Czas pomiędzy wojnami 1918-1939
1918 (koniec I wojny światowej) – 1939 (początek II wojny światowej)
Dwoistość odczuć ludzi początku XX w.
- optymizm:
- entuzjazm z powodu osiągnięć człowieka,
- pochwała rewolucji, siły ludu, prymitywnej sztuki,
- poznawanie tajników świata,
- pesymizm i lęk:
- świadomość własnej niewiedzy,
- nihilizm – zmęczenie nadmiarem osiągnięć nauki,
- poczucie osamotnienia i uniformizacji.
.
Charakterystyka
- Dwudziestolecie zaobfitowało w talenty, w nowatorskie pomysły, nowe formy powieści i eksperymenty w sztuce i poezji.
- To epoka kawiarń i kabaretów hołdująca gwiazdom i gwiazdkom najnowszej muzy – kina. Królami masowej wyobraźni stają się Charlie Chaplin czy Rudolf Valentino.
- To czas rewolucji i wynalazków. Epoka ogromnych kontrastów. W literaturze i sztuce – wiele różnych kierunków artystycznych (od skrajnej awangardy do tradycji!), ciekawych dzieł, wybitnych twórców. Czas jazzu, radia i kina.
- To lata wielkiego kryzysu gospodarczego. Zaczął się w Stanach Zjednoczonych, lecz błyskawicznie dotarł do Europy. Jednego dnia ludzie potracili wielkie majątki i z milionerów stali się żebrakami. Dla większości ludzi kryzys oznaczał jednak brak pracy i biedę.
- W historii najważniejszy i najbardziej obfitujący w skutki okazał się rozwój totalitaryzmów – faszyzmu w Niemczech i stalinizmu w Rosji Radzieckiej.
- W zakresie filozofii epoki warto wyróżnić modę na psychoanalizę zapoczątkowaną przez Freuda, katastrofizm, który przeżył swoje pięć minut i rzeczywiście okazał się proroczy, i wreszcie – najważniejszy chyba nurt – egzystencjalizm. Poczucie absurdalności istnienia, samotności człowieka w kosmosie nie przestało być ważnym tematem długo po wojnie.
Co jest ważne?
Gwałtowny rozwój wiedzy
- Albert Einstein ogłosił teorię względności. Wspaniale, tylko że pojęcia tak stałe jak przestrzeń i czas przestały być już pewne. Czas, wiek – są względne… Czym więc właściwie jest przestrzeń?
- Odkryto istnienie energii promieniotwórczej, istnienie atomu, w końcu rozbitego na drobniejsze elementy. Materia przestała być pojęciem oznaczającym coś trwałego i nienaruszalnego – jest podzielna aż do mikroskopijnych cząstek).
- Werner Heisenberg ogłosił swoją zasadę niepewności (1926). Jej skrót to wniosek, że wszystko, co wydaje nam się pewne, jest tylko prawdopodobieństwem, które opieramy na powtarzalności statystycznej. Wystarczy jedna niezgodność – i setki naukowych gałęzi połamią się z trzaskiem.
- Osiągnięcia astrofizyki wiodące do penetracji kosmosu poszerzyły granice wszechświata.
W dziedzinie techniki i obyczajów:
- Po raz pierwszy użyto gazów bojowych.
- Automobil i samolot, kinematograf zrobiły zawrotną karierę.
- Upowszechniła się elektryfikacja i telefonizacja.
- Wojna przyśpieszyła osiągnięcia medycyny.
- Pojawiły się nowe obyczaje, zmiany nastąpiły w dziedzinie mody, edukacja i emancypacja kobiet.
W dziedzinie kultury
- W sztuce całkowite odejście od naśladowania rzeczywistości. Plamy, figury, barwy absolutnie nie przystają do prawdziwych rzeczy i kształtów. Kubista Pablo Picasso maluje człowieka złożonego z figur geometrycznych a inny, surrealista, Salvador Dali wkrada się w sny i podświadomość ludzką.
- Pojawia się nowa jakość w sztuce – film.
- Rozpoczynają się eksperymenty w prozie, czego wyrazem są nowe typy powieści.
- W prozie arcyważne, nowatorskie, zupełnie zmieniające oblicze powieści Marcela Prousta i Jamesa Joyce’a,
- Bardzo ważnym twórcą międzywojnia jest Franz Kafka. Jego powieści parabole – Proces, Zamek rozgrywają się w przestrzeni koszmarnego snu.
- Rosyjski pisarz Mchaił Bułhakow pisze jedną z najważniejszych powieści epoki – Mistrza i Małgorzatę. Obnaża paradoksy życia w Rosji radzieckiej, sięga po tematy religijne i filozoficzne.
- Ważna jest twórczość Josepha Conrada (Lord Jim, Jądro ciemności, Tajfun. Wpisuje się w krąg literatury etycznej, formułuje zasady kodeksu wartości obowiązujących ludzi.
- Saint-Exupéry pokazuje człowieka pokonującego przestrzeń powietrzną, zmagającego się z żywiołem pustyni (Ziemia, planeta ludzi, Nocny lot). Obaj pisarze mają podobne poglądy na temat prawego postępowania i solidarności ludzkiej.
- W poezji najnowocześniejsze pomysły: futuryści chcą zrezygnować z ortografii i tradycji a poeci awangardy układają wiersze w formy graficzne.
Dokonania w sztuce
- Kubizm – kierunek abstrakcjonizmu. Artyści przedstawiają świat, kształty, ludzi za pomocą figur geometrycznych. Jakby ujmowali istotę przedstawionej rzeczy w innych formach, zgodnie z własną wyobraźnią. Główny przedstawiciel – Pablo Picasso.
- Surrealizm – pokazuje na płótnie czy w dziele literackim (potem w filmie) obrazy z podświadomości człowieka, np. snu czy wizji. Główny reprezentant – Salvador Dali.
Ważne lektury
- Proces – Kafki,
- Mistrz i Małgorzata – Bułhakowa,
- Czarodziejska góra – Manna,
- Ziemia, planeta ludzi – Saint-Exupéry’ego
Najważniejsze lektury polskie:
- Noce i dnie – Dąbrowskiej,
- Ferdydurke – Gombrowicza,
- Granica – Nałkowskiej,
- Przedwiośnie – Żeromskiego,
- Sklepy cynamonowe – Schulza
- Szewcy – Witkacego
Ważne wydarzenia w historii świata
- I wojna światowa (1914-1918) 11 października 1918 roku we francuskim Compiegne podpisano zawieszenie broni między aliantami a Niemcami. Było to zakończenie I wojny światowej. Przyniosła wielkie zmiany na mapie Europy: Pochłonęła wiele ofiar, zakończyła się zwycięstwem państw ententy (Francja, Anglia, Rosja, USA), a klęską Niemiec i Włoch. W wyniku I wojny światowej Polska odzyskała niepodległość po ponad stu latach zaborów (11 listopada 1918 r.), w wyniku rozpadu Austro-Węgier powstały Węgry i Czechosłowacja. W I wojnie światowej po raz pierwszy użyto czołgów i gazów bojowych. Jak każda wojna – popchnęła do przodu postęp w zakresie medycyny i przemysłu zbrojeniowego (nastąpi rozwój lotnictwa, w następnej wojnie ludzie śmiało użyją samolotów).
Następstwem wojny są też poważne zmiany w ludzkich postawach – rozwój katastrofizmu, przeświadczenie o kryzysie wartości humanistycznych
- Rewolucja październikowa (1917)
Rewolucja rosyjska dokonała przewrotu ustrojowego, to znaczy: obalono władzę cara, a rządy przejął lud – zwykli obywatele, klasa robotnicza. Powstało państwo: Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich, głoszące ideologię komunizmu (równej władzy wszystkich ludzi w kraju, wspólnej własności wszystkich dóbr). U steru państwa – Włodzimierz Lenin, potem Józef Stalin. Inne kraje Europy odizolowały się początkowo od powstałego w 1922 r. ZSRR, nie chciały bowiem rozprzestrzenienia się komunizmu w Europie. Państwem buforem, graniczącym z komunistycznym mocarstwem była Polska.
- Rozwój faszyzmu
W 1922 roku władzę we Włoszech przejął po tzw. marszu na Rzym Benito Mussolini. W 1933 kanclerzem Niemiec został Adolf Hitler. Przywódcy faszystowscy rozpoczęli politykę eksterminacji Żydów i ekspansji na terytoria innych krajów.
- Wielki kryzys (od 1929 do nawet 1935)
Rozpoczął go słynny krach na nowojorskiej giełdzie, w wyniku którego wielu ludzi zostało bankrutami. Później trudności gospodarcze pojawiły się w innych krajach Europy, także w Polsce.
Ważne daty
- 1918 – koniec I wojny światowej (Polska niepodległym państwem),
- 1922 – powstaje Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich,
- 1922 – „marsz na Rzym” Mussoliniego – zamach stanu – dyktatura partii faszystowskiej we Włoszech,
- 1929-33 – wielki kryzys gospodarczy w Stanach Zjednoczonych i Europie,
- 1933 – Hitler kanclerzem III Rzeszy (nazizm doktryną panującą w Niemczech),
- 1938 – anschluss Austrii do Niemiec,
- 1939 – zabór Czechosłowacji przez Hitlera,
- 1939 – atak Niemiec na Polskę, wybuch II wojny światowej.
Narodziny faszyzmu
Konsekwencją wojny była nierównowaga w demografii społeczeństw. Wielu mężczyzn zginęło, ci, którzy wrócili, nie zawsze mogli pracować – byli okaleczeni psychicznie i fizycznie. Z drugiej strony tysiące mężczyzn żołnierzy, zwłaszcza we Włoszech i w Niemczech, powróciło do domu, w którym nie było ani pracy, ani ideologii. Do nich dotrze i ich w pierwszym rzędzie ogarnie fanatyzm faszyzmu.
- Faszyzm – nalazł on zwolenników wśród Włochów i Niemców rozczarowanych klęską w I wojnie światowej, niezadowolonych ze swojej sytuacji. W dobie bezrobocia włoscy faszyści organizowali roboty publiczne, Hitler zaś głosił ideologię rozprzestrzenienia Rzeszy, rasizm, ekspansję nowych terenów, podbój Europy. Owocem był silny system totalitarny. Nie zapominajmy jednak, że Hitler doszedł do władzy drogą demokratycznych wyborów! Jego ideologia wyższości narodu niemieckiego potrafiła zwieść niemieckie tłumy! Finał – rok 1939 zakończył burzliwe dwudziestolecie.
- Totalitaryzm
Państwo totalitarne to kraj, w którym jednostka jest całkowicie podporządkowana systemowi.
W XX-leciu zaistniały dwa systemy totalitarne
-
- komunistyczny – Rosja
- nazistowski – Niemcy
.
Cechy państwa totalitarnego
- Rządy sprawuje jedna wiodąca partia polityczna.
- Władza scentralizowana jest w jednym ręku, przywódca otoczony kultem.
- Terror usprawiedliwia ideologia obowiązująca obywateli.
- Następuje militaryzacja życia – społeczeństwo działa w organizacjach, na straży porządku stoi podporządkowane władzy wojsko i policja.
- Życie obywateli poddane jest wszechogarniającej kontroli – odstępstwa natychmiast karane, za czym idzie system więzień i odpowiednio skonstruowanych paragrafów prawnych.Skutki totalitaryzmu.
- Strach, nepotyzm, donosicielstwo w życiu społecznym.
- Zanik demokracji i totalne ograniczenia wolności człowieka (upodlenie jednostki ludzkiej).
- Obozy pracy – łagry sowieckie, niemieckie obozy koncentracyjne.
- Przemoc, autorytaryzm władzy.
- Podporządkowanie systemowi i propagandzie sztuki, kultury, doktryn filozoficznych.
Prądy myślowe, które wpłynęły na kształt literatury
-
Psychoanaliza
- Zygmunt Freud
- Pomysł, że nieświadome strefy psychiki człowieka są równie ważne jak świadomość, zrewolucjonizował kulturę XX wieku.
- Nurt pochodzący od psychoanalizy – nadrealizm.
-
Behawioryzm
- John Watson
- Nurt w psychologii, który każe badać człowieka tylko na podstawie zewnętrznych obserwacji. Te bowiem są dostępne badaniom, a w głąb psychiki drugiego człowieka zajrzeć nie można.
- Proza Hemingwaya
-
Egzystencjalizm
- Martin Heidegger, Jean Paul Sartre
- Nurt w filozofii XX wieku sięga korzeniami aż do Pascala i jego metaforycznej trzciny na wietrze – czyli kruchego człowieka w kosmosie.
- Jedno tylko jest pewne – że egzystujemy. Jesteśmy wolni, ale samotni; tragiczni ze swoją niewiedzą o wszechświecie.
- Proza egzystencjalistów (Kafka Proces)
-
Katastrofizm
- Oswald Spengler
- Modna myśl historiozoficzna o rozwoju, szczycie i upadku kultur. Autor przewidywał rychły upadek europejskiej cywilizacji – katastrofę.
- Motywy w poezji (Czesław Miłosz)
Zobacz: