Klasyczna postać noweli ukształtowała się we Włoszech w epoce renesansu – przede wszystkim pod piórem Giovanniego Boccaccia, autora Dekameronu. Co ciekawe, już te najstarsze nowele poruszały problematykę mieszczańską, zajmowały się problemami obyczajowymi i przeważała w nich motywacja psychologiczna. Przez wieki pozostając w mniejszym lub większym zapomnieniu, nowożytną karierę gatunek ten robi w europejskiej literaturze realistycznej i naturalistycznej.
W Polsce natomiast pojawia się na dobre dopiero w okresie pozytywizmu – ale za to od razu jako jeden z najważniejszych gatunków literackich. Dlaczego? Ponieważ doskonale nadaje się do propagowania w literaturze pozytywistycznych idei społecznych. Cóż lepiej może temu służyć niż krótka i zwięzła nowela – forma idealna do tego, by zawrzeć w niej określone, niezbyt skomplikowane przesłanie! Drugą okolicznością sprzyjającą popularności tego gatunku w drugiej połowie XIX stulecia jest lawinowy rozwój prasy. Utwór krótki i zwięzły doskonale nadaje się do zamieszczenia w czasopiśmie – przyciąga czytelników i ubarwia periodyk. Daje także ówczesnym pisarzom możliwość szybkiego zarobku – o wiele łatwiej zamieścić w prasie nowelę czy opowiadanie, niż zabiegać o drukowanie powieści w odcinkach!
.
Klasyczne i nowatorskie
Część nowel powstających w pozytywizmie odpowiadała ogólnoeuropejskim trendom literackim, była typowa dla epoki. Część jednak to utwory specyficzne lub nowatorskie, a nawet eksperymentalne!
Za typowe dla drugiej połowy XIX stulecia uznać można choćby Kamizelkę i Katarynkę Prusa, porównywalne z nowelami Gogola i Czechowa obrazki z życia mieszkańców miasta. W kręgu typowych rozwiązań realistycznych mieści się także Latarnik Sienkiewicza – stworzony ze sporą dbałością o sportretowanie bohatera zgodnie z techniką milieu, utwór lekko niejednoznaczny.
Nowatorskie zmiany wprowadzane do noweli przez pisarzy polskich szły, z grubsza rzecz biorąc, w dwóch kierunkach. Pierwszym z nich było, paradoksalnie, radykalne uproszczenie formy noweli. Trochę dziwne może się wydać unowocześnianie, którego istotą jest spłycenie i uproszczenie – ale tak właśnie było. Idea utworu z tezą, tendencyjnego – w którym od razu wiadomo, o co chodzi – była wynalazkiem specyficznie polskim. Podczas gdy inni twórcy dążyli raczej do oddania powikłanej psychiki skomplikowanych bohaterów, polscy pozytywiści na początku tej epoki za utwór prawdziwie wartościowy uważali taki, w którym bohaterowie są czarni i biali, a morał jasny i łatwo odczytywalny – za to społecznie użyteczny. Na szczęście po Janku Muzykancie i A… B… C… przyszedł czas na utwory bardziej skomplikowane.
I te właśnie reprezentują drugi kierunek pozytywistycznych eksperymentów w dziedzinie konstruowania noweli. Szczytowe osiągnięcie formalne w nowelistyce pozytywizmu to Gloria victis Elizy Orzeszkowej – z czterech co najmniej powodów. Po pierwsze, funkcję narracji spełnia w tym utworze rozmowa między roślinami i wiatrem. Po drugie, elementy realistyczne i historyczne przeplatają się w nim z symboliką fantastyczną i mitologiczną. Po trzecie, zachowując konstrukcję noweli, Gloria victis zawiera jednocześnie elementy wspomnień i retrospekcji. Po czwarte, tworząc tę nowelę, autorka stosowała środki formalne charakterystyczne dla impresjonizmu i symbolizmu, czyli nurtów artystycznych przynależnych już do następnej epoki – Młodej Polski.
Na czym polega specyfika noweli Orzeszkowej pt. Gloria victis?
Teoria sokoła
Chwyt decydujący o kształcie klasycznej noweli nosi miano sokoła: utwór taki oparty jest na motywie dominującym, którym jest rzecz zyskująca znaczenia symboliczne. Nazwa tego zabiegu kompozycyjnego, sformułowana w roku 1871, odwołuje się do noweli Boccaccia Sokół, w której motywem dominującym jest właśnie tytułowy ptak.
.
Najważniejsze nowele pozytywizmu
Henryk Sienkiewicz, Latarnik
Skawiński, emigrant polityczny, bohater wielu powstań i wojen o wolność, po latach tułaczki i przygód na starość dostaje posadę w latarni morskiej. Jedynym jego zadaniem staje się zapalanie jej i gaszenie w odpowiednim momencie. Udaje mu się wreszcie wieść życie spokojne i osiadłe, zapomnieć o przeszłości… Do czasu. Pewnego dnia bowiem do jego latarni dociera paczka książek z Panem Tadeuszem na wierzchu. Latarnik czyta epopeję i wspomina. Pod wpływem lektury wpada w euforię, spędza noc na powtórnym przeżywaniu swej młodości. Zapomina jednak zapalić latarnię morską, przez co statek płynący do portu roztrzaskuje się o skały. Skawiński znów zostaje skazany na tułaczkę.
Problemy:
konflikt powinności i ideałów, potęga pamięci, nostalgia – tęsknota za ojczyzną.
Henryk Sienkiewicz, Szkice węglem
Rzecz się dzieje we wsi Barania Głowa. Pisarz gminny Zołzikiewicz zapragnął posiąść chłopkę Marynę Rzepową. Ta nie ma na to zbytniej ochoty. Zołzikiewicz uknuwa więc niecny plan: upija męża Rzepowej i podsuwa mu do podpisania nieważny – o czym Rzepa nie wie, bo nie umie czytać – dokument o zgodzie na odbycie służby wojskowej w zamian za innego chłopa. Rzepa go podpisuje, po czym budzi się rano w marnym nastroju – służba w armii carskiej trwa bowiem dwadzieścia pięć lat. Rzepowie idą na skargę do dworu, księdza i sądu gminnego, nic jednak nie uzyskują i jeszcze sąd skazuję Rzepę na dwa dni aresztu. Rzepowa zatem, by ratować męża, oddaje się Zołzikiewiczowi. Rzepa, dowiedziawszy się o tym, odcina żonie głowę siekierą, a następnie podpala dworskie zabudowania.
Problemy:
ciemnota chłopów, samowola i potężna władza najniższych nawet urzędników – cała ta ponura historia nie zaistniałaby, gdyby… Rzepa umiał czytać.
Eliza Orzeszkowa, A… B… C…
Joanna Lipska, młoda nauczycielka, w zaborze pruskim uczy dzieci polskiego. Staje za to przed niemieckim sądem, który skazuje ją na grzywnę lub więzienie. Udaje jej się tego uniknąć dzięki pomocy brata. Później na nowo zaczyna działalność. Brat jednak, dowiedziawszy się o tym, w trosce o jej bezpieczeństwo wypędza małych uczniów. Pozostaje tylko mała dziewczynka, która sama uczy się dalej polskiego abecadła…
Problemy:
antypolska polityka zaborców i pozytywistyczne przykazanie pracy u podstaw, konflikt między poczuciem obowiązku a tęsknotą za bezpieczeństwem.
Eliza Orzeszkowa, Dobra pani
Tytułowa bohaterka, Ewelina Krzycka, to bogata wdowa, rzekoma filantropka, w rzeczywistości osoba płytka, egoistyczna i kapryśna. Postanawia zaopiekować się śliczną sierotką, pięcioletnią Helenką. Rozpieszcza ją, poświęca jej mnóstwo czasu, zabiera w podróż do Włoch, uczy francuskiego. Po kilku latach Krzycka nudzi się swoją podopieczną i najpierw odsyła ją do pomocy w domu, a potem do ubogich krewnych. Jak dowiadujemy się z bajki opowiedzianej Helence przez służącą, pannę Czernicką, dziewczynka nie jest jedyną ofiarą „dobrej pani” – jej los podzielili wcześniej: sama służąca, papuga i pies. Po Helence zaś nadeszła pora na młodego muzyka.
Problemy:
fałszywie rozumiana filantropia, nieodpowiedzialne udzielanie pomocy, chwiejność w podejmowaniu niezwykle ważnych decyzji, problem wychowania dziecka.
Eliza Orzeszkowa, Gloria victis
Funkcję narratorów pełnią w tym utworze wiatr, drzewa i kwiaty, które opowiadają epizody z powstania styczniowego, składające się na historię rozbitego na Podlasiu oddziału powstańczego.
Problemy:
To późna nowela Orzeszkowej, wydana dopiero w roku 1908. Tytuł stanowi łaciński odpowiednik formuły „Chwała zwyciężonym”. Autorka składa w niej hołd powstańcom styczniowym, co jest ważnym gestem dla pozytywistki, dawniej, wraz z całym swym pokoleniem, uznającej powstanie za absurdalny wyczyn idealistów.
Maria Konopnicka, Nasza szkapa
Narratorem noweli jest kilkunastoletni Wicek Mostowiak. Chłopiec, dziecinnym, nieporadnym nieco językiem, opowiada historię swojej rodziny. A jest to historia naprawdę dramatyczna: matka Wicka jest umierająca, ojciec traci pracę i, pragnąc zapewnić jej godne warunki umierania, zaczyna wyprzedawać różne przedmioty: łóżko, kożuch, a w końcu starą klacz, ulubienicę dzieci. Matka umiera, a jednak Wicek i jego rodzeństwo są szczęśliwi, ponieważ wóz z trumną ciągnie nie kto inny jak ich ukochana szkapa.
Konopnicka, zdaniem niektórych, przewyższała kunsztem pisarskim Orzeszkową czy Sienkiewicza. Pisarka, zgodnie z zasadami francuskiego Maupassantowskiego (od nazwiska Mauppassanta) naturalizmu, rezygnuje z komentarza odautorskiego – cały ciężar narracji spoczywa na bohaterach noweli. To początki narracji personalnej.
Problemy:
nędza miejskiej biedoty, brak perspektyw awansu społecznego, niemożność przetrwania wszelkich większych przeciwności losu.
Maria Konopnicka, Mendel Gdański
Tytułowy bohater to żydowski starzec, introligator, od lat mieszkający w Warszawie, wychowujący wnuka Jakuba. W mieście następuje istna eksplozja antysemityzmu, przygotowywany jest pogrom Żydów. Mendel jednak nie wierzy w zagrożenie. Uważa, że niemożliwe jest, by zrobili mu krzywdę jego sąsiedzi, znajomi, klienci. Myli się jednak. Pod jego dom nadchodzi rozjuszony motłoch. Mendel odważnie staje w oknie, w którym wcześniej nie zgodził się za radą sąsiadów wystawić krzyża – znaku wyrzeczenia się judaizmu, gwarancji bezpieczeństwa. Jego wnuka trafia kamień. Od śmierci ratują starca najodważniejsi sąsiedzi i młody student, ale po tym wydarzeniu Mendel traci poczucie więzi z miastem, sąsiadami i polskim społeczeństwem.
Problemy:
protest przeciw antysemityzmowi, próba unaocznienia czytelnikom, że Żydzi są częścią polskiego społeczeństwa.
Bolesław Prus, Kamizelka
Nowela zaliczana do literackich szkiców z życia ubogich mieszkańców Warszawy. Narratorem jest obecny właściciel tytułowej kamizelki. Kolekcjonował stare, zniszczone przedmioty. Rzeczoną część garderoby odkupił od handlarza starzyzną. Wiedział o niej, że należała do mężczyzny mieszkającego wraz z żoną w sąsiedztwie. Tę ubogą, lecz kochającą się parę dotknęło nieszczęście: mężczyzna ciężko zachorował i jego stan ciągle się pogarszał. Małżonkowie oszukiwali się nawzajem, aby nie martwić drugiej osoby: on, by ukryć przed nią, że bardzo traci na wadze, przesuwał codziennie sprzączkę na pasku kamizelki. Ona zaś, by dodać otuchy mężowi, codziennie skracała pasek.
Kamizelka ma kompozycję ramową. Początek i koniec to rozważania narratora na własny temat. Mają one podobny charakter, spełniają funkcję ram, w których zamknięty jest główny obraz – część środkowa, czyli dzieje małżeństwa.
Problemy:
Nie jest to typowa nowelka z tezą. Tytułowa kamizelka ma różne funkcje symboliczne:
- jest bodźcem pobudzającym narratora do snucia wspomnień;
- była przedmiotem wyjątkowym – towarzyszyła parze nieszczęśników od początku do końca;
- była symbolem ważnych i bolesnych spraw ludzkich;
- była także wzruszającym symbolem miłości dwojga ludzi.
Zobacz: