Metoda na powtórkę? Przedstawić epokę za pomocą najważniejszych dla niej pojęć! Zrozumieć, zapamiętać, skojarzyć z potrzebnymi tekstami kultury. Nasz pojęciownik to zbiór najważniejszych terminów i najlepszy przewodnik.

Romantyzm

Nazwa

Słowo romantyzm pochodzi od łacińskiego romanus – rzymski. Terminem „lingua romana” (język rzymski) w średniowieczu zaczęto jednak określać nie klasyczną łacinę, lecz język prowincji rzymskich – mieszaninę tejże łaciny z językami germańskimi i galickimi. W „lingua romana” powstawały utwory literackie nazywane romancami, romansami, romantami, opowiadające najczęściej o niezwykłych, fantastycznych przygodach. Przymiotnik romantyczny zaczęto więc później stosować nie tylko w odniesieniu do tych utworów, ale też do dzieł nawiązujących do średniowiecza, np. dramatów Szekspira. Dorobek średniowieczny zafascynował także artystów przełomu wieków XVIII i XIX – najpierw ich zaczęto nazywać romantykami, a z czasem całą epokę romantyzmem. Dzisiejsze potoczne znaczenie słowa romantyzm – malowniczość, poetyczność, uczuciowość, niezwykłość – nie oddaje całej złożoności tej epoki, ale wiele mówi o jej charakterze.

Ramy czasowe

Za umowny początek romantyzmu w Europie uważa się zazwyczaj rok 1789 – wybuch Wielkiej Rewolucji Francuskiej. Niektórzy widzą jednak ten początek dopiero w roku 1815, kiedy kongres wiedeński ustalił nowy ład w Europie po upadku Napoleona. Umowną datą końca romantyzmu europejskiego jest rok 1848, Wiosny Ludów, choć w literaturze nowe tendencje realistyczne pojawiły się już w latach trzydziestych XIX w. Rozpoczęcie romantyzmu polskiego wiąże się zwyczajowo z wydaniem przez Adama Mickiewicza pierwszego tomu wierszy pt. Ballady i romanse w roku 1822. Inną ważną datą jest rok 1818 – wydania przez Kazimierza Brodzińskiego rozprawy O pismach klasycznych i romantycznych. Tendencje romantyczne trwają w Polsce dłużej niż w innych krajach Europy – za ich wygaśnięcie uważa się klęskę powstania styczniowego w roku 1863.

Już różnice w ramach czasowych sugerują, że nie było jednego romantyzmu. Epoka miała różny przebieg: czasem łagodny, czasem z dramatycznymi przełomami, np. w Niemczech. W jednych krajach została szybko wyparta, w innych, jak w Polsce, trwała długo. W związku z utratą przez Polskę niepodległości silniej brzmiały hasła epoki: idee wolności, buntu, społecznych obowiązków poety i poezji. Romantyzm, epoka narodowych powstań, ukształtował nasz sposób interpretowania patriotyzmu, ściśle wiązanego z walką za ojczyznę. Pozostawił po sobie także wiele mitów narodowych.

Światopogląd

Romantycy głoszą prymat wiary, uczucia, intuicji w poznawaniu świata (irracjonalizm), odrzucają oświeceniowy racjonalizm. Jednostka jest dla nich ważniejsza niż zbiorowość (indywidualizm), głoszą kult młodości i wolności – to epoka aktywności i buntu. W tym okresie świat jest postrzegany jako jedność, ale składająca się z dwóch części: świata materialnego, który można poznać rozumem i zmysłami, oraz świata duchowego. Przy tym, jak głosi romantyczny spirytualizm, sfera materialna jest wtórna. Naprawdę istnieje tylko świat ducha, którego nie pozna się za pomocą zmysłów. Kontakt z tą sferą rzeczywistości jest możliwy, ale dzięki snom, widzeniom, przeczuciom, objawieniom (mistycyzm). Nie wszyscy zresztą mają zdolność poznania duchowej części świata. Mają ją jednostki o odpowiedniej wrażliwości i wyobraźni (szaleniec, poeta) albo nieskażone jeszcze racjonalizmem (dziecko, prosty lud). Człowiek nie jest w stanie poznać wszystkich praw rządzących światem, który jest zmienny, niewytłumaczalny, składa się z wielu sprzeczności (antynomii). Najważniejsze z nich to duch – materia; życie – śmierć; dobro – zło; uczucie – rozum; jednostka – zbiorowość; słowo – czyn.

Jedną z takich tajemnic świata jest sztuka, traktowana jako wynik geniuszu, natchnienia, wyraz boskości. Jest ona absolutem, mającym moc tworzenia i niszczenia, wolnym od wszelkich ograniczeń. Artysta to kapłan, wieszcz, przewodnik, medium, przez które objawia się Boska moc sztuki. Jest jednostką wybraną, tłumaczącą innym tajemnice wszech­świata.

Ważny przykład:

  • Pisma filozoficzne Friedricha Schlegla i Friedricha Schellinga.

Romantyczna sztuka, zwłaszcza literatura, będzie się starała oddać złożoność rzeczywistości. Romantycy lubują się w tym, co niezwykłe, tajemnicze. Wybierają nowe źródła inspiracji – przeszłość (zwłaszcza średniowiecze), kulturę orientalną, kulturę ludową. Głoszą powrót do natury. Próbują poznać ludzką duszę.

 

Bohater romantyczny

Romantyczny indywidualizm głosi, że jednostka jest ważniejsza od społeczności, a działania wybitnych ludzi są motorem rozwoju świata. Ta epoka, zainteresowana złożonością psychiki człowieka, wykreowała szczególny typ bohatera: jest nim człowiek daleki od przeciętności, o bogatym wnętrzu, przeżywający różnego rodzaju rozterki, sprzeczne emocje. Jego wielka wrażliwość to właściwie nadwrażliwość, bliska niekiedy egzaltacji, powodująca przesadnie mocne reakcje. Bohaterowi romantycznemu można właściwie zarzucić egotyzm – sam dla siebie jest on centrum zainteresowania. Bardzo często niewiele o nim wiemy (typowo romantyczna tajemniczość!). Z przeżywanych przez niego emocji najczęstsze są tzw. ból świata, miłość, bunt, samotność.

  • Ból świata (niemieckie Weltschmerz), określany inaczej jako choroba wieku, to nazwa obejmująca typowe dla młodych romantyków nastroje poczucia wewnętrznej pustki, obawy przed światem, zniechęcenia. Bohater unika kontaktów z innymi ludźmi, popada w apatię.
  • Miłość, którą przeżywa, jest zazwyczaj nieszczęśliwa, niespełniona. Powody: brak wzajemności, rozdzielenie przez innych ludzi, historię, okrutne prawa, śmierć czy zdradę jednej ze stron itp. To najczęściej uczucie od pierwszego wejrzenia, łączące przeznaczonych sobie ludzi. Tej wielkiej siły nie są w stanie zniszczyć żadne przeciwności świata, nawet śmierć. Jest źródłem wielkiego szczęścia, ale także siłą destrukcyjną: prowadzi do załamania, obłędu, często nawet samobójstwa. Romantyczny kochanek idealizuje swą kochankę, ale nie myśli o małżeństwie, które jest dla niego „grobem miłości”.
  • Bunt – gdyż bohater romantyczny chce zmieniać świat, nie godzi się na to, co niszczy ludzkie szczęście, broni wolności, bezgranicznie poświęca się idei.
  • Samotność – czasem powodowana odmiennością psychiczną, niezrozumieniem przez innych, pozbawionych wybujałej uczuciowości i wyobraźni. Nierzadko jednak sam bohater odrzuca ludzi, przeświadczony o własnej wyjątkowości.

Ważne przykłady:

 

Bohater werterowski

Typ bohatera stworzonego przez Goethego w wydanej w roku 1774 powieści epistolarnej (w listach) Cierpienia młodego Wertera. Tytułowa postać z tego utworu to człowiek nadwrażliwy, przeżywający wielką miłość do pięknej, i już zaręczonej, Lotty. Werter nie panuje nad swoimi emocjami, od przeżywanego bólu świata próbuje uciec w świat literatury, zachwyt naturą, także w miłość. Boleśnie przeżywa niesprawiedliwość społeczną (jako niższego stanem wyproszono go z przyjęcia arystokratów). Typowe dla bohatera tego typu są poczucie bezradności, załamania – często myśli on o samobójstwie lub nawet je popełnia (tak postąpił zrozpaczony ­Werter).

 

Bohater bajroniczny

Typ bohatera wywodzący się z biografii i twórczości George’a Byrona. To ktoś silniejszy psychicznie od bohatera werterowskiego, nie ulega światu, lecz próbuje walczyć, buntuje się przeciw złu; często jest „szlachetnym zbrodniarzem”. Postaci tego typu charakteryzują również wybujały indywidualizm, silne wewnętrzne rozterki, tajemniczość, samotność, duma. Dobrym przykładem będzie tytułowy bohater powieści poetyckiej Byrona Giaur: nie znamy nawet jego imienia! Po śmierci ukochanej Leili dokonuje zemsty na Hassanie, a później zamyka się w klasztorze.

Inne ważne przykłady:

  • Johann Wolfgang von Goethe, Faust – bohaterem tego dramatu romantycznego jest mędrzec, który pragnie wiedzy absolutnej i dla niej gotów jest nawet zawrzeć pakt z diabłem. Postawa tego typu, określana jako faustyzm, obejmuje także pragnienie wiecznej młodości oraz nieśmiertelności.
  • François de Chateaubriand, René – od imienia bohatera tego opowiadania pochodzi termin reneizm; nazywa postawę zbliżoną do werterycznej (cechami wspólnymi są choroba wieku, apatia, melancholia, nieszczęśliwa miłość).
  • Aleksander Puszkin, Eugeniusz Oniegin – rosyjska wersja bohatera romantycznego: używający życia dandys, którego dopadają przesyt i apatia. Plus nieszczęśliwa miłość do Tatiany.
  • Alfred de Musset, Spowiedź dziecięcia wieku – kolejny literacki obraz bólu świata.

Bohater polskiej literatury romantycznej ma zazwyczaj wszystkie wymienione cechy: także jest jednostką wyjątkową, kimś wrażliwym, samotnym, nieszczęśliwie zakochanym. Specyficzna sytuacja polityczna Polski – konieczność walki o niepodległość – wpływa jednak także na kreację bohatera. Nie może on oddać serca tylko kobiecie, musi być również „kochankiem ojczyzny”, patriotą. Łączenie tendencji charakterystycznych dla romantyzmu europejskiego z kwestiami narodowymi bardzo często przybiera kształt przemiany wewnętrznej. To typowy element kreacji polskiego bohatera, który najpierw jest nieszczęśliwym kochankiem skupionym na własnych emocjach, a później staje się patriotą, poświęcającym życie w imię miłości ojczyzny. Ważniejsze typy bohaterów występujących w polskiej literaturze romantycznej:

  • człowiek nieprzeciętny, różniący się od otoczenia wrażliwością, często poeta, prorok, wizjoner;
  • nieszczęśliwy kochanek, często szaleniec lub samobójca;
  • bojownik o wolność, walczący w sposób jawny (żołnierz, powstaniec) czy też drogą podstępu (spiskowiec);
  • patriota.

