Bohaterowie nowel pozytywistycznych
To musisz wiedzieć!
- Nowela to jeden z najpopularniejszych gatunków pozytywistycznych, uprawiali ją najwybitniejsi powieściopisarze epoki: Henryk Sienkiewicz, Bolesław Prus, Eliza Orzeszkowa i najwybitniejsza pozytywistyczna poetka – Maria Konopnicka.
- Zadaniem noweli było najczęściej poruszyć czytelnika, apelować do jego sumienia, skłaniać do działania (czyli do pomocy najuboższym warstwom społeczeństwa) albo ostrzegać (np. Za chlebem Henryka Sienkiewicza).
- Nowele to specyficzne dokumenty epoki – przedstawiały drobne epizody z życia przeciętnych, nierzadko boleśnie pokrzywdzonych ludzi. Charakteryzował je głęboko humanitarny stosunek do człowieka z nizin, zwłaszcza bezbronnego i poniżonego. Ukazaniu klęski naiwnego i ciemnego biedaka (chłopa lub robotnika) towarzyszyło często oskarżenie ludzi z wyższych sfer, wytknięcie im obojętności i egoizmu. Postacie pozytywne, np. młodzi przedstawiciele inteligencji wrażliwi na krzywdę ludu, owładnięci ideą pracy u podstaw (przykład: Joanna Lipska z A…b…c Elizy Orzeszkowej – nauczycielka niosąca kaganek oświaty, prowadząca nielegalną szkołę dla miejskiej biedoty) najczęściej ponoszą porażkę.
- Najważniejsze nowele pozytywistyczne powstały w okresie dziesięciolecia 1880-1890.
- Do typowych bohaterów nowel zaliczamy: człowieka z ludu, dziecko, robotnika (Dym Marii Konopnickiej, Powracająca fala Bolesława Prusa), Żyda i emigranta.
TYPOWI BOHATEROWIE NOWEL
Dziecko
Najważniejsze utwory:
• Henryk Sienkiewicz: Janko Muzykant, Z pamiętnika poznańskiego nauczyciela
• Bolesław Prus: Antek, Katarynka, Grzechy dzieciństwa, Omyłka
• Eliza Orzeszkowa: Dobra pani, A…b…c, Tadeusz
• Maria Konopnicka: Nasza szkapa, Hanysek
Charakterystyka:
- Na przykładzie dziecka noweliści pozytywistyczni we wstrząsający sposób pokazywali zło współczesności. Bohaterami nowel były najczęściej dzieci ubogie, zaniedbane, osierocone. Bezbronność i ufność małych bohaterów stawały się przyczynami ich porażki, a nawet śmierci.
- Tematyka dziecięca wiąże się w dużym stopniu z pedagogicznymi zainteresowaniami epoki, stąd wiele nowel opowiadających o szkole (A…b…c, Z pamiętnika poznańskiego nauczyciela). Pojawia się też problem wybitnie uzdolnionych wiejskich dzieci pozbawionych możliwości zrealizowania swoich pragnień, rozwijania talentów (najbardziej charakterystyczne przykłady to Janko Muzykant i Antek).
- Nowelistów interesowało też, w jaki sposób dziecko postrzega otaczającą rzeczywistość, sprawy dorosłych. Najciekawszą próbą spojrzenia na świat oczyma dziecka (dwuletniego malca) jest Tadeusz Elizy Orzeszkowej.
- Ukazywano także problem dziecka pracującego od najmłodszych lat, wyzyskiwanego – jak Hanysek, tytułowy bohater noweli Marii Konopnickiej.
Bohater z ludu
Najważniejsze utwory:
- Henryk Sienkiewicz: Szkice węglem, Janko Muzykant, Jamioł, Za chlebem, Bartek Zwycięzca
- Bolesław Prus: Antek, Na wakacjach
- Eliza Orzeszkowa: Obrazek z lat głodowych, Tadeusz
Charakterystyka:
- W ówczesnej nowelistyce świat chłopski to przede wszystkim świat ludzi skrzywdzonych, wykorzystywanych, zdanych na pastwę i intrygi nieuczciwych urzędników. Bohaterów chłopskich charakteryzują: nędza, ciemnota i naiwność. Dlatego są oni bezbronni wobec bezwzględnych i amoralnych jednostek (takich jak na przykład Zołzikiewicz ze Szkiców węglem) i łatwo padają ich ofiarą. Klęska postaci z ludu to, oczywiście, również wynik obojętności i egoizmu warstw oświeconych – ziemiaństwa i duchowieństwa.
- Równocześnie twórczość nowelistyczna wydobywa te pierwiastki psychiki chłopskiego bohatera, które dowodzą jego wysokiej wartości etycznej i heroizmu (bohaterka Na wakacjach), uzdolnień (tu: wybitnie uzdolnione wiejskie dzieci, Janko Muzykant i Antek), pracowitości i uporu (Wawrzon Toporek i jego córka Marysia z Za chlebem).
Emigrant
Najważniejsze utwory:
Henryk Sienkiewicz: Za chlebem, Latarnik.
Charakterystyka:
- Ciekawe połączenie motywu emigranta z problematyką patriotyczną (również bardzo ważną w pozytywistycznej nowelistyce) stanowi Latarnik Henryka Sienkiewicza. Tłumiona przez lata tęsknota za ojczyzną nagle budzi się w Skawińskim podczas lektury Pana Tadeusza. Stopniowo ożywiające się wspomnienia bohatera są jednocześnie przyczyną jego życiowej klęski – Skawiński traci wymarzone miejsce pracy i zostaje w ten sposób skazany na dalszą tułaczkę po obcej ziemi.
- Skawiński wyemigrował z kraju z przyczyn politycznych, losy reprezentantów emigracji zarobkowej opisał Henryk Sienkiewicz w noweli Za chlebem. Wawrzon Toporek, główny bohater utworu, jest chłopem z Wielkopolski, który padł ofiarą niemieckiej propagandy i wraz z córką wyruszył do Ameryki, wierząc, że znajdzie tam dobrą pracę i będzie wiódł szczęśliwe i dostatnie życie. Nadzieje okazały się złudne – pozbawieni pracy i środków do życia bohaterowie muszą zginąć.
Żyd
Najważniejsze utwory:
Maria Konopnicka: Mendel Gdański (1890)
Charakterystyka:
- W wielu nowelach pozytywistycznych postać Żyda pojawia się na drugim planie, najczęściej jest on handlarzem starzyzną (np. w Kamizelce, Naszej szkapie) albo karczmarzem (w Szkicach węglem). Żyd ukazywany jest często jako okrutny człowiek interesu, bezwzględnym targiem wyciskający ostatni grosz z biedaków.
- Mendel Gdański odbiega od tego stereotypowego ujęcia. Konopnicka napisała tę nowelę pod wrażeniem narastającego w zaborze rosyjskim antysemityzmu, niosącego ze sobą pogromy Żydów i rabunek ich mienia przez podburzony motłoch miejski. Tytułowym bohaterem utworu jest ubogi żydowski introligator, człowiek dobry, szlachetny, mądry, bardzo przywiązany do Warszawy, swojego rodzinnego miasta. Z jego postacią skontrastowana została pełna nienawiści i zdziczenia postawa prymitywnych antysemitów.
Najkrótsza definicja noweli
Nowela to krótki utwór pisany prozą, o skondensowanej i wyraziście zarysowanej akcji. Najważniejsze cechy idealnej noweli to: zwięzłość, prostota i przejrzystość fabuły (będącej najczęściej jednowątkowym przebiegiem zdarzeń), mocno zarysowany punkt kulminacyjny, w którym rozstrzygają się losy bohatera, dobitna pointa (morał).
Zobacz:
Na czym polega nowatorstwo narracji w nowelistyce pozytywistycznej?