały swego czasu spory: czy zgrupujemy w nim literaturę podejmującą temat wsi, czy raczej dzieła pisarzy wywodzących się ze wsi? Raczej to drugie. Zauważono bowiem, że wszystko, co o wsi pisano do II wojny światowej, pisano niejako „z zewnątrz” – sama wieś pisarzy ze zrozumiałych względów nie wydawała. Tymczasem wiek XX dokonał i w tej dziedzinie swoistego awansu: „sypnął” autorami pochodzącymi ze wsi.
Są to właśnie:

• Julian Kawalec,
• Tadusz Nowak,
• Wiesław Myśliwski,
• Edward Redliński,
• Marek Słyk i inni.

Nurt ten – silny, odrębny – zaistniał w literaturze polskiej. Z biegiem lat zmienia się wprawdzie krąg problemów, które podejmuje – już nie krzywda społeczna warstwy wiejskiej odgrywa tu rolę, ale np. przeciwstawienie miasto – wieś, przemiana obyczajowa i intelektualna wsi, exodus wsi do miast, marzenia miasta o zdrowym życiu na wsi… Jeśli piszemy o wsi współczesnej, warto o tym wspomnieć, podobnie jak o własnych obserwacjach i poglądach.

Najważniejsze utwory

Renesans

Mikołaj Rej – Żywot człowieka poczciwego, Krótka rozprawa między trzema osobami: Panem, Wójtem a Plebanem;
Jan Kochanowski – Pieśń świętojańska o sobótce;
Szymon Szymonowic – Żeńcy, sielanki;

Oświecenie

Franciszek Karpiński – Laura i Filon

Romantyzm

Adam Mickiewicz – Ballady i romanse, Pan Tadeusz, Dziady

Pozytywizm

Eliza Orzeszkowa – Nad Niemnem
Henryk Sienkiewicz – Janko Muzykant, Szkice węglem
Bolesław Prus – Placówka
Maria Konopnicka – wiersze

Młoda Polska

Władysław Stanisław Reymont – Chłopi
Stanisław Wyspiański – Wesele,
Stefan Żeromski – Ludzie bezdomni, Siłaczka, Zmierzch, Rozdzióbią nas kruki, wrony…, Wierna rzeka;
Jan Kasprowicz – Z chałupy, W chałupie;

Zapamiętaj!

Ludowość – to szczególne zamiłowanie romantyków do kultury wsi, czyli do ludu i jego folkloru. Z ludowej twórczości wywodzi się ballada, z ludowych opowieści czerpali romantyczni poeci wątki do swoich dzieł, wreszcie – prosty lud czynili bohaterami utworów. Zrozumiałe, że tłem wydarzeń najczęściej bywał pejzaż wiejski.

Arkadia – mityczna kraina szczęścia, którą zamieszkiwali ludzie wolni od trosk i niepowodzeń – pasterze wiodący prosty tryb życia. Miała mieścić się na środkowym Peloponezie. Zaiste mieszkali tam pasterze, lecz był to kraj biedny i zacofany. Przenośnie Arkadia oznacza niedosięgły kraj szczęścia, do którego tęskni ludzkość. Powiedzonko: ,,Et in Arkadia ego” – to nostalgiczne westchnienie kogoś, kto radość życia utracił: i ja żyłem w Arkadii, tzn.: i ja byłem niegdyś szczęśliwy.

Sielanka – gatunek literacki, który zapoczątkował starożytny Teokryt a kontynuował z powodzeniem Wergiliusz. Sielanka opiewa uroki wiejskiego życia, pracę na roli, romanse pasterzy, urodę natury… świat, jaki kreuje, jest bajecznie szczęśliwy, wyidealizowany, właśnie… sielankowy. Do stałych elementów sielanki należy śpiew ptaków, radosne słoneczko, zieleń łąk, dobre uczucia. Dlatego też nawet w potocznej mowie o szczęśliwym życiu powiadamy: sielankowe, o przerysowanej wersji, która eksponuje plusy, a nie wspomina o żadnych minusach czegoś – iż jest wizją sielankowa.

Efektowne sformułowania

Wysadzeni z siodła (o zubożałych ziemianach, którzy stracili majątki z powodu hulaszczego trybu życia lub represji popowstaniowych).
Nędza galicyjska (o biedzie w zaborze austriackim, termin Stanisława Szczepanowskiego).
Nurt wiejski (w literaturze): termin odnoszący się do twórczości o tematyce wiejskiej, na ogół tworzonej przez „synów chłopskich”.

Konteksty tematu wiejskiego

• Wieś jako scena przemian obyczajowych i społecznych
• Wieś jako temat polityczny (wobec sprawy polskiej)
• Wieś wobec miasta
• Wieś jako arkadia
• Wieś i jej wewnętrzne konflikty

Temat – cywilizacja

A raczej koszta, jakie przyszło zapłacić ludzkości za dar ucywilizowania, techniki, postępu. Do takiego tematu (bliskiego ludziom o zainteresowaniach ekologicznych) świetnie można wykorzystać Konopielkę. Książka niewielka objętościowo, ale bogata w znaczenia: obok warstw parodiujących, społecznych, historycznych jest jeszcze filozoficzna.
Taplary to niemal wieś mityczna, celowo wykreowana na wzór społeczeństw plemiennych. Silnie zintegrowana poprzez powracające wciąż obyczaje, prace rolne i święta – nagle staje w obliczu zagrożenia nowym. Z bezpiecznego „my” wyłania się – dumne, ale samotne „ja” Kaziuka. Za indywidualizm, elektryczność w chałupie i smak miejskiej kochanki trzeba będzie zapłacić. Ceną jest między innymi wyobcowanie, lęki egzystencjalne, nerwice i chaos współczesnego życia. Czy tylko Kaziuk ją zapłacił?

Przykładowy temat pracy

Literacka fascynacja wsią i życiem jej mieszkańców. Określ i omów sposoby przedstawienia wsi, odwołując się do wybranych tekstów.

Ramowy plan wypowiedzi

Określenie problemu – teza
Wieś pojawia się jako temat literacki we wszystkich epokach. Ujęcia są jednak bardzo różnorodne.

Kolejność prezentowanych argumentów
• Renesansowa pochwała życia na wsi – Kochanowski i Rej
• Oświeceniowa sielanka – Karpiński
• Romantyczna ludowość – Mickiewicz
• Pozytywistyczna troska o los chłopów – Prus i Sienkiewicz
• Młodopolska chłopomania – Wyspiański
• Nurt chłopski w literaturze współczesnej – Redliński i Myśliwski

Wnioski
W zależności od ideałów i tła filozoficznego epoki, twórcy różnych czasów skupiają się bądź na urokach wsi, bądź na problemach jej mieszkańców.

Ujmij w prezentacji tematu

Antyk: sielankowe obrazy z życia pasterzy w Bukolikach Wergiliusza
Obrazy staropolskie: anonimowa Satyra na leniwych chłopów, Żywot człowieka poczciwego Mikołaja Reja, Pieśń świętojańska o sobótce Jana Kochanowskiego
Antysielanka: Żeńcy Szymona Szymonowica
Obraz konfliktu wieś – dwór: Powrót posła Juliana Ursyna Niemcewicza
Sielanka: Roksolanki Szymona Zimorowica oraz utwory Franciszka Karpińskiego
Romantyzm: ludowość u Adama Mickiewicza: Dziady, Ballady i romanse, Balladyna u Juliusza Słowackiego (Ludowość to szczególne zamiłowanie romantyków do kultury wsi, czyli do ludu i jego folkloru. Z ludowej twórczości wywodzi się ballada, z ludowych opowieści czerpali romantyczni poeci wątki do swoich dzieł, wreszcie – prosty lud czynili bohaterami utworów. Zrozumiałe, że tłem wydarzeń najczęściej bywał pejzaż wiejski.)
Problem dwór – zaścianek w Nad Niemnem Elizy Orzeszkowej
Pozytywistyczna troska o wieś i jej mieszkańców, szczególnie dzieci: nowelistyka Bolesława Prusa, Henryka Sienkiewicza, Marii Konopnickiej i Elizy Orzeszkowej
Młodopolska ludomania: Wesele Stanisława Wyspiańskiego
Chłopska epopeja: Chłopi Władysława Reymonta
Wieś wobec powstań narodowych: Wierna rzeka i nowelistyka Stefana Żeromskiego
Wieś w poezji Jana Kasprowicza (Z chałupy)
Krzywda chłopki uwiedzionej przez panicza – Granica Zofii Nałkowskiej
Poezja międzywojenna o wsi: Józef Czechowicz, Leopold Staff, Tytus Czyżewski
Wieś po wojnie: powieści Juliana Kawalca, Wiesława Myśliwskiego i Edwarda Redlińskiego

Zobacz:

Wieś – TEST

24. Przedstaw różne ujęcia tematyki wiejskiej w literaturze renesansu