Ważne przykłady:

  • Adam Mickiewicz, Romantyczność – Karusia popada w szaleństwo z powodu śmierci ukochanego Jasia.
  • Adam Mickiewicz, Dziadów cz. IV – nieszczęśliwie zakochany w Maryli Gustaw jest polskim odpowiednikiem Wertera.
  • Adam Mickiewicza, Konrad Wallenrod – przykład bohatera bajronicznego, jednostka tajemnicza, zbuntowana przeciwko złemu światu, przeżywająca bolesne rozterki (ojczyzna czy miłość, ojczyzna czy honor rycerski?).
  • Adam Mickiewicza, Dziadów cz. III – znakomity przykład przemiany wewnętrznej bohatera, zamiast nieszczęśliwego kochanka Gustawa jest Konrad, nieprzeciętny poeta, patriota gotów nawet zbuntować się przeciwko Bogu.
  • Juliusz Słowacki, Kordian – kolejny dobry przykład wewnętrznej metamorfozy; uczuciowy młodzieniec cierpiący z powodu wewnętrznej pustki zostaje patriotą, gotowym nawet zabić cara.
  • Adam Mickiewicz, Pan Tadeusz – Jacek Soplica (Ksiądz Robak) to już nowy typ bohatera romantycznego. Nie jest wybitną jednostką czy poetą, ale kocha nieszczęśliwie, jest patriotą i przechodzi wewnętrzną przemianę.
  • Zygmunt Krasiński, Nie-Boska komedia – poeta i człowiek idei Hrabia Henryk.

Powtarzane wielokrotnie podobne kreacje bohatera romantycznego stały się schematem, który twórcy tej epoki zaczną z czasem przełamywać, np. pokazując przeciętnych ludzi czy parodiując romantyczny stereotyp.

Ważne przykłady:

  • Adam Mickiewicz, Pan Tadeusz – kreacja Jacka Soplicy, uczynienie Tadeusza bohaterem tytułowym.
  • Juliusz Słowacki, Beniowski – narrator przedstawia głównego bohatera: „Ja sam się dziwię, że za bohatera/ wziąłem takiego prostego szlachcica”.
  • Aleksander Fredro, Śluby panieńskie – stale płaczący Albin parodią romantycznego kochanka, przedsiębiorczy Gucio nowym typem bohatera.

 

Gatunki literackie romantyzmu

Typowe dla epoki gatunki literackie ściśle wiążą się ze światopoglądem i estetyką tego czasu. Głoszone przez romantyków hasła swobody twórczej, kult natchnienia (to „pierwiastek boski w człowieku”!) powodują odrzucenie klasycznych zasad rządzących literaturą, m.in. zasady trzech jedności, mimesis, decorum. Pisarze tej epoki wykorzystują co prawda utrwalone w tradycji gatunki literackie, nie są one jednak reprezentatywne dla epoki. Takimi klasycznymi gatunkami są na przykład

  • oda (Oda do młodości Mickiewicza),
  • sonet (Sonety krymskie Mickiewicza),
  • bajka (Przyjaciele Mickiewicza),
  • hymn (Hymn (o zachodzie słońca) Słowackiego)
  • powieść (np. powieści historyczne Scotta czy Kraszewskiego, powieści gotyckie).

Formy typowe dla romantyzmu charakteryzuje przełamywanie bądź zacieranie granic pomiędzy rodzajami i gatunkami literackimi (synkretyzm), łączenie sprzeczności, np. nastrojów komizmu i tragizmu, elementów realnych i fantastycznych, a także różnych sztuk – słowa literackiego z muzyką, tańcem… (synteza sztuk). Pisarze nie chcą naśladować rzeczywistości, pragną tworzyć (kreować) własne światy. Charakterystycznymi cechami kompozycji romantycznych utworów są fragmentaryczność (rezygnacja z chronologii, nierzadko także ze związków przyczynowo-skutkowych, luźny układ scen) i otwartość (brak wyraźnego zakończenia). Na romantyczny charakter wskazują także nastrojowość, tajemniczość przedstawionego świata, a także wykorzystywanie typowych dla tej epoki źródeł inspiracji, jak kultura ludowa czy orientalna, historia.

Dramat romantyczny

Nawiązujący do koncepcji Szekspira gatunek dramatyczny, który według wielu najpełniej wyraża romantyczną postawę wobec świata.

Cechują go:

  • odrzucenie klasycznych zasad rządzących dramatem, np. zasady trzech jedności (czas akcji dramatu romantycznego obejmuje często całe lata, jego akcja rozgrywa się w wielu różnych miejscach, jest wielowątkowy);
  • synkretyzm – łączenie elementów dramatu, epiki i liryki, dominacja liryczności (np. występowanie długich monologów – improwizacji bohatera);
  • kompozycja luźna, fragmentaryczna, utwór zlepkiem scen, często niepowiązanych na zasadzie przyczyn i skutków czy następstwa chronologicznego;
  • zakończenie często otwarte – brak wyraźnego rozwiązania losów bohatera, niedokończone wątki;
  • łączenie elementów realnych z fantastycznymi (te ostatnie często pochodzenia ludowego lub biblijnego), obecność scen wizyjnych (sny, widzenia itp.);
  • łączenie sprzeczności: nastrojów tragizmu i komizmu, podniosłości z groteską, scen kameralnych i monumentalnych, języka poetyckiego z podniosłym;
  • synteza sztuk;
  • szczególna kreacja bohatera: jest nim jednostka o bogatym życiu wewnętrznym, przeżywająca różnego rodzaju rozterki, często skłócona z otoczeniem, zbuntowany przeciwko światu indywidualista, nierzadko również artysta;
  • niesceniczność – wymienione dotąd cechy powodowały, że dramat romantyczny przeznaczony był do czytania, a nie do wystawiania na scenie; adaptacje sceniczne umożliwił dopiero późniejszy rozwój techniki teatralnej.

Ważne przykłady:

  • Johann Wolfgang von Goethe, Faust;
  • George Byron, Manfred, Kain;
  • Wiktor Hugo, Hernani, Maria Tudor;
  • Adam Mickiewicz, Dziadów cz. III;
  • Juliusz Słowacki, Kordian;
  • Zygmunt Krasiński, Nie-Boska komedia.

Zjawiska pokrewne:

  • teatr średniowieczny i malarstwo wieków średnich – alegoryczny sens prawej i lewej strony, walka sił dobra i zła o duszę ludzką jak w moralitecie, symultaniczność;
  • dramat szekspirowski;
  • Wesele Stanisława Wyspiańskiego.

Ballada

Gatunek wywodzący się ze średniowiecza – jej korzenie sięgają XIII w. – dla romantyków jeden z najważniejszych. Cechują ją:

  • synkretyzm: jest gatunkiem epicko-lirycznym;
  • kompozycja szkicowa: zwykle ukazuje jakieś jedno ważne wydarzenie; fragmentaryczność;
  • nastrój grozy i tajemniczości (ulubione scenerie: noc, las, cmentarz);
  • tematy czerpane z wierzeń ludowych lub podań historycznych, zazwyczaj jakieś niezwykłe wydarzenia;
  • obok ludzi, bohaterów wyraźnie stypizowanych, postacie fantastyczne: rusałki, upiory, duchy zmarłych.

Ważne przykłady:

Powieść poetycka

Typowo romantyczny gatunek, który w czystej postaci nie pojawia się w literaturze późniejszych epok. Jego twórcą jest według niektórych Walter Scott, według innych George Byron. Ten wierszowany gatunek charakteryzują:

  • synkretyzm: mieszanie epiki z liryką, niekiedy udramatyzowanie;
  • kompozycja fragmentaryczna: niechronologiczny układ wydarzeń, obecność fragmentów mogących występować samodzielnie, luźno związanych z całością utworu;
  • tło w postaci wydarzeń historycznych lub sceneria orientalna;
  • odautorski, wszechwiedzący narrator, czasem relacjonowanie wydarzeń przez kilku różnych narratorów;
  • szczególny typ bohatera: to tajemniczy, nadwrażliwy, samotny indywidualista buntujący się przeciwko światu.

Ważne przykłady:

  • Walter Scott, Pani jeziora, Pieśń ostatniego minstrela;
  • George Byron, Giaur, Korsarz, Narzeczona z Abydos;
  • Adam Mickiewicz, Grażyna i Konrad Wallenrod;
  • Juliusz Słowacki, Mnich, Jan Bielecki, Arab, Żmija;
  • Seweryn Goszczyński, Zamek kaniowski;
  • Antoni Malczewski, Maria.

Poemat dygresyjny

Również typowo romantyczny gatunek literacki. Za jego twórcę uważa się George’a Byrona. Najważniejsze cechy:

  • obecność wplatanych przez narratora dygresji, odstępstw od tematu;
  • narrator ważniejszy od bohatera; ma całkowitą swobodę: to on zwraca się do odbiorców, włącza ich do akcji, komentuje, ocenia, przy czym nierzadko są to refleksje autotematyczne;
  • fabuła schematyczna, bohater często sprzeczny z wzorcem typowej postaci romantycznej, traktowany w sposób ironiczny;
  • kompozycja utworu epizodyczna i fragmentaryczna;
  • synkretyzm: łączenie elementów epickich, lirycznych i dyskursywnych.

Ważne przykłady:

  • George Byron, Wędrówki Childe Harolda, Don Juan;
  • Aleksander Puszkin, Eugeniusz Oniegin;
  • Juliusz Słowacki, Beniowski.

 

Historiozofia

Inaczej filozofia historii. Dziedzina filozofii zajmująca się prawami rządzącymi przebiegiem dziejów. Przeszłość jest dla romantyków czymś więcej niż ważnym źródłem inspiracji, pragną oni także odkryć prawa rządzące rozwojem dziejów – taka wiedza pozwala wykorzystać przeszłość do wyjaśnienia zjawisk teraźniejszości, a także przewidywania przyszłości. Historia to potężna siła, od której człowiek jest całkowicie zależny, wobec której jest bezradny. Zmienna może być nawet przeszłość – odmiennie oceniana i interpretowana. Naród wybiera z historii różne wartości, w zależności od tego, co w danej chwili jest dla niego istotne; przykładem mogą być różne sposoby interpretowania powstań. Szukając stałych zasad, które opisują rozwój dziejów, romantycy często pokazują historię jako wynik ciągłego ścierania się Boga i szatana – sił dobra i zła. To typowe dla opartego na antynomiach romantycznego światopoglądu.

