Co o nim wiemy?
Jest ważnym bohaterem Pana Tadeusza Adama Mickiewicza – jego losy to główny wątek epopei narodowej. Jest ojcem tytułowego bohatera, starszym bratem Sędziego, tajemniczym emisariuszem ukrywającym się pod habitem bernardyna.
Przed laty był jednak zupełnie innym człowiekiem! Nazywano go Wąsalem (od wielkich wąsów) i Wojewodą („przez żart: w istocie wiele znaczył w województwie,/ Bo rodzinę Sopliców miał jakby w dowództwie”). Młody Jacek to uosobienie cech sarmackich: porywczy i skłonny do bójek, dumny i pełen fantazji. Świetnie strzelał, był mistrzem w walce na szable. Niejedna panna wzdychała do młodego Soplicy, a okoliczna szlachta darzyła go wielkim szacunkiem. Popularność Jacka starał się wykorzystać Stolnik Horeszko, „pierwszy pan w powiecie”. Zapraszał go do zamku, nazywał przyjacielem – ale chodziło mu o „trzysta kresek” na sejmiku. Kiedy Jacek pokochał Ewę Horeszkównę, podano mu czarną polewkę… Kawałek roli i szabla to za mało, by zostać zięciem Stolnika. Rękę córki magnat oddał Wojewodzie, choć biedna dziewczyna kochała Jacka.
Tak oto pieniądze i rodowa duma stały się powodem nieszczęścia dwojga zakochanych. I nie tylko ich – także ubogiej dziewczyny, z którą później ożenił się Soplica, próbując zapomnieć o Ewie. Także ich synka Tadeusza, wcześnie osieroconego przez nieszczęśliwą matkę. Jacek nie umiał się zająć rodziną ani gospodarstwem, zaczął pić. Pewnego razu był świadkiem najazdu Moskali na zamek Horeszki, obrońcy Konstytucji 3 maja. Gdy zobaczył triumfującego Stolnika, pod wpływem impulsu strzelił do niego. Odtąd uważany był powszechnie i za mordercę, i za zdrajcę. Moskale nagrodzili Sopliców skonfiskowanym zamkiem Horeszków – dla Jacka było to dodatkowym źródłem cierpienia. Przecież nie był zdrajcą, nie chciał służyć Moskalom. Aby się zrehabilitować, odmienił całe swoje życie. Wyjechał z kraju, wstąpił do zakonu bernardynów, ale zamiast do klasztornej celi trafił na pola walki. W bitwie pod Hohenlinden narażając życie, przeniósł listy generałowi Ryszpansowi. Był dwukrotnie ranny pod Samosierrą, raz pod Jeną. Przemierzał polskie ziemie jako emisariusz, stale zagrożony aresztowaniem. Na łożu śmierci tak wspominał tamte dzieje:
Pracowałem przy taczkach rok w pruskiej fortecy,
Trzy razy Moskwa zraniła me plecy,
Raz już wiedli na Sybir; potem Austryjacy
W Szpilbergu zakopali mnie w lochach do pracy.
Po latach powrócił na Litwę, by przygotować powstanie przeciw zaborcy. Chciał poza tym zadecydować o losach Tadeusza, którego wychowaniem zajmował się Sędzia. Jacek zaopiekował się też Zosią – córką ukochanej Ewy. Jej matka zmarła na Syberii, dokąd poszła za zesłanym tam mężem. W Soplicowie jako Ksiądz Robak umiejętnie podsycał nastroje patriotyczne. Dyskutował w karczmie z okoliczną szlachtą, zapowiadał nadejście Napoleona. Nikt go nie rozpoznał, choć w czasie polowania Jacek zdradził się strzeleckimi umiejętnościami. Plany Księdza Robaka zniweczył Gerwazy, który podsunął Hrabiemu pomysł zajazdu. Zapał szlachty posłużył celom odległym od narodowych… Potem jednak zajazd przekształcił się w walkę z Moskalami. Ksiądz Robak został ranny – i na łożu śmierci wyznał, kim jest. W czasie pobytu w Soplicowie Jacek dwukrotnie uratował życie Hrabiego – ostatniego z rodu Horeszków. Ocalił także Gerwazego. To dlatego stary Klucznik zdobył się na przebaczenie, gdy od rannego bernardyna usłyszał: „Jam jest Jacek Soplica…”. Ksiądz Robak odzyskał dobre imię, a jego zasługi zostały nagrodzone przyznaną pośmiertnie Legią Honorową.
Jaka jest jego najważniejsza decyzja?
