BAROK
Świat postaci Molierowskich Miłośnicy komedii bez trudu wybrną z takiego pytania: Molier stworzył bowiem cały szereg postaci charakterystycznych – znanych nawet wówczas, gdy utwór mistrza pozostaje nieznany. Wiemy, co oznacza zarzut: „jesteś skąpy jak Harpagon” albo „ależ z niego Don Juan”… Co najciekawsze: nic się nie zmieniło. Typy szykanowane przez Moliera wciąż napotykamy, chociaż on obserwował swój wiek XVII, a my żyjemy w XXI wieku. Można wciąż spotkać na swej drodze harpagona, mizantropa, Don
Wskaż podstawowe różnice między światopoglądem baroku i renesansu. Czy miało to odzwierciedlenie w literaturze? Renesans skupił się na sprawach doczesnych, społecznych, cywilizacyjnych. Wzrosło zainteresowanie świeckimi stronami życia, a osłabiło się średniowieczne nastawienie teocentryczne. Na rozwój kultury renesansu duży wpływ miała reformacja oraz pojawienie się nowego prądu umysłowego – humanizmu. Humanizm to uzmysłowienie sobie wartości własnej, jedynej, ludzkiej osobowości. W ten sposób człowiek nie wchodził w konflikt ze światem ani z samym sobą. Pojawiła się
Problemy baroku skupiały się wokół trzech opozycji: trwałość – nietrwałość (istnienia) pewność – niepewność (poznania) wieczność – doczesność (wartości) Poezja traktowała o duchowości i cielesności człowieka. Atrybutem pierwszej była trwałość, a drugiej – nietrwałość. W odczuciu ludzi baroku wartości te wchodziły ze sobą w konflikt. Świat to trwałość, ale i ruch, przemiana. Czucie stałości jest więc bardzo mylące. Nie da się nawet w myśli uchwycić stałości – wszelkie myślenie o sobie jest zawsze myśleniem o sobie samym z przeszłości. Jedynej
Przedstaw obraz Boga w utworach twórców renesansowych, w Sonetach Mikołaja Sępa Szarzyńskiego i ujęciu późniejszych autorów. Bóg jest wartością niezwykle ważną w hierarchii pisarzy obu epok – choć postrzeganą inaczej. To jakby opozycja harmonii i niepokoju, spokojnego, ufnego humanizmu i humanizmu heroicznego. W liryce Jana Kochanowskiego Bóg jest Stwórcą, Mistrzem, Architektem konstrukcji tak misternej i skomplikowanej jak wszechświat. Struktura taka daje podstawy do zaufania, poczucia bezpieczeństwa, wiary w ład i
Sarmatyzm stanowi jedno z najbardziej złożonych pojęć z zakresu dziejów kultury dawnej Polski. Odnosi się go do zespołu zjawisk obyczajowych oraz duchowej i umysłowej kultury rzeczypospolitej szlacheckiej od schyłku szesnastego wieku aż po czasy rozbiorów Polski, a nawet poza nie. Sarmatyzm pojmowany był jako pewien sposób myślenia o polskości i jako ziemiańsko-patriarchalny styl życia charakterystyczny dla średniej, drobnej i zaściankowej szlachty, hołdującej rodzimym wartościom. Ideologia sarmatyzmu oparta była na szeroko dyskutowanej tezie renesansowych kronikarzy historyków Macieja Miechowity
Mit sarmacki w literaturze późniejszych epok Sarmatyzm był ideologią o wielkiej sile oddziaływania. Nie przeminął wraz z epoką baroku, trwał w oświeceniu, wkradł się również w epokę romantyczną. Inspirował pisarzy nawet wówczas, gdy zgasł bezpowrotnie. Kontuszowa Rzeczypospolita, trochę zaściankowa, trochę parafialna, warcholsko-pieniacka żyje na kartach wielu utworów. Czasami odpycha i drażni, czasami bawi i śmieszy, czasami lśni pełnym blaskiem. W satyrach Ignacego Krasickiego, nade wszystko w utworze Pijaństwo przedstawiającym obraz wystawnego stylu życia polskiej szlachty, prowadzącego w konsekwencji do pijaństwa
Trudno go przecenić. Nie będzie przesady w stwierdzeniu, że bez ich znajomości Sienkiewicz nie napisałby Trylogii. Zachwyca nas bogactwo scen obyczajowych w powieści Sienkiewicza, jego drobiazgowa znajomość siedemnastowiecznej broni i ówczesnych technik walki, a tymczasem wszystko to zawdzięcza Paskowi, u którego co rusz napotykamy z rozmachem kreślone, prawdziwie malarskie – czy może raczej filmowe – sceny batalistyczne. Do tradycji Pamiętników nawiązuje też bogata galeria postaci – po sarmacku walecznych i bohaterskich: Longinusa Podbipięty i Jana Skrzetuskiego z Ogniem i mieczem,
Ustrojem rzeczypospolitej szlacheckiej. Ustrój to system rządzenia, określenie, kto ma prawo głosowania, wybierania władcy, decydowania o państwie. Znamy demokrację – czyli władzę ludu, władzę wszystkich mieszkańców – jeszcze z Aten. Znamy monarchię – gdy krajem rządzi król, a tron w dynastii rządzącej przechodzi z ojca na syna (to monarchia dziedziczna). W rzeczpospolitej szlacheckiej już w XVI wieku ustalono, że państwo jest „wspólną rzeczą” szlachty, czyli władza w Polsce należy do szlachty. Już Jagiellonowie, chcąc uzyskać zgodę polskich panów
To pojęcie związane nierozerwalnie z polską kulturą szlachecką i trzeba je dobrze zrozumieć. Sarmatyzmem nazywa się całą kulturę i wszelkie dziedziny życia ziemiańskiej szlachty polskiej: ich poglądy, obyczaje, światopogląd, poczucie jedności stanowej, sposób postępowania w czasie wojny i w codziennym życiu. Inaczej mówiąc, formacja kulturowa wytworzona przez polską szlachtę w wieku XVI, XVII, XVIII to sarmatyzm. Szlachcice polscy uważali się za spadkobierców (potomków) starożytnego rodu Sarmatów, który miał niegdyś przybyć nad Wisłę i tu się osiedlić.
Skoro poeci barokowi przyjęli sobie za cel zaszokować odbiorcę, ich poszukiwania podążały w kierunku wymyślania coraz to nowych, zaskakujących form wyrazu. Efekty tych dążeń bywały czystym wyrafinowaniem i być może stąd zrodziła się opinia o „przeroście formy nad treścią”. Charakteryzując konstrukcję poezji barokowej, wymienić trzeba: Kontrast – poeci baroku lubili jaskrawe przeciwstawienia i często utwór budowali na antynomiach: biel – czerń, miłość – śmierć, itd. Brzydota – stała się środkiem ekspresji, prawdziwym i silnie
Kontrreformacja – to prąd powstały w Kościele katolickim w odpowiedzi na zagrożenie reformacją. Miał on na celu zreformowanie Kościoła, przeprowadzenie tzw. reformy chrześcijańskiej. Tymczasem stała się kontrreformacja ruchem określającym kulturę końca XVI wieku aż po XVIII w. Ogromną rolę w określeniu tej kultury, a nawet życia politycznego odegrali jezuici. Kontrreformacja w swoich początkach była ruchem twórczym, a nawet tolerancyjnym, później doprowadziła do podporządkowania kultury Kościołowi, tłumienia swobody wypowiedzi, walki z innowiercami (m.in. uchwała o wygnaniu arian była takim
Wznoszono świątynie i pałace świeckie – bogato zdobione, monumentalne, dynamiczne. Dwa najważniejsze nazwiska architektów tej epoki, to Borromini i Bernini – reprezentanci Włoch. Budowlę barokową łatwo rozpoznać – renesansową harmonię, prostotę zastąpią teraz liczne zdobienia, kontrasty, zestawienia brył, nagromadzenie kopuł, złocenia. We wnętrzach kościołów bogato zdobione (czasem kapiące od złoceń) ołtarze, masa malowideł (także na sufitach), a w pałacach – luster. Architektura ściśle wiąże się z rzeźbą, wykorzystuje efekty malarskie oraz grę świateł. Oprócz
Barok nie ustępuje renesansowi, jeśli chodzi o dokonania w sztukach plastycznych, o wielkie nazwiska, nowatorskie osiągnięcia i dzieła warte dziś fortunę. Z ogólnych przemian i cech warto zapamiętać: Renesansową płaskość, jasność, zamkniętą formę zastąpiły głębia, światłocień, forma otwarta. W miejsce symetrii, harmonii, odwzorowania wkraczają dysharmonia, głębia, ekspresja uczucia (intelekt zastępują uczucia). Dotąd dbano o maestrię rysunku – teraz malarze operują światłem, barwą, perspektywą (kontrastem światła i cienia). Spokój przedstawienia zastępuje dynamika. Tematyka religijna, także mitologiczna, rozwój portretu.
Barok to nazwa o szczególnym rodowodzie, pochodzi bowiem od nazwy klejnotu – perły ogromnie rzadkiej jakości, o dziwnych, oryginalnych kształtach, perły, którą w portugalskim języku nazwano barocco (dziwny). Epoka nazwana imieniem klejnotu trwała w Europie od końca XVI w. – przez cały wiek XVII do początków wieku XVIII. Oczywiście kształtowało się to rozmaicie w różnych państwach. Polska na przykład jak zwykle spóźniona wobec Zachodu, przeżywała barok w następujących fazach: koniec lat 80. XVI w. – lata
Miłość w oczach poetów barokowych Można powiedzieć, że odpowiedź na to pytanie zawiera się w utworze Jana Andrzeja Morsztyna pt. Do trupa. W sonecie tym poeta porównuje oba zjawiska: śmierć i miłość. Okazuje się, że miłość bardzo śmierć przypomina, że ktoś zakochany jest podobny do nieboszczyka. Ta sama bladość twarzy, płomień (świec lub uczucia), ciemność żałoby lub zmysłów, niewola nieruchomego ciała lub rozumu. Jaki efekt przynosi to drastyczne porównanie? Oto – wnioskuje poeta –
Stulecia, które nastąpiły po baroku, wykazały, że epoka ta nie przeminęła bez echa. Skrytykowana przez oświecenie – już w romantyzmie odżywa, w twórczości Aleksandra Fredry i Adama Mickiewicza. I pozytywizm wraca do baroku – Trylogia Sienkiewicza właśnie XVII w. wybiera jako tło i temat wydarzeń „ku pokrzepieniu serc”. Literatura współczesna także nie pozostaje obojętna wobec odległego baroku. Przeciwnie – jego zagadkowość, atmosfera odwiecznych pytań, metafizyczny nastrój wciąż pociągają twórców i są źródłem inspiracji i nawiązań. I to nie
Człowiek i jego kondycja we wszechświecie – próba poszukiwań wartości trwałych i ocena wartości świata doczesnego. Istota ludzka wobec czasu i przemijalności (Daniel Naborowski). Życie jako heroiczna walka z pokusami ziemskimi (Mikołaj Sęp-Szarzyński). Temat miłości – różne jej ujęcia i sposoby opisu. Miłość jako uczucie trwalsze niż przemijanie (Daniel Naborowski: Do Anny). Miłość skierowana do Boga jako jedyna prawdziwa wartość (Mikołaj Sęp-Szarzyński: O nietrwałej miłości rzeczy świata tego). Miłość jako pożar zmysłów i jako gra wojenna –
Najprościej podzielić polski barok na dwa ważne nurty: dworski (Jan Andrzej Morsztyn, Daniel Naborowski), sarmacki (Jan Chryzostom Pasek, Wacław Potocki). Nie zamyka to jednak zasobu informacji o baroku polskim. W zakresie poezji wyróżniamy przecież poezję metafizyczną, „ziemskich rozkoszy”, plebejską, ziemiańską. Warto wynotować sobie zestaw autorów i tytułów: Prekursor baroku – Mikołaj Sęp-Szarzyński – poeta „rozdwojony w sobie”: Rytmy albo wiersze polskie O nietrwałej miłości rzeczy świata tego O wojnie naszej, którą wiedziemy z szatanem, światem i ciałem Jan
Celem poezji barokowej jest zaszokować, zaskoczyć odbiorcę. Dlatego twórcza praca poetów skupia się na poszukiwaniu nowych form wyrazu, na oryginalności pomysłu – czyli „konceptyzmie”. Najpopularniejszą techniką baroku była przecież metoda twórcza Giambattisty Marina – czyli konceptyzm. Przejął tę technikę polski Jan Andrzej Morsztyn i Daniel Naborowski, stosował tę technikę też Wacław Potocki. Zasadą był oryginalny, zaskakujący pomysł na ujęcie treści. Mogło być to wprowadzenie do poezji brzydoty – opisu rozkładających się
Troska o losy człowieka wynika już z charakteru tej epoki, z jej metafizycznej, skierowanej ku pozaziemskiej tematyce filozofii. Troska ta wyraża się w poszukiwaniu odpowiedzi na odwieczne pytanie: kim jest człowiek? Czy istnieje w doczesnym świecie cokolwiek trwałego? Jakie wartości są prawdziwe? Tę refleksję znajdujemy już w twórczości prekursora baroku – Mikołaja Sępa-Szarzyńskiego. Wg tego twórcy życie człowieka jest heroiczną walką z szatanem – czyli z ciałem, z pokusami ziemskimi. Wyraża to Sęp-Szarzyński w sonetach O wojnie naszej, którą wiedziemy z szatanem,
