Nauka o języku - pytania i odpowiedzi
2. Jaką formę mają wymienione wyrazy w mianowniku liczby pojedynczej: dziewczęta, mieszczanie, Hiszpanie, ludzie, strzemiona, podwoje, Karpaty, Beskidy? Na czym polega osobliwość fleksyjna tych form? Fleksja rzeczowników dziewczę oraz strzemię jest osobliwa, gdyż w obu liczbach występują nieco inne tematy fleksyjne, przy czym forma mianownika (i biernika) liczby pojedynczej jest krótsza od innych form: dziewcz-ę – dziewczęć-a, dziewczęt-a oraz strzem’-ę – strzemień-a, strzemion-a. Rzeczowniki mieszczanie oraz Hiszpanie kończą się tak
4. Dlaczego wyrazy: przypadek, bal, muł mają oboczne formy dopełniacza liczby pojedynczej: przypadka/ przypadku, bala/ balu, muła/ mułu. Czy nie narusza to prawa ekonomiczności języka? Wybór końcówki dopełniacza jest uzależniony od znaczenia wyrazu. Prawo ekonomiczności języka zostało tu więc potwierdzone, nie zaś naruszone. Dzięki tym różnicom łatwiej można odróżnić podane homonimy, czyli wyrazy o identycznej formie, lecz różnym znaczeniu. przypadek przypadka (kategorii gramatycznej przypadku (trafu) bal bala (kłody) balu (zabawy)
5. Jakie kryteria odgrywają najważniejszą rolę przy ocenie neologizmów? Nie każdy nowo utworzony wyraz zyskuje akceptację. Przede wszystkim musi okazać się potrzebny – musi nazywać coś, co do tej pory nazwy nie miało. Ważne, by okazał się wygodny w użyciu. Powinien zostać utworzony w sposób typowy dla polszczyzny, a przy tym tak, by nie budzić nieestetycznych skojarzeń.
6. Jakie typy formacji słowotwórczych szerzą się w polszczyźnie jako wynik tendencji do skrótu? Dążenie do ekonomiczności przejawia się w języku na różnych jego poziomach. W naszych wypowiedziach dominują zdania pojedyncze, nie zaś wielokrotnie złożone.Jeśli znaczenia jakiegoś wyrazu można się domyślić na podstawie kontekstu, wyraz ów pomijamy – bez straty dla sensu zdania. Na poziomie fonetyki ułatwieniu służą upodobnienia fonetyczne, jak również redukcje głosek w grupach spółgłoskowych. W słowotwórstwie zaś
7. Kobietę-posła nazywamy dziś posłanką. Jakie względy zadecydowały o wyborze tego określenia i odrzuceniu np. formacji: posełkini, poślini (por. gospodyni, monarchini), posełka (por. np. barmanka)? Wszystkie trzy formacje nie mogły się przyjąć w polszczyźnie. Poślini – źle się kojarzy. Rzeczownik posełkini kończy się podobnie, ale również odpada: formant -kini nie występuje w polszczyźnie. Wydaje się, że formant -ka, tworzący żeńskie nazwy zawodów, byłby najodpowiedniejszy. Jednakże w wyrazie podstawowym poseł samogłoska
8. Dlaczego czasownik tłumaczyć ma dwa czasowniki dokonane, tzn. przetłumaczyć i wytłumaczyć, a np. czasownik czytać tylko jeden – przeczytać? Podaj inne analogiczne przykłady. Czasownik tłumaczyć ma w polszczyźnie dwa znaczenia: «wyjaśniać» oraz «dokonywać przekładu». Podane czasowniki dokonane pasują do odpowiedniego znaczenia. Czasownik czytać ma jedno znaczenie – stąd też jeden odpowiednik dokonany. Podobne relacje widać na przykładzie czasowników wymyślać oraz dowodzić: wymyślać – wymyślić (planować), ale nawymyślać (skrytykować kogoś); dowodzić
9. Czy utworzenie neologizmów: punktowiec, wieżowiec, wysokościowiec, klatkowiec jest przejawem tendencji do skrótu czy do precyzji informacji? Dlaczego? Wysokościowiec może oznaczać zarówno bardzo wysoki budynek, jak i robotnika pracującego na wysokości. Słowniki podają to pierwsze znaczenie – ale jeśli kadłubowiec ma być nazwą pracownika określonego wydziału stoczni? Z podanych wyrazów przyjął się jedynie wieżowiec – skojarzenie z wyrazem podstawowym okazało się trafne. Punktowiec ma oznaczać samotny wysokościowiec. Z kolei
10. Podaj przykłady wyrazów o czytelnej, przejrzystej budowie słowotwórczej. Budowa słowotwórcza jest czytelna wtedy, gdy znaczenie strukturalne wyrazu (wynikające z budowy) będzie odpowiadać znaczeniu słownikowemu. Przymiotnik utworzony za pomocą przedrostka nie- pochodzi od przymiotnika bez przeczenia: nie-mądry, nie-śmiały, nie-ekologiczny itp. Przejrzyste wydają się również zdrobnienia: kot-ek, lis-ek, świn-ka, pól-ko itd. Formant -arnia tworzy nazwy miejsc: suszarnia, palarnia, kwiaciarnia, rupieciarnia. Natomiast wyraz szarak nie odznacza się przejrzystą budową z jego formy
11. Czy formacje słowotwórcze: rękowy, możenie, czytarnia mają swoje wzory w polskim systemie językowym? Dlaczego ich nie używamy? Wszystkie trzy wyrazy, choć dziwne, wydają się zrozumiałe. Wobec tego mechanizmy ich utworzenia nie powinny być obce polszczyźnie. Nie mówimy rękowy, lecz ręczny. Jednakże przyrostek -owy tworzy wiele innych przymiotników: (staw) łokciowy, skokowy, barkowy, ramieniowy itd. Jeszcze wyraźniej widać typowość formacji możenie. Ten rzeczownik odczasownikowy utworzono za pomocą przyrostka -enie, tak jak
12. Jak powinno się wymawiać polskie samogłoski nosowe w śródgłosie i wygłosie? Dlaczego? Śródgłos to środek wymawianego wyrazu. W tej pozycji samogłoski nosowe wymawiamy z pełnym rezonansem nosowym wyłącznie przed spółgłoskami szczelinowymi: przed s, sz, ś, z, ż (rz), ź, f, w, h (ch) oraz h’ (ch’). Przed innymi spółgłoskami samogłoski nosowe wymawiamy jako połączenie odpowiedniej samogłoski ustnej (e lub o) z odpowiednią spółgłoską nosową (n, ń lub m). Barwa
13. Jakiego rodzaju informacji o mówiących danym językiem może dostarczać sposób wymowy i akcentowania wyrazów? Na tej podstawie można zebrać informacje natury socjologicznej: z jakiego regionu Polski pochodzi, jakie ma wykształcenie, a nawet – ile ma lat. Przykładowo: mazurzenie, czyli wymowa głosek sz, ż, cz jako s, z, c występuje w gwarach ludowych Mazowsza i Małopolski, nie zaś Wielkopolski. Natomiast w języku inteligencji Małopolski i Wielkopolski występuje zjawisko tzw. fonetyki udźwięczniającej. Polega ono na udźwięcznianiu spółgłosek w pozycji przed
14. Wymowa grup spółgłoskowych w wyrazach polskich. Połączenia spółgłosek w polszczyźnie powinny być wymawiane jednakowo pod względem dźwięczności: albo w całości dźwięcznie, albo w całości bezdźwięcznie. Dlatego w wymowie wielu wyrazów dochodzi do upodobnień pod względem dźwięczności: rzeczownik krzak wymawiamy tak, jakbyśmy pisali go przez sz. Natomiast w wymowie rzeczownika buźka słychać grupę głosek śk.
15. Czy powinniśmy zaznaczać w wymowie nosowość końcowej samogłoski np. w wyrazach: drogą, bladą, młodą, pędzę, widzę, książkę? Dlaczego? W wymowie trzech pierwszych wyrazów nosowość powinna być osłabiona, lecz zaznaczona. Unikniemy wówczas ich fonetycznego utożsamienia z przysłówkami: drogo, blado, młodo. Natomiast odnosowiona wymowa pozostałych trzech wyrazów nie grozi żadnym nieporozumieniem. (Patrz polecenie 16.)
17. Które związki składniowe uważamy za poprawne? dostać co? czy czego? Związek dostać czego? odnosi się tylko do chorób: dostać grypy, kataru. W znaczeniu «otrzymać» ten czasownik łączy się z biernikiem: dostać prezent, pracę, wypłatę. pożyczyć co? czy czego? Ten czasownik najczęściej łączy się z biernikiem: pożyczyć książkę, wiertarkę, zapałki. Możliwe jest jednak jego użycie z tzw. dopełniaczem cząstkowym, czyli odnoszącym się do pewnej porcji czegoś: pożyczyć soli, mąki, kaszy. używać co? czy czego?
18. Od czego zależy użycie w zdaniu imiesłowu przysłówkowego współczesnego i uprzedniego? Czynność wyrażona imiesłowem uprzednim (napisawszy, poszedłszy) jest wcześniejsza od czynności zdania nadrzędnego. Natomiast czynność nazwana imiesłowem współczesnym (czytając, myśląc) jest równoczesna z czynnością zdania nadrzędnego i powinna być z nią porównywalna czasowo.
19. Jakie warunki muszą być spełnione, żeby imiesłowowy równoważnik zdania był dobrze użyty? Pamiętajmy o dwóch zasadach. Pierwsza z nich mówi o odpowiednim stosunku czasowym miedzy czynnością zdania nadrzędnego a czynnością wyrażoną imiesłowem (por. wyżej). Druga zasada dotyczy tożsamości podmiotu (i wykonawcy czynności) zdania nadrzędnego i domyślnego podmiotu (i wykonawcy czynności) imiesłowowego równoważnika.
20. Wskaż i popraw zdania, w których imiesłowowy równoważnik został użyty błędnie: a) Nie tracąc zimnej krwi, odparował cios ramieniem i wyskoczył z samochodu, biegnąc przed siebie. b) Pisząc te słowa, przypomniał mi się zeszłoroczny referat. c) Reszta uczniów rozjechała się w świat, zostając matkami, ojcami, a nawet dziadkami. d) Została zatrudniona w firmie handlowej, pełniąc odpowiedzialne funkcje. W pierwszym zdaniu poprawiamy drugi imiesłów: wyskoczył z samochodu i pobiegł przed siebie. Obie czynności nie są przecież równoczesne. W drugim zdaniu
21. Którym przypadkiem rządzą następujące czasowniki? bronić kogoś, czegoś (D.) przed kimś, czymś (N.) wzdragać się przed kimś, czymś (N.) domagać się kogoś, czegoś (D.) od kogoś czegoś (D.) interesować się kimś, czymś (N.) wybierać kogoś, coś (B.) na kogoś, coś (B.) godzić kogoś, coś (B.) z kimś, czymś (N.)
22. Omów typy słowników i podstawowe wydawnictwa poprawnościowe. Ogół polskich wyrazów zawierają słowniki języka polskiego, w zależności od zakresu materiału jedno- lub kilkutomowe. Podają one znaczenie danego wyrazu oraz jego charakterystykę gramatyczną.W artykule hasłowym można znaleźć także stałe połączenia zawierające dany wyraz. Jednakże takich związków najlepiej szukać w słownikach frazeologicznych. Wyrazy i konstrukcje zapożyczone z innych języków zawarto w słownikach wyrazów obcych; oprócz znaczenia podano tam etymologię tych wyrazów. Inny cel mają słowniki poprawnej polszczyzny. Informują one
23. Na czym polegają błędy w poniższych zdaniach? Proszę je poprawić. PAN w Krakowie zakupiło 20 nowych komputerów. Głoskowiec PAN oznacza Polską Akademię Nauk. W takim razie orzeczenie zdania powinno mieć formę rodzaju żeńskiego. Jeśli nie znamy rozwinięcia skrótowca, traktujemy go jak typowy rzeczownik o danym zakończeniu. Poprawnie: PAN w Krakowie zakupiła (albo zakupił) 20 nowych komputerów. Właściwy zespół tworzył dopiero lekarz weterynarii i technik. Podmiot szeregowy lekarz i technik wymaga orzeczenia w liczbie mnogiej. Rzeczownik zespół jest