Na losy Jacka Soplicy wpłynęła nie tyle świadoma decyzja, ile jeden nierozważny czyn, dokonany pod wpływem impulsu. Odruch, chwila słabości – ale grunt był podatny. Jacek Soplica to człowiek gwałtowny, impulsywny, paliwoda i kłótnik. Jego postępowaniem najczęściej rządziły silne emocje. Jakie uczucia nim targały, gdy zrozumiał, że Stolnik nie odda mu córki? Albo gdy wszyscy wokół mówili o zaręczynach Ewy? Żal, gniew, poczucie zranionej dumy, rozpacz, poniżenie… Także pragnienie zemsty – równie silne jak miłość do Ewy. W radości Stolnika po zwycięstwie nad Moskalami zobaczył szyderstwo: „I zdało mi się, że mnie szczególniej urągał”. Jacek chciał go poniżyć, pokonać – ale nie zabić! Tak będzie wspominał ten moment: „Chwytam karabin Moskala;/ Ledwiem przyłożył, prawie nie mierzył – wypala! […]/ Chwila, jedna iskierka…”. Za tę chwilę Soplica pokutował potem długie lata.
Druga, równie ważna decyzja Jacka była już przemyślana, a wynikała z pragnienia rehabilitacji. Uznano go za zdrajcę, którym się nie czuł. Przemiana wewnętrzna Jacka Soplicy może nie jest całkowita – pozostał przecież człowiekiem energicznym, pełnym temperamentu (dość przypomnieć, jak różańcem przegania Hrabiego z ogrodu!). Jest to jednak przemiana niezwykła. Soplica zapanował nad swoją dumą – główną cechą charakteru i przyczyną wielu nieszczęść. Właśnie z jej powodu nie mówił o swoich uczuciach:
Wszystko to, prawda, z pychy, żeby nie ubliżyć
imieniowi Sopliców, żeby się nie zniżyć
przed panem prośbą próżną.
Pokutujący Jacek z człowieka pysznego stał się pokornym. Nazwał się Robakiem, co miało być znakiem dobrowolnego poniżenia. Kiedyś cenił wolność, czuł się równy książętom, teraz wybrał zależność od przełożonych zakonu. Poświęcił się sprawom ojczyzny.
Metamorfoza Jacka Soplicy, choć typowa dla bohaterów romantycznych, ma wymiar uniwersalny. Kierowanie się emocjami, działanie pod wpływem impulsu może być przyczyną życiowych błędów. Błędy można jednak naprawić, zło – pokonać. By wrócić na dobrą drogę, trzeba tylko znaleźć w sobie silną wolę. Pan Tadeusz mówi o wielkich siłach drzemiących w człowieku. Jednostka może pokierować własnym losem, odmienić swój charakter, poświęcić się innym wartościom. Każdą zbrodnię można odpokutować.
Jak rozumieć komentarz Aliny Witkowskiej: „Jest więc ks. Robak nie tyle indywidualnością, co bohaterem-syntezą, wcieleniem losu narodowego”?
Jacek Soplica to nie tylko człowiek, któremu udało się odkupić swój grzech. Postać tego bohatera można interpretować także w kategoriach narodowych. I Polacy popełnili błąd – wybierając prywatę, doprowadzili do upadku ojczyzny. Przykład Jacka podpowiada, jak mogą się zrehabilitować, pozbyć wstydu. Soplica staje się symbolem takich istotnych wartości, jak poświęcenie dla ojczyzny, pokora, odwaga. W przemianie duchowej bohatera można zobaczyć podpowiedź dla wszystkich Polaków. Polska szlachta to wielu takich Sopliców: pewnych siebie, kłótliwych, porywczych. Mickiewicz widział potrzebę zerwania z sarmacką anarchią i egoizmem. Patriotyczne plany Księdza Robaka zostały przecież pokrzyżowane nie przez Moskali, ale przez jego własnych rodaków!
Wzorem patrioty jest w Panu Tadeuszu człowiek, który przedkłada interes ojczyzny ponad własne dobro, nie szuka sławy. Przykład tego bezimiennego bohatera dowodzi, że ważniejsze są „nie dzieła waleczne/ i głośne, ale czyny ciche, użyteczne”. Historia przechowuje nazwiska bohaterów, ale losy narodów w większym stopniu zależą od szarych wykonawców rozkazów.
Tworząc postać Księdza Robaka, Mickiewicz podkreślił także jedność patriotyzmu i wiary. Jeśli to pominiemy, wybrana przez bohatera droga pokuty wyda się co najmniej niezwykła. Dlaczego Jacek nie próbował zmazać swej hańby tylko przez poświęcenie na polu walki? Po co był mu jeszcze mnisi habit? Albo inaczej: czemu zrozpaczony nie zamknął się w klasztorze? Wiara jest u Mickiewicza ważnym składnikiem polskiej świadomości. Habit Księdza Robaka mógł mieć także całkiem praktyczne znaczenie. Dał bohaterowi autorytet i zaufanie Polaków, którzy w innej sytuacji mogliby go uznać za rosyjskiego szpiega.