Ważne przykłady:

  • Adam Mickiewicz, Dziadów cz. III – pojawiają się duchy z prawej i lewej strony, anioły i diabły;
  • Juliusz Słowacki, Kordian;
  • Zygmunt Krasiński, Nie-Boska komedia.

Od czego zależy porządek historii? Romantycy odpowiadają na to pytanie w bardzo różny sposób. Według wielu dzieje świata są realizacją wyroków Boskich. To tzw. prowidencjalizm – pogląd historiozoficzny, zgodnie z którym losami jednostki, społeczeństwa i świata kieruje Opatrzność. W literaturze polskiej wiąże się z nim przeświadczenie, że tragiczne losy Polski także są częścią Boskiego planu, a nasz kraj otrzymał od Stwórcy specjalną misję (patrz: mesjanizm).

Ważny przykład:

  • Zygmunt Krasiński, Nie-Boska komedia – gdy historia zaczyna się rozwijać w złym kierunku (zwyciężają rewolucjoniści), Chrystus interweniuje;
  • Juliusz Słowacki, Kordian i Balladyna;
  • Adam Mickiewicz, Dziadów cz. III.

Ciekawą koncepcję dziejów głosił filozof niemiecki Georg Friedrich Wilhelm Hegel. Jego pogląd, zwany heglizmem, zakłada, że rozwój dziejów nie jest przypadkowy, lecz celowy. Historia ma charakter dialektyczny, jej istotą jest ciągłe ścieranie się przeciwieństw: każdej tezie odpowiada antyteza, a z nich dopiero wyłania się synteza. Ten powtarzalny rytm (teza – antyteza – synteza) określany jest jako triada heglowska.

Ważny przykład:

  • Zygmunt Krasiński, Nie-Boska komedia – ta „tragedia racji cząstkowych” pokazuje ścieranie się dwóch obozów: arystokratów (teza) i rewolucjonistów (antyteza).

Według Hegla rozwój dziejów jest stopniowym rozwojem rozumu. Ważną funkcję pełnią w tym procesie wybitne jednostki, które są wykonawcami „woli ducha świata”. Na drodze odrzucania poprzednich kształtów świadomość jest w stanie osiągnąć coraz wyższe stopnie rozwoju. Filozofia Hegla była w tym miejscu inspiracją dla Słowackiego. Stworzona przezeń filozofia genezyjska zakłada, że rozwój dziejów następuje w wyniku kolejnych zmian, a niezbędnym warunkiem tego rozwoju jest zniszczenie starych form. Postęp wymaga rewolucji, aktywności, poświęcenia. Tylko dzięki temu powracający ku Absolutowi „duch globowy” osiąga coraz wyższe stopnie rozwoju.

Ważne przykłady:

  • Juliusz Słowacki, Genezis z Ducha – poemat prozą, w którym poeta wyłożył swoją koncepcję filozoficzną;
  • inspirowane tymi poglądami wiersze Słowackiego, np. Wyjdzie stu robotników czy Uspokojenie.

 

Historyzm

Polega na fascynacji przeszłością. Romantycy, mający świadomość upływu czasu, chętnie odwoływali się do wydarzeń z przeszłości, traktowali je jako inspirację artystyczną. Ruiny, stare, opuszczone zamczyska, grobowce przypominały o przemijaniu, a przede wszystkim pomagały zbudować typowy dla epoki nastrój grozy i tajemniczości. Szczególnie fascynującym okresem było dla romantyków mroczne i niezwykłe średniowiecze; nawiązywanie do jego realiów to tendencja nazywana gotycyzmem, występująca w kulturze II połowy XVIII w. i początku wieku XIX. Zainteresowanie wiekami średnimi przejawiało się w umieszczaniu akcji utworów w tamtych czasach czy w scenerii starych zamków, co często wiązano z pojawianiem się różnego rodzaju duchów i zjaw. Zainteresowanie budziła obyczajowość średniowiecznych rycerzy (nierzadko byli oni bohaterami tekstów), wyznawany przez nich system wartości. Wyrazem tych tendencji są na przykład tzw. powieść gotycka (wzorzec gatunku to Zamek Otranto Horacego Walpole’a) i ballada.

Ważne przykłady:

  • Fryderyk Schiller, Rękawiczka – osadzona w średniowiecznych realiach ballada o rycerzu Emrodzie i jego damie serca;
  • James Macpherson, Pieśni Osjana – sławna mistyfikacja: rzekomo staroceltyckie pieśni;
  • Walter Scott, powieści historyczne: Waverley, Rob Roy, Ivanhoe – utwory łączące dość swobodnie traktowaną historię z wątkami romansowymi i elementami fantastyki;
  • Adam Mickiewicz, Lilie i Świteź, ballady, których wydarzenia umieścił poeta w średniowieczu;
  • Adam Mickiewicz, Konrad Wallenrod i Grażyna – obydwie powieści poetyckie mówią o toczonych w wiekach średnich walkach litewsko-krzyżackich, jest tu też przypomnienie etosu rycerskiego.

Przykład pozaliteracki:

  • nawiązania do gotyku w architekturze romantycznej.

Nawiązania do historii służyły romantykom nie tylko do budowania odpowiedniego nastroju, podkreślania niezwykłości przedstawianych wydarzeń. Pomagały także lepiej zrozumieć współczesność, wytłumaczyć problemy teraźniejszości. W Konradzie Wallenrodzie zastosował Mickiewicz tzw. maskę historyczną. Pozornie wydarzenia dotyczą zamierzchłych czasów, a w rzeczywistości ilustrują problem całkiem współczesny, sposobu skutecznej walki z zaborcami – sugeruje to motto utworu, zaczerpnięte z Niccola Machiavellego, włoskiego pisarza politycznego okresu odrodzenia: „Musicie bowiem wiedzieć, że są dwa rodzaje walki… trzeba być lisem… i lwem”. Zastosowanie maski historycznej pozwoliło Mickiewiczowi ukryć rzeczywiste przesłanie poematu i dzięki temu zmylić cenzurę.

W polskiej literaturze romantycznej pojawiają się nawiązania nie tylko do średniowiecza, ale także do innych okresów z dziejów naszego kraju, np. wydarzeń XVII i XVIII w. Ważnymi wydarzeniami są rozbiory czy powstanie kościuszkowskie. Wiele uwagi poświęcają autorzy również wydarzeniom aktualnym, zwłaszcza łączącym się z walką narodowowyzwoleńczą – analizują przyczyny klęski powstania listopadowego, przedstawiają epizody z walk.

Ważne przykłady:

  • Adam Mickiewicz, Dziadów cz. III – wydarzenia związane z procesem filomatów i filaretów; aluzje do powstania listopadowego;
  • Adam Mickiewicz, Pan Tadeusz – tłem wydarzeń oczekiwanie na atak Napoleona na Rosję w latach 1811 – 1812; kojąca funkcja ważnych wydarzeń z przeszłości;
  • Juliusz Słowacki, Kordian – analiza przyczyn klęski powstania listopadowego; tło historyczne: koronacja cara na króla polskiego w roku 1829, działalność ówczesnych spiskowców;
  • Juliusz Słowacki, Grób Agamemnona – odwołania do historii antycznej, rozważania dotyczące ówczesnej Polski i Polaków powiązane z historią starożytnej Grecji: symbolem polskiej klęski Cheronea.

 

Ludowość

Typowa dla romantyzmu tendencja polegająca na nawiązywaniu do kultury ludowej – wierzeń, legend, opowieści, zasad moralnych. Nastąpiła wówczas nobilitacja tego, co ludowe – prosty lud jest bliższy rozumienia zasad rządzących światem, bo nie jest skażony racjonalizmem. Tę naturalność i prostotę przeciwstawiali romantycy wszelkiej sztuczności, a za taką uważali np. poezję ograniczoną przez zasady antyczne. Poza tym tradycja klasyczna jest według nich w kulturze polskiej elementem obcym, podczas gdy kultura ludowa to coś rodzimego, własnego – to podstawa tożsamości kulturowej!

Ludowość przejawia się w twórczości romantyków na różne ­sposoby:

  • inspiracją są dla nich legendy i wierzenia, np. obrzęd dziadów;
  • wprowadzają ludowych bohaterów;
  • akceptują ludowy światopogląd, np. sposób widzenia natury, przeświadczenie, że świat składa się z połączonych ze sobą części materialnej i duchowej (ludowa fantastyka: duchy, syreny itp.); przyjmują zasady ludowej moralności i koncepcję człowieczeństwa;
  • nawiązują do formy utworów ludowych: wykorzystują ballady, pieśni ludowe, wprowadzają elementy gwary.

Ważne przykłady:

  • Adam Mickiewicz, Romantyczność, Świteź, Świtezianka, Lilie itd.;
  • Adam Mickiewicz, Dziadów cz. II;
  • Juliusz Słowacki, Balladyna;
  • twórczość poetów krajowych.

 

Mesjanizm

Wywodzący się z Pisma Świętego pogląd mówiący o nadejściu zbawiciela, którym może być jednostka lub cały naród. Ta koncepcja historiozoficzna rozwinęła się po klęsce powstania listopadowego jako próba wytłumaczenia cierpień narodu polskiego. Utrata niepodległości i klęska powstania są w niej elementem zamierzonego przez Boga porządku historii: Polska jest narodem wybranym, ma cierpieć tak jak Chrystus, by w świecie zapanował ład etyczny. Jest zbawicielem ludzkości, a nieszczęścia, na które ta misja ją skazuje, zostaną wynagrodzone. Tak jak Chrystus zmartwychwstał, Polska odrodzi się jako wielkie mocarstwo. Mesjanizm nakazuje pokorną akceptację sytuacji kraju, bierne czekanie na mesjasza, wybawiciela („A imię jego będzie czterdzieści i ­cztery”).

Inną interpretacją tego poglądu jest głoszony przez Słowackiego winkelriedyzm – klęska powstania nie jest według niego częścią Boskiego planu. Polska tak jak Winkelried poświęci się za innych, ale musi walczyć, nie wolno jej wybrać bierności. Koncepcja Słowackiego nie jest optymistyczna, zakłada klęskę Polaków.

Mesjanizm pojawia się także u Krasińskiego, według którego wewnętrzne doskonalenie się i pokora uratują Europę przed rewolucją.

Ważne przykłady:

  • Adam Mickiewicz, Dziadów cz. III – w Widzeniu Księdza Piotra zawarł poeta wykładnię mesjanizmu: hasło „Polska Chrystusem narodów” ilustrowane przez obraz umierającej na krzyżu ojczyzny;
  • Adam Mickiewicz, Księgi narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego – rozwinięcie poglądu;
  • Juliusz Słowacki, Kordian – w dramacie pojawia się hasło „Polska Winkelriedem narodów!”; Winkelried, średniowieczny bohater szwajcarski, umożliwił zwycięstwo swoim wojskom, ściągnąwszy na siebie ciosy przeciwnika;
  • Juliusz Słowacki, Anhelli – jeden z utworów mistycznych; porządek świata ustanawia Duch;
  • Zygmunt Krasiński, Przedświt – wykładnia poglądów mesjanistycznych inspirowanych filozofią Hegla.

 

Natura

Romantycy stworzyli własną koncepcję natury jako tworu żywego, obdarzonego duszą i możliwościami działania. Przestaje ona być tylko budującym nastrój tłem. Staje się uczestnikiem wydarzeń: wpływa na życie bohaterów – może być zagrożeniem!, wymierza kary, stoi na straży wartości. Romantycy czują pewną obawę przed naturą, która jest zmienna, tajemnicza i – w przeciwieństwie do dzieł ludzkich – wieczna. Niemożliwe jest poznanie wszystkich praw rządzących przyrodą. Ten lęk połączony z fascynacją widoczny jest w szczególnym upodobaniu do wszelkich przejawów mocy natury, takich jak burza na morzu, lawina, wybuch wulkanu. Romantyków inspiruje dziki krajobraz – rozległe wrzosowiska, stepy, lasy, góry… Niesamowitość tych obrazów podkreśla np. nocna sceneria.

Jednocześnie twórcy romantyzmu głoszą jedność człowieka i natury – innych cząstek tego samego kosmosu. Oderwanie od świata przyrody zubaża człowieka duchowo – mistyczny kontakt z przyrodą jest traktowany jako droga do zrozumienia samego siebie. Człowiek powinien być wrażliwy na znaki pozwalające odczytać naturę, która do niego przemawia. Trzeba tylko być wrażliwym i starać się odebrać te znaki. Świat ludzi i świat natury współistnieją ze sobą, co widać wyraźnie np. w Panu Tadeuszu. Niekoniecznie jest ona zresztą przedstawiana jako źródło lęku i poczucia zagrożenia. W epopei Mickiewicza przyroda litewska jest przyjaznym człowiekowi rajem.W literaturze tej epoki bardzo często pojawiają się motywy i symbole pochodzące ze świata natury: gwiazdy, ziarno, słońce i księżyc. W obrazach przyrody pisarze stosują personifikację.

Ważne utwory literackie:

  • Johann Wolfgang von Goethe, Król Olch, Rybak,
  • Adam Mickiewicz, Świteź, Świtezianka, Lilije;
  • Adam Mickiewicz, Sonety krymskie, np. Stepy akermańskie – obraz ogromu stepu, czy Bakczysaraj – stolica chanów przeminęła, przyroda jest wieczna;
  • Adam Mickiewicz, Pan Tadeusz;
  • Emily Brontë, Wichrowe wzgórza.

Przykłady pozaliterackie:

  • Caspar David Friedrich, płótna Morze lodowe, Skały kredowe na Rugii, Dwaj mężczyźni kontemplujący księżyc;
  • William Turner, Wielki wodospad w Reichenbach.

 

Orientalizm

Romantyków fascynuje to, co niezwykłe, egzotyczne. Inspiracji szukają w innych kulturach, stąd zainteresowanie Wschodem. Twórców tej epoki ciekawią odmienne obyczaje i zasady religijne, np. islam, także zawiłości historii i dzika przyroda. Pokazujące to wszystko utwory wywoływały silne emocje – ważne dla romantycznego czytelnika! Orientalizm romantyczny to:

  • wschodnia sceneria utworów;
  • bohaterowie z tamtego kręgu kulturowego, np. Hassan, Mirza, Leila;
  • oddające realia przedstawianego świata słownictwo: giaur, harem, turban, kindżał itp.

Ważne przykłady:

  • Adam Mickiewicz, Sonety krymskie, np. Stepy akermańskie, Bakczysaraj, Czatyrdah, Ajudah;
  • George Byron, Giaur (tłumaczony przez Mickiewicza), Wędrówki Childe Harolda;
  • Juliusz Słowacki, Arab, Podróż do Ziemi Świętej z Neapolu, Ojciec zadżumionych, Rozmowa z piramidami.

Przykłady pozaliterackie:

  • Eugène Delacroix, Kobiety algierskie.

 

Prometeizm

Mitologiczny Prometeusz skazał się na wieczne cierpienia, by pomóc ludziom: za to, że dał im ogień, Zeus kazał przykuć tytana do skał Kaukazu, a sęp codziennie wyszarpywał Prometeuszowi odrastającą wątrobę. Prometeizm to poświęcenie się jednostki dla dobra innych.

Romantycy, przeświadczeni, że działania wybitnych jednostek mogą naprawić rzeczywistość (indywidualizm), często pokazywali bohaterów buntujących się przeciwko panującej w świecie niesprawiedliwości. Rezygnują oni z osobistego szczęścia, poświęcają się, by pomóc wszystkim ludziom.

Ważne przykłady:

  • Adam Mickiewicz, Konrad Wallenrod – tytułowy bohater samotnie niszczy potęgę Krzyżaków, by uratować Litwę. Poświęca przy tym rodzinne szczęście (opuszcza ukochaną żonę Aldonę), a nawet swój rycerski honor!
  • Adam Mickiewicz, Dziadów cz. III – Konrad także jest Prometeuszem: w imię dobra całego narodu buntuje się przeciwko Bogu, który według niego jest pozbawiony serca, bo pozwolił na utratę przez Polskę niepodległości. Bohater z miłości do ojczyzny naraża się na wieczne potępienie.
  • Juliusz Słowacki, Kordian – tytułowy bohater samotnie idzie zabić cara, w czym widzi sposób na ocalenie Polski. Mdleje jednak u drzwi sypialni władcy. Autor krytykuje romantyczny indywidualizm – jednostka nie może brać na siebie odpowiedzialności za cały świat (scena w szpitalu dla obłąkanych).

 

Wallenrodyzm

Walka o ważne ideały, dobro ogólne metodami nieetycznymi, budzącymi sprzeciw. Nazwa pochodzi od Konrada Wallenroda, tytułowego bohatera powieści poetyckiej Mickiewicza: drogą podstępu i zdrady udało mu się pokonać potęgę zakonu krzyżackiego. Poświęcił się, zrezygnował z rodziny i honoru, by uratować ojczyznę – tak jak nakazywało motto tej powieści, zaczerpnięte z Machiavellego, został „lisem”, kiedy nie mógł być „lwem”. Postawę tego bohatera przyjęło w okresie romantyzmu wielu polskich spiskowców, którzy uważali, że wobec dysproporcji sił polskich i sił zaborców należy kroczyć drogą spisku i zdrady – z pełną świadomością rozterek duchowych i konsekwencji moralnych.

Ważne przykłady:

  • Adam Mickiewicz, Konrad Wallenrod;
  • Adam Mickiewicz, Do matki Polki – młody Polak jest z góry skazany na to, by „z jadowitym gadem dzielić łoże”;
  • Juliusz Słowacki, Kordian – obraz spiskowców w podziemiach katedry św. Jana.
    Przeciwieństwem tej postawy był, występujący często w literaturze romantycznej, Polak żołnierz, uczciwie i ze szczególnym męstwem walczący z wrogiem, ginący z honorem (powrót etosu rycerskiego!).

Ważne przykłady:

  • Adam Mickiewicz, Reduta Ordona – Ordon woli pozostać w twierdzy, która zostanie wysadzona w powietrze, niż oddać redutę;
  • Juliusz Słowacki, Sowiński w okopach Woli – sakralizacja poświęcenia starego generała, który woli zginąć, niż poddać się lub uciec;
  • Adam Mickiewicz, Śmierć Pułkownika – tytułowy pułkownik to „dziewica – bohater”, Emilia Plater;
  • Adam Mickiewicz, Pan Tadeusz – kult Tadeusza Kościuszki.

 

Wolność

Jedna z najważniejszych wartości dla romantyków, interpretowana na wielu płaszczyznach. Buntują się oni przeciwko wszystkiemu, co człowieka ogranicza, nie pozwala mu realizować marzeń i pragnień. Twórcy tej epoki pokazują niesprawiedliwe prawa i ograniczające jednostkę podziały społeczne. Kreowani przez nich bohaterowie to często buntownicy, ludzie skłóceni ze społeczeństwem, nieakceptujący rządzących nim zasad. W innym znaczeniu hasło buntu może się wiązać z występującą w literaturze tej epoki tematyką rewolucji, walki klas, często interpretowanej jako droga rozwoju świata.

Postulat wolności głoszą także artyści, rozumiejąc ją jako wyzwolenie sztuki, zwłaszcza literatury, z więzów, jakimi są klasyczne zasady, np. decorum czy mimesis. Kult natchnienia łączy się z hasłem swobody twórczej. Romantycy domagają się poszanowania odrębności jednostki – czy to artysty, czy po prostu każdego członka społeczeństwa.

Najczęściej jednak temat wolności podejmowany jest w kontekście historycznym i politycznym. Romantyzm to epoka buntu, bojów o niepodległość, narodowych powstań. W latach dwudziestych XIX w. Grecy walczyli przeciwko okupacji tureckiej, w 1825 r. wybuchło powstanie dekabrystów w Rosji, w roku 1830 – rewolucja lipcowa we Francji, rok 1848 to w Europie czas Wiosny Ludów. Problem niepodległości jest oczywiście także jednym z ważniejszych tematów literatury polskiego romantyzmu – przyczyną było zniknięcie Polski z map Europy i tragizm kolejnych powstań. W poezji tej epoki wyraźnie pojawia się konwencja tyrtejska – twórcy pragną budzić świadomość narodową, zachęcać do czynu patriotycznego. Kreują przy tym ideał Polaka – żołnierza walczącego o wolność ojczyzny.

Ważne przykłady:

  • George Byron, Giaur;
  • Casimir Delavigne, Warszawianka 1831 roku;
  • Adam Mickiewicz, Oda do młodości, Konrad Wallenrod, Śmierć Pułkownika, Reduta Ordona, Dziadów cz. III (męczeństwo młodych spiskowców);
  • Juliusz Słowacki, Sowiński w okopach Woli, Kordian, Grób Agamemnona.

Przykłady pozaliterackie:

  • Francisco Goya, Rozstrzelanie powstańców madryckich 3 maja 1808;
  • Eugène Delacroix, Rzeź na Chios, obraz związany z powstaniem w Grecji; Wolność wiodąca lud na barykady – znana alegoria wolności, dzieło związane z rewolucją lipcową 1830 r.

 

Zobacz:

Jakie pojęcia i hasła uznasz za najbardziej charakterystyczne dla epoki romantyzmu?

Charakterystyka epoki romantyzmu

Romantyzm w Polsce

 

Poezja europejskiego romantyzmu

 

ROMANTYZM – TABELA

Terminy związane z epokami literackimi