Posts From redakcja
K Kalambur – gra słów oparta na wykorzystaniu wieloznaczności wyrazów lub ich podobieństwie. Zmiana brzmienia często niesie ze sobą zmianę znaczenia. Klasycyzm – w dzisiejszym rozumieniu dialog z kulturą śródziemnomorską, zwłaszcza antykiem, Biblią i renesansem. Ten nurt cechuje dążenie do chłodu, obiektywizmu oraz intelektualizmu, a także nawiązania do tekstów dawnych epok. Typowy na przykład dla tekstów Zbigniewa Herberta czy poezji Jarosława Marka Rymkiewicza. Klauzula (od łac. clausula – zamknięcie) – końcowy odcinek wersu, charakteryzuje
L Lakoniczność – jest to cecha stylu, inaczej zwięzłość, konkretność, lapidarność. Nazwa pochodzi od dawnej Lakonii (Sparty), gdzie obowiązywała zasada skrótowości i precyzji wypowiedzi. Lingwizm (poezja lingwistyczna) – popularna w latach 70. XX wieku, charakteryzuje ją szczególne nakierowanie na język, demaskowanie jego konwencji i stylów, jak również gry językowe, zabawa metaforami i brzmienie (patrz np. Białoszewski, Nowa Fala). Liryka inwokacyjna Adresat wypowiedzi jest ważniejszy od „ja” lirycznego, wyznanie ma charakter prośby, apelu, manifestu, a
M Makaronizowanie – wplatanie w tekst wypowiedzi w różnych językach, najczęściej w łacińskim i francuskim. Makaronizm był figurą typową dla baroku sarmackiego w XVII w. Maniera literacka – wtórne użycie cech stylu stworzonego w danej epoce. Polega na wyolbrzymieniu i przejaskrawieniu pewnych jego elementów. Jest zaprzeczeniem oryginalności. Może się odnosić do nurtu, twórczości pisarza lub konkretnego dzieła. O manierze możemy mówić w przypadku np. twórczości epigonów polskiego romantyzmu krajowego. Marinistyczna poezja – główny nurt poezji barokowej (Giambattista Marino, Jan Andrzej
O Obrazowanie poetyckie – jest to zespół obrazów poetyckich. Istnieją 3 sposoby obrazowania poetyckiego: realistyczne – odbicie rzeczywistości, przekształcające – posługiwanie się elementami rzeczywistości, ale nadawanie im nowych układów i konfiguracji, fantastyczne – tworzenie nowych związków między rzeczami, a także nowych kształtów rzeczy (np. poezja Leśmiana). Oksymoron – zestawienie ze sobą wyrazów wykluczających się, przeciwstawnych, kontrastowych. Ulubiona figura stylistyczna barokowej poezji dworskiej. Na przykład „czarna jasność”, „żywy trup”, „gorący lód”, „kocham nienawidząc”.
P Paradoks – zaskakujące, szokujące odbiorcę sformułowanie, sprzeczne z ogólnie uznanymi twierdzeniami, ujawnia nieoczekiwaną prawdę filozoficzną lub moralną. Paralelizm składniowy – jest to powtarzanie zdań o identycznej budowie składniowej, typowe na przykład w wersetach biblijnych czy w marinistycznych wierszach Morsztyna. Personifikacja (uosobienie) – rodzaj metafory, szczególny rodzaj animizacji. Jest to przedstawienie rzeczy, zjawisk przyrody, stanów abstrakcyjnych jako działających i czujących postaci ludzkich. Na przykład „rozliczne kwiatki Wiosna rodzi” (J. Kochanowski), „Dąb bałwochwalczo wierzy w Tymian” (B.
R Reifikacja (urzeczowienie) – nadanie istotom żywym cech przedmiotów martwych, rzeczy. Rym – zgodność brzmienia zakończeń wyrazów dwóch lub więcej wersów. Wyróżniamy rymy: żeńskie – półtorazgłoskowe, np. wiosny – radosny, męskie – jednozgłoskowe, np. fal – dal.
S Sonet – kunsztowny w budowie utwór liryczny, składa się z 14 wersów. Dwie pierwsze strofki 4-wersowe (kwadryny) mają charakter opisowy, dwie następne 3-wersowe (tercyny) – refleksyjny. Dwa ostatnie wersy filozoficzne zamykają w puencie utwór. Prawdopodobnie pochodzi ze średniowiecznej Sycylii, najpopularniejsze są dwie odmiany: sonet włoski i francuski. Sonety pisali m.in. Petrarka, Szekspir, Sęp Szarzyński, Mickiewicz, Iwaszkiewicz, Staff. Synekdocha – rodzaj metonimii oparty na zależnościach ilościowych między zjawiskami lub rzeczami (część zastępuje całość albo
Ś Średniówka – przedział, przerwa intonacyjna wewnątrz wersu, najczęściej występuje w wierszu sylabicznym, dłuższym niż ośmiozgłoskowiec.
T Tercyna – strofa trzywersowa rymowana aba bcb, najczęściej pisana 11-zgłoskowcem lub 13-zgłoskowcem. Jest składową częścią sonetu, w którym trzecia i czwarta zwrotka (tercyny właśnie) mają zazwyczaj charakter refleksyjny. Testament poetycki – utwór poetycki stylizowany na testament. Zawiera najczęściej ostatnią wolę poety, pożegnanie się z najbliższymi, niesie też przesłanie dla współczesnych bądź potomnych (np. Testament mój Juliusza Słowackiego). Topos – stały motyw, wątek, stereotypowe wyobrażenie. Pojawia się na przestrzeni wielu epok, pochodzi
U Układ rozkwitania – sposób konstrukcji wypowiedzi poetyckiej wprowadzony przez Tadeusza Peipera. Element początkowy wiersza (słowo czy zdanie) zostaje rozbudowany określeniami precyzującymi i wzbogacającymi, czyli „rozkwita”, nabierając pełniejszych znaczeń.
W Wiersz „bohaterski” (czyli heksametr) – w antycznej Grecji klasyczny 6-stopowy i 16-zgłoskowy wiersz, który był zarezerwowany dla eposu. To także nowożytny wiersz biały, zbudowany według tej samej miary. Wiersz sylabiczny – równozgłoskowy, o nieregularnych akcentach, w wersach dłuższych niż ośmiozgłoskowe występuje średniówka, czyli przerwa intonacyjna. Wiersz sylabotoniczny – równozgłoskowy, o regularnie rozłożonych akcentach. Układy następujących po sobie sylab akcentowanych i nieakcentowanych to stopy metryczne. Wzorowane są na językach starożytnych, opartych na iloczasie. Wiersz toniczny –
2. Jaką formę mają wymienione wyrazy w mianowniku liczby pojedynczej: dziewczęta, mieszczanie, Hiszpanie, ludzie, strzemiona, podwoje, Karpaty, Beskidy? Na czym polega osobliwość fleksyjna tych form? Fleksja rzeczowników dziewczę oraz strzemię jest osobliwa, gdyż w obu liczbach występują nieco inne tematy fleksyjne, przy czym forma mianownika (i biernika) liczby pojedynczej jest krótsza od innych form: dziewcz-ę – dziewczęć-a, dziewczęt-a oraz strzem’-ę – strzemień-a, strzemion-a. Rzeczowniki mieszczanie oraz Hiszpanie kończą się tak
4. Dlaczego wyrazy: przypadek, bal, muł mają oboczne formy dopełniacza liczby pojedynczej: przypadka/ przypadku, bala/ balu, muła/ mułu. Czy nie narusza to prawa ekonomiczności języka? Wybór końcówki dopełniacza jest uzależniony od znaczenia wyrazu. Prawo ekonomiczności języka zostało tu więc potwierdzone, nie zaś naruszone. Dzięki tym różnicom łatwiej można odróżnić podane homonimy, czyli wyrazy o identycznej formie, lecz różnym znaczeniu. przypadek przypadka (kategorii gramatycznej przypadku (trafu) bal bala (kłody) balu (zabawy)
5. Jakie kryteria odgrywają najważniejszą rolę przy ocenie neologizmów? Nie każdy nowo utworzony wyraz zyskuje akceptację. Przede wszystkim musi okazać się potrzebny – musi nazywać coś, co do tej pory nazwy nie miało. Ważne, by okazał się wygodny w użyciu. Powinien zostać utworzony w sposób typowy dla polszczyzny, a przy tym tak, by nie budzić nieestetycznych skojarzeń.
6. Jakie typy formacji słowotwórczych szerzą się w polszczyźnie jako wynik tendencji do skrótu? Dążenie do ekonomiczności przejawia się w języku na różnych jego poziomach. W naszych wypowiedziach dominują zdania pojedyncze, nie zaś wielokrotnie złożone.Jeśli znaczenia jakiegoś wyrazu można się domyślić na podstawie kontekstu, wyraz ów pomijamy – bez straty dla sensu zdania. Na poziomie fonetyki ułatwieniu służą upodobnienia fonetyczne, jak również redukcje głosek w grupach spółgłoskowych. W słowotwórstwie zaś
7. Kobietę-posła nazywamy dziś posłanką. Jakie względy zadecydowały o wyborze tego określenia i odrzuceniu np. formacji: posełkini, poślini (por. gospodyni, monarchini), posełka (por. np. barmanka)? Wszystkie trzy formacje nie mogły się przyjąć w polszczyźnie. Poślini – źle się kojarzy. Rzeczownik posełkini kończy się podobnie, ale również odpada: formant -kini nie występuje w polszczyźnie. Wydaje się, że formant -ka, tworzący żeńskie nazwy zawodów, byłby najodpowiedniejszy. Jednakże w wyrazie podstawowym poseł samogłoska
8. Dlaczego czasownik tłumaczyć ma dwa czasowniki dokonane, tzn. przetłumaczyć i wytłumaczyć, a np. czasownik czytać tylko jeden – przeczytać? Podaj inne analogiczne przykłady. Czasownik tłumaczyć ma w polszczyźnie dwa znaczenia: «wyjaśniać» oraz «dokonywać przekładu». Podane czasowniki dokonane pasują do odpowiedniego znaczenia. Czasownik czytać ma jedno znaczenie – stąd też jeden odpowiednik dokonany. Podobne relacje widać na przykładzie czasowników wymyślać oraz dowodzić: wymyślać – wymyślić (planować), ale nawymyślać (skrytykować kogoś); dowodzić
9. Czy utworzenie neologizmów: punktowiec, wieżowiec, wysokościowiec, klatkowiec jest przejawem tendencji do skrótu czy do precyzji informacji? Dlaczego? Wysokościowiec może oznaczać zarówno bardzo wysoki budynek, jak i robotnika pracującego na wysokości. Słowniki podają to pierwsze znaczenie – ale jeśli kadłubowiec ma być nazwą pracownika określonego wydziału stoczni? Z podanych wyrazów przyjął się jedynie wieżowiec – skojarzenie z wyrazem podstawowym okazało się trafne. Punktowiec ma oznaczać samotny wysokościowiec. Z kolei
10. Podaj przykłady wyrazów o czytelnej, przejrzystej budowie słowotwórczej. Budowa słowotwórcza jest czytelna wtedy, gdy znaczenie strukturalne wyrazu (wynikające z budowy) będzie odpowiadać znaczeniu słownikowemu. Przymiotnik utworzony za pomocą przedrostka nie- pochodzi od przymiotnika bez przeczenia: nie-mądry, nie-śmiały, nie-ekologiczny itp. Przejrzyste wydają się również zdrobnienia: kot-ek, lis-ek, świn-ka, pól-ko itd. Formant -arnia tworzy nazwy miejsc: suszarnia, palarnia, kwiaciarnia, rupieciarnia. Natomiast wyraz szarak nie odznacza się przejrzystą budową z jego formy
11. Czy formacje słowotwórcze: rękowy, możenie, czytarnia mają swoje wzory w polskim systemie językowym? Dlaczego ich nie używamy? Wszystkie trzy wyrazy, choć dziwne, wydają się zrozumiałe. Wobec tego mechanizmy ich utworzenia nie powinny być obce polszczyźnie. Nie mówimy rękowy, lecz ręczny. Jednakże przyrostek -owy tworzy wiele innych przymiotników: (staw) łokciowy, skokowy, barkowy, ramieniowy itd. Jeszcze wyraźniej widać typowość formacji możenie. Ten rzeczownik odczasownikowy utworzono za pomocą przyrostka -enie, tak jak