Kreacja Jacka Soplica jest też ilustracją narodowego losu Polaków po utracie niepodległości. Jaką drogę powinni wybrać? Lekcja jest podobna do tej, o której mowa w Konradzie Wallenrodzie i wierszu Do matki Polki. Nasz naród został skazany na drogę podstępu czy zdrady. Jacek Soplica jest takim właśnie spiskowcem:
„jak wysłaniec, z tajnymi rozkazy
Biegał po różnych stronach ducha ludzi badać,
Towarzystwa tajemne wiązać i zakładać”.
Jakim typem bohatera jest Jacek Soplica?
- Bohaterem romantycznym – podobnie jak inne postacie stworzone przez literaturę romantyczną jest tajemniczym samotnikiem, patriotą, który uprzednio przeżywa nieszczęśliwą miłość.
- Bohaterem dynamicznym – Jacek przeżywa duchowe rozterki, przechodzi przemianę wewnętrzną z kochanka w patriotę.
- Patriotą – sprawy ojczyzny przedkłada nad własne dobro; w przeciwieństwie do innych romantyków nie zamierza „cierpieć za milijony”, ale jako emisariusz przygotowuje powstanie – wspólną walkę całego narodu.
- Sarmatą – zanim przywdział zakonny habit, był Soplica typowym szlachcicem: impulsywnym, dumnym, skłonnym do kłótni, bójek i alkoholu.
- Bohaterem tragicznym – przeżył nieszczęśliwą miłość do Ewy; niefortunny splot wydarzeń uczynił z niego mordercę i zdrajcę.
Co sądzić, co pisać o tym bohaterze?
Burzliwymi losami Soplicy można by obdzielić kilku bohaterów literackich. Kochanek i żołnierz, człowiek pełen pychy i pełen pokory. Zarówno jego życie, jak i charakter są pełne sprzeczności – podobnie jak oceny tego bohatera. Jacek Soplica to postać kontrowersyjna.
Czy jest aby odpowiednim bohaterem takiego utworu – epopei narodowej? Od początku budził protesty: przecież był pijakiem, zamordował człowieka… Nie budzi sympatii jego pycha ani pewność siebie. Nie można jednak nie współczuć Jackowi, gdy Stolnik odmawia mu ręki Ewy. Miłość Soplicy jest prawdziwa i wielka. Bojąc się o zdrowie dziewczyny, odrzuca myśl o porwaniu jej. Pamięta o Ewie przez całe życie – wspomina ukochaną nawet na łożu śmierci. Zaopiekował się jej osieroconą córeczką Zosią. Ta szczera miłość sprawia, że czytelnik jest skłonny wybaczyć Jackowi jego winy, rozumie rozpacz i ból. Szacunek budzi też postawa patrioty Księdza Robaka. Jacek Soplica jest może zwykłym człowiekiem, ale o niezwykłej sile charakteru. Udało mu się pokonać swoje słabości, odpokutować błędy.
Z jakimi bohaterami można zestawiać Jacka Soplicę?
Podobni do Jacka:
- bohaterowie romantyczni – Konrad z Dziadów cz. III, Kordian z dramatu Juliusza Słowackiego, Hrabia Henryk z Nie-Boskiej komedii, Faust;
- bohaterowie przechodzący wewnętrzną przemianę – Mikołaj Doświadczyński z powieści Ignacego Krasickiego (Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki), bohaterowie romantyczni (Konrad, Kordian), Cezary Baryka (Przedwiośnie);
- buntownicy – Prometeusz, bohaterowie romantyczni (Konrad Wallenrod, Kordian), Cezary Baryka;
- patrioci, ludzie przedkładający sprawy narodowe nad problemy osobiste – Tyrteusz, Antenor (Odprawa posłów greckich), Podkomorzy i Walery (Powrót posła), Michał Wołodyjowski (Trylogia Henryk Sienkiewicz), Konrad Wallenrod;
- nieszczęśliwi kochankowie – Heloiza i Abelard, Romeo i Julia, Werter z powieści Goethego, Gustaw z Dziadów cz. IV, Giaur z powieści poetyckiej Byrona, Stanisław Wokulski (Lalka);
- bohaterowie pokutujący za popełniony błąd – Rodion Raskolnikow (Zbrodnia i kara), Lord Jim z powieści Conrada;
- postacie tajemnicze, ukrywające swoją prawdziwą tożsamość – święty Aleksy (Legenda o św. Aleksym), Vautrin (Ojciec Goriot), Konrad Wallenrod.
Kontrastowo różni:
- szaleńcy marzący o naprawie świata – Kordian, Konrad, Don Kichot;
- zbrodniarze, którym obca jest świadomość zbrodni i chęć naprawienia zła – Makbet z tragedii Szekspira, król Klaudiusz (Hamlet), Jürgen Stroop (Rozmowy z katem Moczarskiego);
-
- bohaterowie statyczni, wolni od wewnętrznych przemian – Antygona, Aniela Dulska, Tomasz Judym;
- ludzie wybierający dobro własne czy wartości materialne, a nie wartości wyższe (patriotyzm, honor) – Aleksander (Odprawa posłów greckich), Kuklinowski czy Radziwiłłowie (Potop), Julian Sorel (Czerwone i czarne), Eugeniusz de Rastignac (Ojciec Goriot), Zenon Ziembiewicz (Granica).
W jakich tematach przyda się postać Jacka Soplicy?
Przemiany wewnętrzne, skomplikowanie psychiki człowieka, współistnienie sprzecznych uczuć i poglądów
- „Wstrząsające wydarzenia życiowe odkrywają w ludziach prawdziwe osobowości, rodzą nowe postawy” (Jan Józef Szczepański). Motyw przemiany bohatera literackiego w ujęciu pisarzy różnych epok.
- Szaleni i rozważni – dwa sposoby kreowania bohatera w literaturze na przestrzeni dziejów.
Życiowe błędy i sposoby ich naprawiania, zbrodnia i pokuta.
- Niewłaściwe wybory, fałszywe kroki, błędy. Oceń, jakie były ich konsekwencje w biografii wybranych bohaterów literackich.
Problem powinności społecznych
- Dobro własne czy sprawy publiczne? Rozwiń temat, oceniając postawy wybranych bohaterów literatury dawnej i współczesnej.
Problem poszukiwania szczęścia, wyboru wartości i postaw (honor, patriotyzm!)
- „Każdy ma swoją jedyną melodię istnienia” (Maria Janion). Poszukiwania sensu życia wpisane w świat wybranych bohaterów literackich a Twoje refleksje o istocie egzystencji.
- „W życiu nie chodzi o szczęście, lecz o dobre życie” (Barbara Skarga). Rozważ myśl, odwołując się do postaw wybranych bohaterów literackich.
- Przyjmując punkt widzenia wybranych bohaterów literackich, odpowiedz na pytanie poety: „Cóż jest prócz sławy co warte?”
Nieszczęśliwa miłość
- Różne oblicza miłości w literaturze i w sztuce – przedstaw wybrane przykłady, oceniając ich aktualność i wartość artystyczną.
Rozstanie, podróż
- Rozstanie bliskich sobie osób ukazane w literaturze. Przedstaw funkcjonowanie tego motywu w utworach literackich różnych epok”;
Funkcja motywu podróży w wybranych utworach różnych epok.
Ocena postaw bohaterów, aktualność problemów literatury dawnej.
- Są utwory dawno temu napisane, lepiej odpowiadające naszym oczekiwaniom niż utwory świeższej daty. Skomentuj tę opinię na wybranych przykładach.
- Zwycięzcy i pokonani. Do losów których bohaterów literackich odniósłbyś te określenia?
- „Od nas także zależy, co w dziełach widzimy” (Czesław Miłosz). Co w wielkiej literaturze romantyzmu i pozytywizmu może zobaczyć i zaakceptować współczesny młody Polak? Odpowiedz na pytanie, odwołując się do wybranych dzieł tych okresów literackich.
Dlaczego to tak ważny bohater w polskiej literaturze?
Czy ktoś, kto nie jest Polakiem, będzie w stanie w pełni zrozumieć literaturę polskiego romantyzmu? Można w to wątpić – dzieła z pierwszej połowy XIX w. są w szczególny sposób związane ze sprawami narodowymi. Także Jacek Soplica nie należy do postaci ważnych w literaturze światowej. W kreacji Księdza Robaka są oczywiście elementy uniwersalne: zbrodnia i pokuta, miłość, przemiana wewnętrzna. Tyle że jest to jednocześnie zapis natury polskiej, pełnej sprzeczności i skłonnej do gwałtownych uczuć. W postawie Jacka Soplicy to, co polskie, dominuje nad tym, co po prostu ludzkie.
Bohater Pana Tadeusza jest szczególną postacią w naszej literaturze. Przeszedł do literackiej legendy, stał się inspiracją dla późniejszych twórców. Najlepszy przykład to Andrzej Kmicic – Babinicz, postać z Potopu Henryka Sienkiewicza. To także bohater, w którym dokonała się wewnętrzna przemiana, nawrócony grzesznik poświęcający się walce o ojczyznę.
Zobacz: