BAROK
Mikołaj Sęp-Szarzyński (prekursor) Rythmy abo wiersze polskie krąg tematów filozoficznych; Daniel Naborowski (wczesny barok) Krótkość żywota filozofia przemijania, śmierci, kondycji człowieka; Sebastian Grabowiecki (wczesny barok) Setnik rymów duchowych filozofia przemijania, śmierci, kondycji człowieka; Jan Andrzej Morsztyn (dworak-dyplomata) Kanikuła albo psia gwiazda Lutnia poeta miłości, flirtu, polski marinista Stanisław Herakliusz Lubomirski (poeta-magnat) Sen O wartości rad poeta „światowych rozkoszy” Hieronim Morsztyn (poeta-sarmata) Światowa rozkosz kunszt poezji ziemiańskiej, tzw. „światowej rozkoszy” Zbigniew
Kontrast jako zasada kompozycji w baroku, jego związki z filozofią epoki. Barok – epoka w kulturze europejskiej, której granice zakreśla się od końca wieku XVI do połowy wieku XVIII. Jedną z cech wyznaczających jej specyfikę jest zasada kontrastu. Ma ona dwa istotne źródła: religijne, filozoficzne (Pascal i Kartezjusz). Obydwa można nieco schematycznie sprowadzić do akcentowania, jako opozycyjnych, wartości świata materialnego i duchowego. Ich przeciwstawienie doprowadza do ukształtowania dwóch modeli twórczości: poezji światowych rozkoszy oraz
Scharakteryzuj twórczość Jana Andrzeja Morsztyna. Jan Andrzej Morsztyn jest czołowym reprezentantem dworskiej poezji barokowej. Jego poetycki dorobek określono mianem „błahej treści w wyszukanej formie”. Źródłem tej etykietki jest fakt, iż Morsztyn jako marinista skupił swe twórcze działania na poszukiwaniu nowych, kunsztownych, zaskakujących form wyrażenia treści. I tak, tematami jego utworów nie są problemy egzystencjalne ani prawdy filozoficzne. Bywają nimi: życie dworskie, płocha miłość, flirt, zmysły, „gra miłosna” – stąd też inne określenie Jana
Panują kolejno: Stefan Batory, Zygmunt III Waza, Władysław IV, Jan Kazimierz, Michał Korybut Wiśniowiecki, Jan III Sobieski, August II Sas rozpoczyna czasy saskie – schyłkową fazę baroku w Polsce. Wszyscy wyżej wymienieni królowie są elekcyjni – wybrani przez ogół szlachty polskiej. W kraju panuje przecież demokracja szlachecka, i choć król jest władzą wykonawczą, na sejmach zapadają ważkie decyzje. Szlachta uzyskuje coraz więcej przywilejów, m.in. liberum veto (wolne: nie pozwalam), dzięki któremu jeden niezadowolony
Kontrreformacja – to prąd powstały w Kościele katolickim w odpowiedzi na zagrożenie reformacją. Miał on na celu zreformowanie Kościoła, przeprowadzenie tzw. „reformy chrześcijańskiej”. Tymczasem stała się kontrreformacja ruchem określającym kulturę końca XVI wieku aż po XVIII wiek. Ogromną rolę w określeniu tej kultury, a nawet życia politycznego odegrali jezuici. Kontrreformacja w swoich początkach była ruchem twórczym, a nawet tolerancyjnym, później doprowadziła do podporządkowania kultury Kościołowi, tłumienia swobody wypowiedzi, walki z innowiercami (m.in. uchwała o wygnaniu arian była takim
Każda epoka przynosi nowe zbiory zasad budowania utworów literackich. Dzieła, w których są one zawarte, nazywamy poetykami. Tworzyli je zwykle aktywni pisarze i filozofowie – jak w starożytności Arystoteles i Horacy. Teksty takie mają co najmniej podwójny charakter. Po pierwsze zawierają wizję, jaką na temat tego, jaka powinna być poezja, ma ich autor. Po drugie, mają też funkcję teoretyczno-literackiej pracy badawczej – zwykle odwołując się do pokrewnych lub przeciwstawnych przykładów literackich ilustrujących zawarte w poetyce
Epistolografia, czyli sztuka pisania listów. w XVII wieku pisanie pamiętników było modne. W większości te domorosłe dzieła nie są zbyt wartościowe literacko. Pisano diariusze, zapisy gawędziarskie, raptularze, czyli kroniki rodzinne. Odnotowywano wypadki wielkie i małe w rozmaitych dworkach szlacheckich – urodziny dzieci, śmierć, plony, zaloty, zaręczyny. czasem rodowód. Oprócz tego zarejestrowano wszelkie wydarzenia – śmierć króla, nową wojnę. Uwaga! Do historii przeszły listy króla Jana III do ukochanej Marysieńki – są dla potomnych dziełem literackim
Nazwą literatury plebejskiej określamy nurt literatury mieszczańskiej, jeszcze inaczej sowizdrzalskiej. Jej twórcami byli mieszczanie, żacy czy ubodzy nauczyciele wędrujący za zarobkiem. Dlatego dużą część tej literatury stanowią utwory anonimowe, tym bardziej że bunt i krytyka w nich zawarte mogły ściągnąć na autora kary. Wśród znanych twórców literatury plebejskiej znajduje się Jan z Kijan, Walenty Roździeński – ten twórca opisywał pracę górników i robotników w kuźniach śląskich. Literatura plebejska wytworzyła własny, specyficzny typ bohatera – sowizdrzała.
Utwór Wacława Potockiego spełnia warunki gatunku, jakim jest epos. Po pierwsze rozpoczyna się inwokacją – zwrotem do Boga o opiekę i pomoc w pisaniu. Dalej – utrzymuje relację w podniosłym tonie, godnym epopei. Opisuje przełomowe, ważne historycznie wydarzenie – wojnę chocimską. Prezentuje szczegółowo opisane (realizm szczegółu) sceny batalistyczne. Mowa Chodkiewicza jest bogatą oracją. Wreszcie – sam opis wodza przypomina portret herosa, silnego, nawołującego do walki, zwyciężającego. Zauważ: W Transakcję… wpisany jest mit idealnego sarmatyzmu oraz
Transakcja wojny chocimskiej opiewa przebieg i przygotowania do bitwy pod Chocimiem w 1621 roku. Wacław Potocki wykorzystał do napisania utworu relację uczestnika bitwy, Jakuba Sobieskiego, który spisywał dziennik wojenny. Można zaryzykować twierdzenie, że utwór jest rymowaną przeróbką pamiętnika na epos). I oto barokowy epos Potockiego jest dziś już nieco przestarzały, traktujemy go jako zabytek literatury siedemnastowiecznej, nie jako rzecz do czytania. Charakteryzuje go bowiem niezwykła, przeładowana inwersjami składnia, ogromna liczba zaimków, monotonia (jest
Generalnie nie przypisywali człowiekowi zbyt wielkiej potęgi, tej, którą znamy z renesansowego humanizmu. Przeciwnie człowiek – kruszyna, słaby, rozdwojony w sobie, przemijający. To, co ukocha na tej ziemi – musi porzucić. To, do czego przykłada wagę: uroda, dobrobyt, sława – to wszystko marności. Prawdziwe wartości są gdzieś tam, po śmierci, w pobliżu Boga… Smutne? Czasem dramatyczne, pełne rozpaczy, czasem spokojne, niosące ufność w Bogu, kiedy indziej prawie radosne w używaniu choćby tej chwili życia. Barok
Omów sylwetkę twórczą Jana Chryzostoma Paska i zalety artystyczne Pamiętników. Najpopularniejszym dziełem, w którym Sarmata przedstawia samego siebie, są Pamiętniki Jana Chryzostoma Paska. Autor to znakomity gawędziarz, niestroniący od latynizmów i emocjonalizmów, piszący żywym, barwnym językiem. Można go uznać za typowego Sarmatę – jego życiorys jest wręcz modelowy: burzliwa i awanturnicza młodość, niewielkie umiłowanie ksiąg, wielkie za to lenistwo, ekstrawagancja i buta szlachecka. Brał udział w walkach, które przedstawia raczej jako okazję do nawiązania nowych
Pamiętnikarstwo to typ domorosłej literatury, bardzo popularny w siedemnastowiecznej Polsce. Pamiętniki Jana Chryzostoma Paska są tego najlepszym dowodem, a i najwybitniejszym zabytkiem tego rodzaju piśmiennictwa. Nie tylko Pasek pisał pamiętniki – stały się one modą baroku, szlachta prowadziła księgi domostw, notowano wydarzenia zarówno prowincjonalne, jak i istotne dla całego kraju. Pamiętniki stały się źródłem wiedzy o obyczajowości szlachty polskiej, źródłem historycznym, a także informacją o ówczesnym języku. Wśród piśmiennictwa pamiętnikarskiego wyróżnić i zapamiętać trzeba: diariusze (pisane codziennie),
W baroku – przerost formy nad treścią Sztuka poetycka musi opierać się na poszukiwaniu nowych, kunsztownych, zaskakujących form wyrażenia treści, czyli na możliwie zaskakujących czytelnika chwytach. Mistrzem dla naszych poetów barokowych był włoski artysta włoski Marino. Manierę marinistyczną najlepiej opanował u nas Jan Andrzej Morsztyn. Stosowali ją też Daniel Naborowski, a nawet Wacław Potocki. Środki artystyczne Nagromadzenie środków stylistycznych w celu zwiększenia efektowności utworu: apostrofy, wyliczenia i liczne epitety, powtórzenia: anafory (powtórzenia tego
Literatura sarmacka jest „odwrotnością” dworskiej: dworska – ulega modom z zagranicy, postuluje wielkie wymagania co do formy, sarmacka – swojska, zapatrzona jest we własną szlachecką tradycję i wręcz niechętna wobec obcych wzorów, tworzy ideał Sarmaty. Twórcami sarmatyzmu nie tylko w literaturze, lecz w obyczajach, w sposobie życia była szlachta funkcjonująca w kręgu swojego wiejsko-sąsiedzkiego środowiska. Głosiła wolność jednostki szlacheckiej – aż do skrajnego liberum veto;kult tradycji, włącznie z własnym tradycyjnym strojem – kontuszem. Wyznawała religię katolicką –
Co ich łączy? Łączy twórców epoka, łączy ich maniera poetycka – obaj są mistrzami konceptyzmu i krzewicielami stylu Marina. Zarówno Morsztyn, jak i Naborowski popisują się mistrzostwem pióra, bogactwem środków poetyckich, oryginalnością pomysłów – słowem obu przysługuje określenie „wyszukanej formy”. Co ich różni? Różni ich treść utworów. Czy jest to tematyka błaha u Morsztyna, a poważna u Naborowskiego? Powiedzmy inaczej: Jan Andrzej Morsztyn – poeta miłości – tworzy typowo dworską, „rozrywkową” poezję. Sławi miłość, zmysły,
Miłość flirtująca i miłość metafizyczna – zaprezentuj dwa oblicza miłości w literaturze barokowej. Miłość flirtującą znajdziemy bez cienia wątpliwości w poezji Jana Andrzeja Morsztyna. Tego przedstawiciela dworskiego nurtu w literaturze nazywa się nawet poetą miłości. W zbiorkach jego wierszy (Kanikuła albo psia gwiazda i Lutnia) głównym tematem jest miłość. Wprawdzie porównywana jest do ciężkiego stanu ducha i ciała, a zakochany nawet do… trupa, ale tak naprawdę miłość w poezji Morsztyna to coś lekkiego, flirt, zabawa, gra w ciuciubabkę.
Poeci lubili sonet. Prekursor – Mikołaj Sęp-Szarzyński pisał Rythmy albo wiersze polskie, sonet spotkany też u Jana Andrzeja Morsztyna i Daniela Naborowskiego. Epicy lubili epos. Przypomniał ten gatunek Wacław Potocki, tworząc Transakcję wojny chocimskiej. Rozkwit przeżywa poezja dworska (Jan Andrzej Morsztyn), a do pochwały wsi „używano” sielanki (Szymon Zimorowic). W prozie domorosłej – bardzo rozpowszechniło się pamiętnikarstwo; pamiętniki, diariusze, roczniki (Jan Chryzostom Pasek), jak również relacje z podróży i listy (np. króla
W pewnym uproszczeniu mówimy, że w literaturze polskiego baroku zaistniały dwa ważne, podstawowe nurty. Nurt dworski– rozwijający się na dworach magnackich i królewskim; drugi to nurt ziemiański (sarmacki) – charakterystyczny dla szlacheckich dworków ziemiańskich, odległych od miast, tętniących własnych życiem, kultywującym własne tradycje. Nurt dworski reprezentują: Jan Andrzej Morsztyn i Daniel Naborowski. Ten typ literatury uprawiany był na wzór europejski, zwłaszcza modna stała się poezja włoskiego Marina, którego naśladowali także polscy poeci. Poezja
Komedia obyczajowa jest tą odmianą komedii, która za przedmiot ośmieszającego przedstawienia wybiera obyczajowość określonego środowiska społecznego – np. szlachty lub mieszczaństwa. W czasach współczesnych, chcąc napisać komedię obyczajową, można uczynić tematem swojego dzieła przywary, przyzwyczajenia, przesądy i sposób bycia – na przykład środowiska uczniów. Żeby było sprawiedliwie – mogą to być oczywiście obyczaje nauczycieli, ludzi ze wsi lub z małego miasteczka, ale również środowiska wielkomiejskie itd. Świętoszek Moliera jest komedią obyczajową – piętnuje
